Ұлы Абай қазақ халқының руханияты мен мəдениетінің символы болып табылады
жүктеу/скачать 68,29 Kb. Pdf көрінісі
|
Абай акын
| Ұлы Абай қазақ халқының руханияты мен мəдениетінің символы болып табылады. Оның ілімі халықтың рухани жаңғыруымен тығыз байланысты, ал даналығы қазіргі заманмен үндес. Абай шығармашылығымен танысу сананы оятып, ойға ой қосады, жаңа көңіл күй мен сезімге бөлейді, асыл армандарға жетелейді, өзіңді өзің талдап тазаруға итермелейді. Кемеңгер бейнесі көптеген аса көрнекті ақындар мен жазушылардың, суретшілердің назарын аударып келеді. Ұлы ақын өз дəуірінің ар-ожданы болған сол кезеңдегі қазақ қоғамдық ойы мен əдебиеті Абай есімімен тығыз байланысты болды. Алаш қозғалысының 100 жылдығы аталып жатқан кезде біз Абайды жəне оның бай мұрасын қазақ халқының рухани əлеміне қоса отырып, Алаш қайраткерлерінің ел тəуелсіздігі жолында өз ізгі мұраттарын тауып, ұлт пен Отанын сақтау үшін күрес жүргізгендерін айқын сезінеміз. Абайдың алғашқы өмірбаянын Алаш қозғалысының көшбасшысы, белгілі экономист, тарихшы, əдебиетші, публицист, журналист, аудармашы Əлихан Бөкейханов жазған болатын. Ə.Бөкейхановтың орыс тілінде жазылып, 1905 жылы «Семипалатинские ведомости» газетінде жарияланған «Абай (Ибраһим) Құнанбаев» атты мақаласы ұлы ақын туралы тұңғыш та анағұрлым толыққанды ғылыми еңбек болып табылады. Кейін бұл мақала Абайдың портретімен бірге 1907 жылы «Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского русского географического общества» журналында жарияланды. Бұл жарияланым Əлихан Бөкейхановтың Абайдың жеке өзі мен шығармашылығын, шежіресі мен оның қоршаған ортасын жақсы білгендігін дəлелдейді. Ол Абайдың ұлы Тұрағұлмен жəне Абайдың немере інілері Шəкəріммен жəне Кəкітаймен жақын таныс болды. Ə.Бөкейханов өз мақаласында Абайдың қоғамдық қызметтен ақындыққа қалай ауысып, орыс жəне əлем поэзиясын көркем аударумен айналысқандығын, Спенсердің «Тəжірибелер», Льюистің «Ақиқат философиясы», Дрэпердің «Еуропаның ақылды дамуы» еңбектерімен таныса келіп, қалай еуропалық мəдениет биігіне көтерілгендігін егжей-тегжейлі қарастырады. Ол өзінің Абай өмірі мен шығармашылығы туралы осы қысқаша очеркін аяқтай келіп, оны Еуропаның атақты ақындары қатарына қосады. Алаш қозғалысының көрнекті басшыларының бірі, ағартушы, ақын, филолог Ахмет Байтұрсынов Абайды «Қазақтың бас ақыны» деп атап, «Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ», деп жазды. Əлем əдебиетінің классигі Мұхтар Əуезов дербес əдебиеттану ғылымы ретіндегі абайтанудың негізін қалады. Ұлы ақын туралы «Абай жолы» роман-эпопеясының авторы: «Ол өз халқының тарихында биіктен көрінеді. Ол қазақ халқының көп ғасырлық мəдениетінен озығын алып, бұл қазынаны əлемдік жəне орыс мəдениетінің игі ықпалымен байытты», деп Абай талантына жоғары баға берді. Əрине, Абай тірі күнінде өз кітаптарын көрген жоқ, алайда оның шығармашылық дəстүрін жалғастырған рухани шəкірттері Əлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұхтар Əуезов оның əдеби мұрасының бүкіл жер шарына таралуына ықпал етті. Абайдың 1845 жылы 10 тамызда Семей облысының Шыңғыстау бөктерінде өмірге келгені мəлім. Тобықты руының беделді де өктем басшысы Құнанбай өз ұлын Семей медресесіне оқуға береді. Бұл мектептің қатаң тəртібін бұзған Абай орыс тілін білмек ниетте медреседен кетіп, орыс-приход мектебіне ауысады. Əкесі Семейге келгенде он үш жастағы Абай туған өлкесіне қайтып оралады, бірақ он бес жылдан кейін білімін тереңдетіп, ұлттың рухани көшбасшысы болу үшін қайтадан қалаға келеді. Семейге келе салысымен ол орыс жəне Еуропа əдебиеті классиктерін оқиды, патша үкіметі Семейге жер аударған алдыңғы қатарлы зиялылармен танысады. Ағылшын философтары Милль, Дрэпер жəне басқа еуропалық ойшылдар еңбектерін терең оқып біледі. Бұл туралы америкалық саяхатшы жəне журналист Джордж Кеннан 1906 жылы Петербургте жарияланған «Сібір жəне жер аудару» кітабында Абай туралы: «Ағылшын философтарын мықтап зерттеп біліп, Миллді, Бокль мен Дрэперді оқиды», деп естелік қалдырды. А.С.Пушкин мен Гете, М.Ю.Лермонтов пен Дж.Байрон Абайдың ең сүйікті ақындары болған сияқты. Оны олардың шығармаларының шынайылығы, жоғары шеберлігі, өмірлік қуаты толғандырды. Абай алыстағы қазақ ауылдарының тұрғындарын ұлы орыс ақындарының шығармашылығымен таныстыруды ниет етіп, ХІХ ғасырдың екінші жартысында А.С.Пушкиннің «Евгений Онегин» романынан үзінділер жəне М.Ю.Лермонтов өлеңдерін аудара бастайды. Ақын туған халқы мəдениетінің дамуындағы орыс классиктері шығармашылығының маңызын жете түсінді. Абай осы аудармаларының қазақ даласына тез тарап, ұғынықты болуы үшін бұл туындыларына əн жазады. Халық ақын əндерін жылы қабылдады да, Пушкин мен Лермонтов өлеңдері ең сүйікті шығармаларға айналды. Шынайы өмірдің барлық құбылыстарына өзінің өткір де сергек ойын білдірген ол халықтың сана-сезімін оятып дамытатын бейнелер сомдады. Абай шығармаларын қайта-қайта оқи отырып, шынайы бейнелердің көркемдік қуаты мен идеялық мазмұнының санқырлылығына жəне тақырыптық əралуандығына орай Абай шығармашылығының нағыз өмір энциклопедиясы екендігіне тəнті боласың. Адамдардың типтік түрлері, портреттік суреттемелер, табиғат пен тұрмыстың қаныққан əсерлі бояулары, лирикалық ой толғаныстары тұтастана келіп, бізден алыс өмір ақиқатын көз алдымызға əкеледі. Абай 1904 жылы қайтыс болды. Ақынның тірі кезінде оның жекелеген өлеңдері 1889-1890 жылдары Омбыда шыққан «Дала уəлаятының газеті» беттерінде жарияланды. Абайдың алғашқы өлеңдер жинағы ол өмірден өткеннен кейін ғана, 1909 жылы Петербургте жарық көрді. Осылайша ішкі сезімнен буырқанып шыққан шындыққа толы ақын сөзі терең ұғындырылып, лайықты бағаланған болатын. Абай шығармалары одан кейін 1922 жылы Қазанда жəне Ташкентте, 1933 жылы Қызылордада жеке кітап болып басылып шықты. Одан іле-шала Алматыда, Мəскеуде жəне əлемнің басқа қалаларында жиі-жиі шықты. Абай шығармалары əлемнің көптеген тілдеріне аударылған, оның ақындық талантына шет елдердің ақындары мен жазушылары, əдебиет сыншылары кеңінен үн қатты. Оның шығармашылығы туралы мақалалар, «Қара сөздеріне» арналған зерттеулер Корея мен Қытайдан, Үндістан мен Ираннан, Еуропа елдері мен АҚШ-қа дейінгі əлемнің көптеген мемлекеттерінде жарияланды. Бұл мақалалар мен зерттеулерде ұлы ақын шығармашылығының Батыс пен Шығыс елдерінде қабылдануы кеңінен қарастырылып, оның əлем əдебиетіндегі рөлі ашып көрсетілген. Бүгінгі күні Абай мұрасы əлем мəдениеті қазынасының ажырамас бір бөлігіне айналды, ал оның есімі қазіргі заманның ұлы ақындарының қатарында тұр. Абай мұрасы – түркі мəдениетінің бір бөлігі. Өзбек ғалымы Абдулла Рустамов Абайды «адам жанының емшісі» деп атаған болатын. Ол пайымдағандай, Абай шығармалары ғасырлар сүзбесінен өткеннен кейін де өзінің өзектілігі мен маңыздылығын жойған жоқ. «Өлең жолдарынан көптеген сұрақтарға жауаптар табуға болады, жаралы жүректі емдеуге болады, жаңа арманға беріліп, қиял жетегінде кетуге болады, жай ғана – оның тақуа сөздерінен жаңылып қалуға болады. Ақын өлеңдері – бұл жаралы жүректер қуанышы, бұл əлсіздер үшін күш, бұл түңілгендер үшін тірек пен қолдау». А.Рустамов Абай поэзиясын «өз бастауын биік те қуатты таудан алатын» ұлы сарқырамамен салыстырады, ал «адамдардың көңіл күйі үшін оның өлең жолдары өмірді жасартатын сиқырлы сусын ретінде қызмет етеді». Башқұрттың қабырғалы қаламгері Мұстай Кəрімнің жүрек түкпірінен шыққан тілек сөздері түркі əлемі үшін Абайдың маңыздылығын жоғары таныған сырлы жолдарға толы: «Біздер, башқұрттар үшін қазақ жазба поэзиясының алғашқы хабаршысы, алғашқы үні Абай болды. Ол бірінші болып бізге қазақ жанын ашты... Абай ұлттық қана емес, əлемнің ақындық мəдениетінің шыңы болып табылады. Ал шыңдар алыстан көрінеді жəне олар үнемі өздеріне тартады. Биікті алыстан да, Шығыстан Батысқа дейін көреді. Абайдың рухани ой-өрісіне, ақындық көзқарасының кеңдігі мен тереңдігіне, Абай парасатының қуаттылығына таң қаласың. Осының өзі оның Шығыс пен Батыс мəдениетіне қатыстылығын байқатады». «Абай – қазақтардың ғана емес, барлық түркі халықтарының да рухани əкесі. Абай – біздің ортақ игілігіміз, – деп нық айтқан еді Түркияның белгілі мемлекет қайраткері Намык Кемал Зейбек. – Абай адамзатқа қажет! Біз Қожа Ахмет Ясауиді, Абайды, өткен ғасырлардың басқа дана адамдарын өз əкелеріміздей біліп құрметтеуіміз керек». Абай шығармашылығы Еуропа мен АҚШ-қа да белгілі. Қазақ ақын-жазушыларының үлкен досы Леонард Кошут қаламынан Абайдың 20 өлеңі алғаш рет неміс тіліне аударылып шыққан еді. Осы аудармашы Берлиннен «өзіндік, қайталанбас, терең мағына мен маңызға толы Абай сөздерінің інжілдік-шығармашылық қуаты» өзін таңғалдырғаны туралы жазады. «Оның поэтикасы сіресіп қалған дəстүрлерді өлең құрылысына, бейнелілігіне, дауыс ырғағына дейін бұзады, аудармашы ақын алдына күрделі мəселелер қояды...» деп таңданады ол. Абай өлеңдері авторды түрлі көңіл күйде – батыл, мазасыз, ойлы, қайғылы, жалғыз етіп көрсетеді. Мұның бəрі бізге, ХХІ ғасыр оқырмандарына арналған. Абай үнінің ғажайып күші туралы айтудан Францияда Мадлен жəне Альберт Фишлер еш тынған емес. Ақын, философ, ойшыл пікірінше «халықтар арасындағы қарым-қатынастар өзара баю, ұғынысу жəне құрметтеу негізінде қалыптасуы
бағаңды өзіңнен кім сұрайды?!» деген сөздеріндегі философиялық ой-толғаныстарда өсиет пен ғибрат үнемі байқалады». Ресей əдебиеттануы Абай шығармашылығына ерекше қызығушылық танытады. Шығыстанушы, түркітанушы-ғалым Владимир Гордлевскийдің 1914 жылы шығыстанушы, академик Николай Веселовскийдің 70 жылдығына арналған «Шығыс жинағына» Абай мен Міржақып Дулатов шығармаларын енгізгендігі белгілі жайт. Əдеби байланыстардың осы даңқты дəстүрлерінің жалғасындай РҒА М.Горький атындағы Əлем əдебиеті институты РФ жəне ТМД халықтары əдебиеттері бөлімінің меңгерушісі, Ресей Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі Қазбек Сұлтанов «Абай Құнанбаев шығармашылығын қазіргі зерттеу тұрғысында оның қазақтар үшін маңызы орыс əдебиетіндегі Пушкин рөлімен салыстыруға келеді», деп жазады. Жазушы, əдебиеттанушы, М.В.Ломоносов атындағы Мəскеу мемлекеттік университетінің профессоры, филология ғылымының докторы Николай Анастасьев Абай туралы «Абай. Ұшудың ауырлығы» атты «Тамаша адамдар өмірі» сериясы бойынша шыққан кітабын (Мəскеу, 2008) Абай өмірі мен шығармашылығына арнады. Ғалым өз еңбегінде Абай «жас күнінен жыр ортасында өсті, ол ырғақ пен дыбыстың баласы еді. Бұл туралы Мұхтар Əуезов өзінің роман-эпопеясында тамаша суреттеген. Баяндау сөзі үнемі өзгеріске ұшырайды, бірде бірқалыпты жылжып, енді бірде арғымақтың жүрдек жылдамдығын алады. Абай поэзиясының ырғақты кейпі де осындай – бірде одан керуеннің қалыпты қозғалысы
байқалады, бірде алыстан дала тынысын бұзған құмның, жер қыртысының үнсіз қимылы, енді бірде аң аулайтын құс самғауы, тағы бірде ат тұяқтарының тықылы естіледі», деп тамсана жазды. Абай поэзиясы елдер мен құрлықтарға танылуда, себебі оның поэзиясында ұлы ақынның бүкіл өмірі қамтылған, оның жарқын болашақ туралы арманы жырланған. Тəуелсіздік жылдары Абайдың ақындық дауысы ағылшын, белорус, болгар, корей, моңғол, неміс, поляк, түрік, француз, парсы, урду тілдерінде сөйледі. Жаңа аудармалар қазақ ақынының жарқын да қайталанбас жыр əлемін ашып берді. Абай əлемді бағындыруда. Оның өлеңдері корей тіліне Абайдың 100 туындысын аударған Ким Бён Хак үшін «жүйрік аттың шабысын бейнелейді, өмірлік күш-қуатқа толы. Оның арғымақтары гүлге толы даламен желіп келе жатқандай əсер беріп, қоршаған ортаны таңғалдырады. Мифтік тұлпарларға айналған бұл арғымақтар даланың үстінен бірде шапшаң ұшса, бірде Қазақстанның ашық аспанында байсалды қалықтайды». Абайдың «Күз» жəне «Қансонарда бүркітші шығады аңға» атты өлеңдері институт жүзеге асырған «Жаңа дəуірдегі қазақ-американ əдеби ынтымақтастығы» ғылыми жобасы деңгейінде шыққан «Жазғы кеш, даладағы түн, алтын бидай жері: қазақ əдебиетіндегі қоршаған əлем» атты ағылшын тіліндегі қазақ əдебиеті антологиясына алғаш рет енді. Кітаптың Вашингтонда өткен тұсаукесерінде Смитсоновский институтының Азия мəдениеті жөніндегі бағдарламалар директоры Пол Тейлор өзінің философиялық жəне əлеуметтік маңызын жоғалтпаған Абай поэзиясы мен музыкасының сұлулығын, терең мағынасын АҚШ-та қалың жұртшылыққа жеткізуді міндеттеріне алғандығы туралы əңгімеледі. Абай поэзиясы америкалық оқырмандар қызығушылығын туғызуда. Жаңа басылымдарда əкесінің емес, Отанының ұлы болуды армандаған қазақ халқының лайықты ұлына деген құрмет жалғаса түсуде. Абай, ең бірінші, – қазақ халқының жаны, ал оның «қара сөздері» əлем мен адамдар мағынасын ұғынудың құнды кітабына айналды. Абай үні ғасырлар өтсе де өзінің қуатты күшін жоғалтқан емес. «Рас, бұрынғы біздің ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылығы, тазалығы төмен болған, бірақ бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен... Ат аталып, аруақ шақырылған жерде ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салысады екен... Бұлар да арлылық, намыстылық, табандылықтан келеді», деген Абай үні (Отыз тоғызыншы сөз) ғасырдан артық уақыт өтсе де өзінің қуатты күшін жоғалтпай, тереңдігімен таңғалдырады. Абайдың 150 жылдық мерейтойы 1995 жылы ЮНЕСКО деңгейінде бүкіл əлемде кеңінен атап өтілді. Мемлекет басшысы Н.Ə.Назарбаев кезінде ұлы Абайдың мерейтойын ЮНЕСКО-ның Естелік күнтізбесіне енгізу туралы ЮНЕСКО-ға хат жазған болатын. Елбасының осы ерлікке пара-пар əрекетінің арқасында Абай мерейтойының биік деңгейде атап өтілуі үлкен əлемдік құбылысқа айналып, шетелдік оқырмандардың ұлы ақын, ойшыл мұрасына қызығушылығын арттырғаны белгілі. Абай – бүкіл адамзат игілігі. Оның поэзиясы – мəңгілік поэзиясы, даналықтың, махаббат пен адалдықтың поэзиясы. Соңғы жылдардағы зерттеулерде Абайдың рухани ізденістері терең ашылып, оның ұлттық рухани қалыптасуындағы рөлі айқындалды. Бүкілəлемдік қауымдастық Абайдың туған күнін 1845 жылдың 10 тамызы деп есептейді. Алайда соңғы кезде кейбір отандық ғалымдар ескі жыл санауға сүйеніп, оның туған күнін 23 тамыз деп ұсынуда. Бұл пікірталас тақырыбы емес. Əлемдік қауымдастық, Еуропа, Азия мемлекеттері мен АҚШ-тағы ірі əдебиеттану орталықтары, сыншылар мен баспагерлер, Абай шығармаларын аударушылар оның туған күнін жыл сайын 10 тамызда атап өтеді. Осымен бұл тақырыпқа байланысты кейбір пікірталастар мен пікірлерге нүкте қою керек деп ойлаймын. Қазақстан халқы Абайдың туған күнін 10 тамызда тойлайды, бұл дата мектеп жəне ЖОО оқулықтарында, ел таныған абайтанушылардың ғылыми еңбектерінде нақты көрсетілген. ХХІ ғасырда мəңгі жас классиканы жаңаша оқу үрдісі өтуде. Ғұлама ақын, ойшыл Абайдың мұрасын жаңаша ұғыну жалғаса береді, оның жалынды өлеңдері ешқашан да өзінің күшін жоғалтпайды. Өйткені Абай халықпен мəңгі бірге. Уəлихан ҚАЛИЖАНОВ,
Толығырақ: https://egemen.kz/article/abay-%E2%80%93-manhgilik-poeziya МАТЕРИАЛДЫ РЕДАКЦИЯНЫҢ РҰҚСАТЫНСЫЗ КӨШІРІП БАСУҒА БОЛМАЙДЫ!
МАТЕРИАЛДЫ РЕДАКЦ жүктеу/скачать 68,29 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|