М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент
Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі
жүктеу/скачать 3,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
| 3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі:
қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (X V –X VIII ғғ.) 103 салы, мал мен ғылымды салыстырып (яки, байлық пен ғылымды), ғылымның артықшылықтарын біріншіден, екіншіден... деп, тура он мысалмен дәйектеген Әлі шешен оны жүйелеп көрсетіп берген екен: «Малдан ғылым артық. Өйткені ғылым әулие-әнбилердің мирасы, ал мал – перғауын мен Қарынбайдың мирасы; Екіншіден, малдан ғылым артық, өйткені ғылым сені сақтайды, ал малды сен сақтайсын; Үшіншіден, малдан ғылым артық, өйткені ғылымның досы көп, ал малдың дұшпаны көп; Төртіншіден, малдан ғылым артық, өйткені ғылымды жұмсасаң арта береді, ал малды жұмсасаң азая береді; Бесіншіден, ғылым артық, өйткені ғылым атақ алдырады, мал шатаққа қалдырады; Алтыншыдан, ғылым артық. Өйткені ғылым өзін-өзі асырайды, ал малды бағу, күту керек; Жетіншіден, ғылым артық. Өйткені ол қиялды қамшылайды, шапағат бергізеді, ал мал иесіне сараң деген ат ергізеді; Сегізіншіден, ғылым артық. Өйткені ол жоғалмайды. Мал қолдың кірі, өледі, жоғалады; Тоғызыншыдан, ғылым артық. Өйткені, ғылым көңілді нұрландырады, адамға ақыл- ой қосады, ал мал масаттандырады, болған үстіне бола түссін деп, дүниеқоңыз етеді; Оныншыдан, ғылым артық. Өйткені ғылым құдайға зәһат, таупиық, ғибадат қылады, ал мал иесінің көңіліне тәкаппарлық салады». Сондай-ақ, «біріншіден не жаман», «бірінші тілек тілеңіз» деп басталатын өлеңдер мен жеті қасиет, үш жаман, үш жақсы, үш жұрт сияқты – үш тұғырлы бірліктер т. б. 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12 т. б. қазақ нумерологиясындағы мағыналық құндылықтар да осын- дай логикалық ғылыми айналымдармен келіп түйісіп жатады. Ал салыстыру бірінші табиғат құбылыстарын айта келіп, ора- ғытып, қоғамдық өмірге, нақты жағдайларға қарай бетбұрумен көркемделеді. Бұл тұтас қазақ поэзиясында жиі қолданылатын шендестіру тәсілі. Сондықтан, бұндай жүйелі логикалық ойлау шешендік сөздер мен билердің толғауларының құндылығын артты- рып қана қоймайды, сөздерін дәлелдеу үшін де пайдаланылады. Би-шешендердің ойлау машығының қадірін арттыратын тағы бір ерекшелік – тездік, ұшқырлық. Сыртқы ортаға, болып жатқан оқиғаларға, даулы мәселелерге, хан, батыр, би сияқты әлеуметтік беделді тұлғалардың қойған сауалдарына сол сәтте тезірек жау- ап қайтару қажет және ол ұтқыр ой, тапқырлық, терең мағыналы, өмірмен тығыз байланысты, екі ұшты емес болуы тиіс. Би-шешендердің даналық сөздері де көп жағдайда өлеңмен айтылғандықтан, ол суырып салма ақындықты қажет етеді. Ақ- параттарға тез жауап беру үшін алдымен, мағыналы ой керек, ол ой қайтадан тұспалданып, көркемделіп, әсерін арттыратындай |