Құлпынай жеміс шаруашылығы өнімділігін арттыру жолдары
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қуаттылық құндылығы жоғары тез көбейіп, ерте жетілетін дақыл ретінде құлпынай жеміс шаруашылығы өнімін ұлғайтудың резерві болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Апикалды меристема әдісі арқылы құлпынайдың вируссыз алғашқы материалын алудың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Құлпынай сортының ерекшеліктерін қалпына келтіретін өскін түзудің сорттық ерекшеліктері туралы деректер алынды.Осындай зерттеулер отырғызуға арналған құлпынай материалдарының шығуын ұлғайтылды және оның жылдам көбею жолдары іріктелді.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Зерттеу барысында құлпынайдың меристемдік культурасының қойын бүршіктерінің ұрықтық дамуы бақылана отырып, 3 сорттың өскін түзгіштердің қарқындылығын шегеру шамасына орай кезектілігі белгіленді.
Зерттеу құлпынайдың үш сорты бойынша жүргізілді. Объектінің жүйелік жағдайы туралы деректер төменде көрсетілген:
1. Түрлі-түсті тегі – Rosaees
2.Розанныетұқымы - Rosoideae
3. Құлпынай тегі – Fragaria
4. Құлпынайдың орман түрі –
5. F.vesca
6. Зенга Зенгана сорты
7. Редгаунтлет
8. Веденсвил - 8
Веденсвил 8 сорты
Веденсвил 8 сорты орташа мезгілде пісіп жетілетін құлпынайдың түріне жатады. Бұтақтары орташа өлшемді болып келеді. Сабағы қалың, ал гүлдері қосжынысты.
Жидектері ірі (30-35г.), орташа жидек салмағы 10-15г., қанық қызыл түсті, хош иісі мүңкіген дәмі тамаша жидек. Бұл сорт төмен температура әсеріне және саңырауқұлақ ауруларына тұрақты. Балғын және консервіленген түрінде пайдалануға болады.
Редгаунтлет сорты
«Редгаунтлет»- тез өсетін бұта. Жидектері ірі (25г.), тез піседі, пайдаланылуы әмбебап. Өнімі жоғары. (мучнистой роса) ақ шық, құлпынай кенесіне, вертициллезге және қолайсыз жағдайларға бұл сорт өсімдіктері тұрақты.
Зенга-Зенгана құлпынай сорты
Германияда шығарылған. Сорттың пісуі кеш мезгілдің бастапқы түріне жатады. Бұталары биік, өсімтал, көп жапырақты, сағағы көп, гүлдері қосжынысты. Жидегінің мөлшері орташа (15-20г.), пішіні дөңгеленген жүрек тәрізді, жалтыры бар қызыл түсті. Жидек еті берік, өте шырынды, қышқыл-тәтті, хош иісті. Жидектері тасымалданғыш (транспортабельді), дақтар және ақ шықпен аздап зақымданады. Төмен температураға тұрақтылығы орташа, сұр шіріндінің әсеріне тұрақсыз. Белгород, Волгоград, Калиноград облыстарында аудандастырылған. Зенга-Зенгана сортын қара топырақты емес зонада өсірілуіге ұсынылады.
Тамыр жаюға арналған ортаның құрамы (мг/л):
NH4NO3
– 1650
CaCL2 . 2H20
– 440
KNО3
– 1900
MgSO4 . 7H20
– 370
KH2PO4
– 170
FeSO4
– 27,8
Na2ЭДТА
– 37,3
H3BO3
– 6,2
MпSO4 . 4H2O
– 22,3
ZnSO4 . 4H2O
– 8,6
CoCL2 . 6H2O
– 0,025
KJ
– 0,83
CиSO4
– 0,025
NaMoO4
– 0,25
Тиамин
– 0,5
Пиридоксин
– 0,5
Никотин қышқылы
– 0,5
Аскорбин қышқылы
– 1
Сорттардың инфекциямен зақымдалу деңгейі, дана
Тәжірибе нәтижелері
Сорты
Зенга Зенгана
Редгаунтлет
Веденсвил-8
Барлық отырғызылған меристем, дана
90
90
90
Эсплантанттардың солып қалғаны, дана
32
45
57
Олардың ауруға шалдыққандары, дана
18
25
19
Құлпынай мұртшалары мен түтікшелерінен алынған апексалар көлемі, %
Ауруға шалдығуы, %
Эксплантант түрі
Зенга Зенгана
Редгаунтлет
Веденсвил-8
Түтігі мұртшасы
67
20
18,2
Экспланттардан өсірілген өсімдіктердің саны, дана
Көрсеткіштер
Зенга Зенгана сортының эксплантанттар көлемі, мкм
200-300
400-500
800
1
2
3
4
1. Меристемалардан отырғызылғандары
30
30
30
2. Солған эксплантанттардың барлығы олардың:
14
6
12
ауруға шалдыққандары
2
4
12
Зақымданған меристемалар
12
2
-
Өсе бастағаны, дана
16
24
18
Редгаунтлет сорты
Тәжірибе нәтижелері
Эксплантанттар көлемі, мкм
200-300
400-500
800
1
2
3
4
Меристемдердің отырғызылғандары, дана
30
30
30
Солған эксплантанттардың барлығы, дана
19
12
14
олардың:
шалдыққандары
4
8
13
Зақымданған меристемдер
15
4
1
Өсе бастағаны, дана
11
18
16
Экспланттардан өсірілген өсімдіктердің саны, дана
Көрсеткіштер
Сорттардың эксплантанттар көлемі, мкм
Зенга Зенгана
Редгаунтлет
Веденсвил-8
200-300
400-500
800
200-300
400-500
800
200-300
400-500
800
1. Меристемалардан отырғызылғандары
30
30
30
30
30
30
30
30
30
2. Солған эксплантанттардың барлығы олардың:
14
25
16
15
6
12
19
12
14
ауруға шалдыққандары
2
4
10
15
4
12
4
8
13
Зақымданған меристемалар
12
22
6
-
2
-
15
4
1
Өсе бастағаны, дана
16
4
14
15
24
18
11
18
16
Құлпынай меристема культурасынан қойын жеміс бүршіктерінің дамуы
Аналық өсімдіктің сорты
Бір бастан құралған бүршіктер саны, дана
Орташа қалпына келтіргіштік қабілеті, дана
Пробиркалардың реттік саны
15
23
27
78
92
28
139
176
253
256
Зенга Зенгана
10
25
24
18
16
76
34
41
17
16
28
8
32
43
45
119
227
228
230
234
237
Редгаунтлет
89
24
46
70
75
78
8
39
53
27
50
3
4
17
76
195
241
242
245
248
250
Веденсвил-8
7
3
5
8
36
19
25
69
42
56
27
Құлпынайдың пайдалары:
- Дəрумен жетіспеушілікке өте пайдалы.
- Тамырдың бітелуін алдын алады жəне холестеринді түсіреді.
- Ағзаны тазартып, зəрді жəне терді айдайды.
- Құрамындағы антиоксиданттар қартаю процесін тежейді.
- Иммунитетті күшейтіп, қан аздыққа көмектеседі.
- Микробқа қарсы қасиеті жоғары болғандықтан, асқазан ауруы бар адамдарға аса пайдалы.
- Жүрек қан-тамырлар жүйесін қорғайды.
- Ішек құрттарын кетіреді.
- Қанды тазартады, денеден улы заттарды шығарады.
- Тіс еттерін қуаттандырады, ауыз иісін кетіреді.
- Тынышталдырады, күйзелісті азайтады.
- Қан қысымын түсіреді, дене қызуын басады.
- Ревматизм, бүйрек ауруларына пайдалы.
Емдік қасиеттері
Жөтел жəне өкпе аурулары кезінде құлпынайдың жапырақтарын қайнатып ішсе, тез арада жазылып кетуге болады. Құлпынайды десерт ретінде жейді. Құлпынайдың пайдасын арттыру жəне организмге сіңімдірек болу үшін, қаймақпен немесе кілегеймен жеу керек. Құлпынайдан шырын, тосап, джем жасайды. Хош иісі үшін парфюмерияда қолданады.
Халық медицинасында құлпынайды ежелден-ақ қаназдыққа және балалардың іші өтуіне қарсы қолданған. Сонымен қатар ол витамин жетіспеушілігі, яғни авитаминоз, қан қысымының көтерілуі, буынға тұз байланғанда, атеросклероз ауруына таптырмас ем. Құлпынайдың қабынуды және микробты кетіретін де қасиеті бар.
Құлпынайды қалай таңдауға болады?
- Сатылғанда құлпынайдың гүлсабағы да міндетті түрде сақталуы керек. Себебі гүлсабағының сақталуы құрамында С дəруменінің қажетті мөлшері болуына кепіл болады.
- Өте үлкен құлпынай жидектеріне қарағанда орташа жəне ұсақ жидектерінде дəрумендер көбірек болады.
- Құлпынайдың беткі қабатында түрлі дақтар болмауы керек. Бұл құлпынайды өсіргенде химиялық заттар қолданғандығын көрсетеді.
- Құлпынайдың ашық қызыл немесе қанық қызыл түрлерін кездестіруге болады. Бұл құлпынайдың өскен жеріне, түріне байланысты болып, əрқайсысының өзіндік дəмі мен ерекшеліктері болады.
- Сапалы жидектердің табиғи жағымды иісі болады. Иісі байқалмайтын жидектердің «химия» көмегімен өскендігі белгілі болады.
ҚОРЫТЫНДЫ
1. – Жұмыста қарастырылған құлпынайдың үш сортының in vitro қопсыту үшін барынша ыңғайлысы Зенга Зенгана сорты болып табылады, ол жоғары өміршеңдігімен және қуаттау ортасына оңай бейімделіп кететіндігімен ерекшеленді.
2. – Барынша қалпына келтіргіштік қабілеті Редгаунтлет сорты өсімдігінің оқшауландырылған апикалды меристемаларын сипаттайды.
3. – Бастапқы материал ретінде мұртшаларды пайдалану ыңғайлырақ, түтікшелерден эксплантаттарды оқшаулау техникалық жағынан күрделі, оның үстіне тазартылған дақылды алу да қиын.
4. – Эксплантаттың оңтайлы көлемі қойылған міндеттерге байланысты. Сауықтырылған клонды алған жағдайда, 200-300 мкм апекстерді тармақтау қажет, ал микрокөбею үшін – ұзынырақ (400-500 мкм) апекстер пайдаланылады, мұндай жағдайда бастапқы өсімдік арнайы сауықтырылған болуы тиіс.
