Мағжан өмірі мен шығармашылығының елеулі кезеңдері
жүктеу/скачать 330,1 Kb.
|
1 2
| Мағжан Жұмабаев».
Осы кітаптан: ...Бізде бұрын жасалған пән тілі болмаған-дықтан, түрлі терминдерге тап басқандай қазақша сөз табу көп күшке тиді. Тәрбиеден мақсұт – адамды һәм сол адамның ұлтын, асса барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт мүшесі - әрбір адам бақытты болса, ұлт бақытты; адамзат дүниесінің мүшесі – әрбір ұлт бақытты болса, адамзат дүниесі бақытты...» 1922 Қазан қаласында Бернияз Күлеевтің дайындауымен Мағжанның өлеңдер жинағы басылып шықты. 1923 Мағжан Ташкентте «Сана» журналын ұйымдас-тыруға белсене қатысып, журналдың 1-санына «Ақан сері» зерттеу мақаласын ұсынды. Журнал-дың 2, 3-сандарында «Ақан сері сөздері» деген тақырыппен жалғастырды. «...Ұшы, қиыры жоқ дариядай Сарыарқаның ортасында аралдай көгерген Көкшетау, Абылай-дың ордасы құрылған, Кенесары, Наурызбайға отан болған Көкшетау – алаштың ақындығының да ордасы болған жер еді... ...Ақынның өмірі – ертегі өмір. Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жат өмір. Сондық-тан, біз Ақанның алдымен өмірін жазып, сонан соң сөздерін тексереміз...» 1923 22-қаңтарда «Ақжол» газетінде Бернияз Күлеевтің қазасына байланысты «Бернияз Күлеев» деген мақала жазып, бастырды. «Бағытты бір қылып, таспиқ болып тізіліп келе жатқан аз ғана жазушыларымыздың қатарына жас Бернияз келіп тізіліп еді. Бірақ, не лаж, таспиқтан сол тас үзіліп түсті...» 1923 М.Горькийдің «Сұңқар жырын» қазақшалап, «Ақжол» газетінің 307-санында бастырды. 1923 «Ақжол» газетінің 314-санында М.Горькийдің «Ана» деген әңгімесін аударып бастырды. 1923 «Ақжол» газетінің 374-санында - «Базар жырау» деген зерттеу мақаласын бастырды. Ташкенттегі «Талап» ұйымының мүшелері «Ақжол» газетінде «Қазақ ақындары» деген сериямен материалдар жариялап тұрған. Бұл мақала Мағжанның ұйым мүшелері алдында жасаған баяндамасының ық-шамдалған нұсқасы. «...Талайлар ұмытылып қалды деп қанша өкін-генімен, әлде болса да ауызда аман қалған әде-биетіміз талай елдердің ауыз әдебиетінен бай. ...Асса, елдің қамын ойлаған, қалса, өзінің ойына терең бойлаған, «кеңесі кеңінен келетін» ақын екендігі өлеңдерінен байқалады». 1923 Түркістан республикасының квотасымен Мағжан мемлекеттік стипендия алып, Мәскеуге оқуға кетеді. 1923 Ж.Аймауытов «Талап» қоғамы бағдарламасының аясында, «Мағжанның ақындығы туралы» Таш-кентте студенттер алдында баяндама жасады. 1923 Ташкенттегі «Шолпан» журналының 4-8 санда-рында «Шолпанның күнәсі» деген ұзақ әңгімесі басылды. 1923 «Шолпан» журналының 4-8-сандарында Мағ-жанның «Батыр Баян» поэмасы басылды. «Жүрегім, мен зарлымын жаралыға, Сұм өмір абақты ғой саналыға. Қызыл тіл, қолым емес, кісендеулі, Сондықтан жаным күйіп-жанады да... Ойланды, күңіренді, толғайды ақын, Күрсініп көзіне жас алады да. Ақында адамзаттан дос болмайды, Жалғыз-ақ сырын сөйлер қаламына...» 1923 «Шолпан» журналының 2-3 сандарында Мағжанның «Қорқыт» поэмасы жарияланды. «...Атасы ақындардың – ақын Қорқыт, Өмірде жүрген жерін қанды ор ғып... Шомылып көз жасына сарнай, зарлай, Құшақтап қарағайын жатыр Қорқыт... Ес білдім – аласұрдым сағым қуып, Жете алмай, бетті талай жаспен жуып, Артымда – ор, алдымда – көр, өтеді өмір... Дариға бесігімнен көрім жуық...» 1923 Ташкент қаласында «Қойлыбайдың қобызы» поэ-масын жазып, өлеңдер жинағына қосып бастырды. «...Қойлыбай жын жүгендеп, пері мінген, Алдында жорғалаған шашты шайтан...» 1924 Мәскеуде «Жүсіп хан» дастанын жазды. Дастан 1925 жылы «Еңбекші қазақтың» 395-396-санда-рында «Шын ертегі» деген атпен басылды, 1928 ж. Жеке кітап болып Мәскеуде «Жүсіп хан» деген атпен шықты. 1924 16-маусым. Жүсіпбек Аймауытов пен Молдағали Жолдыбаев Мағжанға Орынбордан хат жазды: «...Сен – ақынсың. Күніміз де, көз алдымызда ұстайтын қазақ әдебиетінің «көгіне өрмелеп шы-ғып, Күн болатын» үміткер ақын сенсің. ...Сары уайымшыл болса да, бүгінде Байронды төңкеріс ақыны деп санап отыр. Төңкерісшіл бол-маған ақынның өркені өспейді. Өркеніңнің өсуіне тілектес болғандықтан да, дос-жараның сөз айтып, көңілдегі мүддемізді шығарып отырмыз...» 1924 12-қыркүйек. Абдолла Байтасовтың Жүсіпбек Аймауытовқа жазған хатынан: «...Мағжанға жолықтым. 15 күндей бірге бол-дық. Ол саған қатты разы... Мұхтар оған: «Түбінде жалғыздар тобы жасайды, біз жал-ғыздар тобының құрамасымыз», – деп жазады екен. Бұл пікірді Мағжан да қуаттайды. Екпіні күшті қалам, сиқырлы сөз негізі берік пікір тү-бінде алып та, шалып та жығады деп ақын шал-қып-ақ жүрген көрінеді. Оның настроениесін кө-теріп отырған – Мәскеу. ...Мағжан Әлекең «Восиздаттың» нау. сотруд-никтері... ...Мұхтар: әдебиет соңынан жарық алып түс-тім. Оқимын деп Ленинградқа кетіпті. ...Мұхтар Мағжанмен жиі жазысып тұрады екен. Пікірлерін оқыдым...» 1924 24-қараша. Қазақстаннан жіберілген нұсқау-тапсырмаға сәйкес Нәзір Төреқұлов Мәскеуде Күншығыс халықтарының Коммунистік универси-тетінде оқитын қазақ жастарының «Жерлестік» ұйымын жинап, Мағжан шығармашылығын тал-қылатты, негізгі баяндаманы өзі жасады. Н.Төреқұлов: «Біз айтамыз, Мағжан Кеңес топырағында отыратын адам емес. Мәселен, «Жолдастарға» деген... өлеңінде бізді кекетіп, кә-мунес партиясын қоңыз қылып көрсетіп, «оларда түпкілікті идея, жол жоқ. Олар қарын тойғызуға жүр» дегенге келтірген...» Сол кезде Мәскеуде жүрген Мағжанның өзі шақырылмаған. 1924 Түркістанның баспасөз таратушы мекемесі эт-нограф-ғалым Әбубәкір Дибаев жинаған қазақ әдебиетінің үлгілерін «Тарту» деген атпен кітап етіп шығарды. Осы жинаққа М.Жұмабаев «Әбу-бәкір ақсақал Дибаев» деген тақырыппен алғысөз жазды. «...Елге еңбегін сіңірген ер қымбат. Ердің елге бағасы қаны бір болуда емес, жаны бір болуда, қуаныш-қайғысы ортақ болуда. Ердің бағасы елге еткен еңбегінің зор яки кішілігінде емес, ел деген жүректің таза болуында; тілегінің елмен ортақ болуында; ер өмірінің өрі мен көрі ел өмірінің өрі-көрімен бір болуында». 1924 3-желтоқсан. Алматы облыстық «Тілші» газетінде Мағжанның Мәскеуден жолданған «Сәлем хат» деген өлеңі басылды. «Сәлем сөзім алыстағы еліме, Алыстағы ақ селеулі беліме. Айдан да анық сендерді іздеп қайтуым. Күнім бітіп, кіргенімше көріме... Қайтуым хақ, белді будым тас қылып, «Кет!» деме, елім, енді мені басқа ұрып. Дейтін болсаң: «Қой жырыңды, жырауым!» Қобызымды қиратармын тасқа ұрып. Сөзім осы алыстағы еліме, Алыстағы ақ селеулі беліме, Жатсың демей, өзімсің деп баурыңа ал, Қолың беріп, мендей саяқ серіңе...» 1924 19-желтоқсан. «Еңбекші қазақ» газетінде Мағ-жанның осы өлеңіне жауап ретінде С.Мұқанов-тың «Сәлемге сәлем» деген ұзақ өлеңі басылды. Онда Мағжанды күтіп отырған елі жоқ, деген са-рында айыптау пікірлер айтылды. 1925 21-наурыз. Петропавлға, губерниялық Лито басқармасына құпия хат келді. Онда: «М.Жұма-баевтың 1923 жылы Ташкентте шыққан өлеңдер жинағын қаттап, жинап алу, ерекше нұсқауға де-йін таратпау» айтылған. 1925 14-қаңтар. «Еңбекші қазақ» газетінде «Мағжан кітабы туралы» деген тақырыппен ақын шығарма-шылығының Мәскеудегі қазақ жастары ортасында талқыланғаны туралы мақала басылды. «Кәмунестер партиясының жолына қарсы Мағ-жанның «жұмбақты» өлеңдері газет-жорналдар бетіне тексерусіз басылмасын дейміз...» 1925 2-наурыз. Ресей Коммунистік партиясы Орталық комитетінің секретариаты «Қазақ баспасөзінің жағдайы және оны жетілдіру шаралары туралы» арнайы қаулы қабылдады. Қаулыда сол кездегі мерзімді қазақ баспасө-зіндегі ұлтшылдық көріністері атап көрсетіліп, «Ұлтшылдармен, алашордашылармен күрес шара-лары» белгіленді. Соның нәтижесінде Мәскеудегі Шығыс баспа орталығында жұмыс істейтін Нәзір Төреқұлов, Әлихан Бөкейханов, Мағжан Жұмаба-ев тағы басқалары қызметтерінен босатылды. 1926 Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» зерттеу еңбегі жарық көрді. Кітапқа өлең сөздің теориясын түсіндіруге мысал ретінде Мағжанның 14 өлеңі кейбірі толық, кейбірі үзінді күйінде берілді. 1926 Ахмет Байтұрсыновтың «Сауат ашқыш (Дыбыс әдіс жолымен тәртіптелген қазақша әліпби)» оқу-лығы Семейдің губерниялық баспасынан 7400 дана болып басылып шықты. Оқулыққа Мағжан-ның «Түн еді» деген өлеңі енгізілді. 1926 «Жаңа мектеп» журналының 6-санында «Өтірік өлең» деген дастаны басылды. «...Хан қырағы данам деп, Ханның тілін алам деп, Қырылды ел бейбақ! Ау, әлеумет, ойлаңдар! Ойлап қана қоймаңдар! Қырыламыз ба, хан деп-ақ?!..» 1926 ...БК(б)П Қазақ өлкелік партия комитетінің баспасөз бөлімінің №:44367 қатынас қағазында жауап ретінде жазылған «Қазақтың көркем әде-биетінің қазіргі халі туралы менің пікірім» деген құжатта С.Мұқанов: «Мен қазіргі жазушыларды төрт түрге бөлемін... 3. Нағыз оңшыл ұлтшылдар Мағжан Жұмабай-ұлы, Мұхтар Әуезұлы, Міржақып Дулатұлы, Ах-мет Байтұрсынұлдары, 4. Жолбикелер Жүсіпбек Аймауытұлы, Шәкәрім Құдайбергенұлы, Иса Байзақұлы, Сәбит Дөнентай-ұлдары және т.б.» деп жазды...2 1926 14, 15-қазанда, «Еңбекші қазақ» газетінде С.Мұ-қановтың «Көркем әдебиет туралы» деген мақа-ласы басылды. «...Неше жылдан бері жазуға кәнігіленген, оқуы мол, әдебиет заңына жетік: Жұмабайұлы Мағжан, Аймауытұлы Жүсіпбек, тағы сол сы-қылды....» «...Қазақтың өз ішінен шыққан «Алашорда» партиясы бар. Оның өз мүддесін аянбай қорғай-тын Мағжан сықылды ақыны бар. Олар қағаз жү-зінде жоғалғанмен, әлі өліп біткен жоқ...» «Міржақыптың «Оян, Қазағындай», Мағжан-ның «Шолпанындай» көже өлеңдерді біздің кедей-ден көтеріліп келе жатқандарымыздың қайсысы болса да жазады...». 1927 15-16-қаңтар. «Еңбекші қазақ» газетінде Смағұл Сәдуақасовтың «Әдебиет әңгімелері» деген мақа-ласы жарық көрді. «Мағжанды қайтсе де жақсылайын деген ойдан мен, сірә, аулақпын. Бірақ барын бар, жоғын жоқ деу керек. Мағжанды күйдірсек, біз барына күй-діреміз. Қайткенде де Мағжанды «доңыздатып, қо-ңыздатушыларға» қарсымын...» 1927 қыркүйек Смағұл Сәдуақасов Мәскеудегі «Ого-нек» баспасына дайындаған «Молодой Казахстан» деген жинаққа алғысөз жазды. «...Ал М.Жұмабаевқа келсек, ол бір кезде қазақ жастарының ең сүйікті ақыны болды. Мағжан қазақ тіліне Лениннің бірнеше том шығармаларын ауларған. Коммунист ақындардың ішінен ең атақ-тыралары Сәкен, Мұқанов және көп үміт күтті-ретін талантты Жансүгіров. Өлеңінің формасы жө-нінен Сәкен Жұмабаевтан әлдеқайда әлсіз...» 1927 19-тамыз, «Тоқсанның тобы» деген өлеңі «Еңбекші қазақта» басылды. «...Жырладым елді жалпылап, Жасырмай жүзді жоқтадым, Тоқсанға енді тоқтадым, Толғанып, ойлап, талқылап...» 1927 «Лениншіл жас» журналында Жүсіпбек Аймауы-товтың «Мағжанның ақындығы туралы» деген баяндамасының мәтіні басылды. «...Мағжанның ақындығын сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп айта алмаймыз; толық сынау үшін, оның алды-артын орап, өрісін арыл-тып шығарлық сегіз қырлы, негізді білім керек». «...Күшті ақын. ...нәзік сезімнің, тәтті қиялдың ақыны, ол – кедейдің ақыны емес, ұлт ақыны». 1927 «Еңбекші қазақ» газетінің 223-224-сандарында С.Мұқановтың «Байдың толғағы» деген мақаласы басылды. «Жақында ғана баспада жарияланған Мағ-жанның: «Ал, мен тоқсанға қосылам, кедейшіл бо-лам, нанбасаң байды ит-шошқа, жуан қарын, па-сық, арамтамақ деймін. (Бұлай десе баяғыдан бері қайда қалды екен?-С.М.) Маған қалай сенбейсің, мен де кеңесшілмін» деген сөзі қазақ байының бояма пікірінің нағыз өзі. Мағжанның бұл бояма-сы қазақ байының өліп бара жатқанын сыпаттай-ды. Бірақ, Мағжан осы оймен жазды ма, болмаса, «дәм-тұзымызға» еріксіз келді ме, ол арасы әлі талас мәселе...» 1927 «Қызыл Қазақстан» журналының 22, 23-сан-дарында. С.Мұқановтың «Кейбір қортындылар» деген мақаласы басылды. «...Бұрынғы Қызылжар уезінде Зілғараның Әлібегі деген кісі «атымды атадың» деп біреуге пышақ салып алған екен. Сол сықылды, Мағжан-ның атын атап, «ол да үйренген» десек, Қошке пышақ ала ұмтылудан қашатын емес». 1927 Қызылорда қаласындағы ҚССР-нің мемлекеттік баспасынан А.Байтұрсынов пен Т.Шонанұлының «Оқу құралы» хрестоматиясы (көлемі 26 баспа табақ, 5000 дана) басылып шықты. Оқулыққа Мағ-жан Жұмабаевтың «Жазғы түнде», «Орман пат-шасы» (Шиллер-Жуковскийден), «Дін үйреткен-ге», «Орамал», «Толқын», «Жазғытұрым» деген өлеңдері енгізілді. 1929 17-қазан. «Еңбекші қазақ» газетінде С.Мұқановтың «Жазушылар конференциясы керек» деген мақа-ласы басылды. «1923-1926 жылдардың бас кезінде байшыл жазушылар Қазақстаннан қуғын көрді. ...Аймауытұлы Жүсіпбек, Жұмабайұлы Мағ-жан, Кемеңгерұлы Қошке, Байтасұлы Абдолла, Ысқақұлы Даниал сықылды байшылдар тұтасы-мен Түркістанға барып, Қожанұлының қолтығына паналады...» 1929 18-маусым. Ахмет Байтұрсынов түрмеде тергеушіге берген жауабында былай дейді: «...Жұмабаев пен Бөкейханов 1924 жылы күзде Мәскеуде маған... жатқан жеріме келді ме, әлде өлкетанушылар съезінің мәжілісінде кездестік пе, әйтеуір бір жүздескеніміз анық (233-бет). 1929 Мұхтар Әуезов: «Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін. ...Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқырағын, әшекейін сүйемін. Қа-зақ ақындарының қара қордалы ауылында туып, Европадағы мәдениет пен сұлулық сарайына ба-рып, жайлауы жарасқан Арқа қызын көріп, се-зінгендей боламын...» «Мағжан – культурасы зор ақын. ...бүгінгі күн-нің бар жазушыларының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалатын сөз – Мағжанның сөзі». 1929 6-шілде. Мағжан саяси сенімсіз адам ретінде күдікпен ұсталып, тұтқынға алынды. Ұстаған екі адамның бірі – Шаяхметов Жұмабай. 1930 4-сәуір. ОГПУ-дің ерекше қаулысы бойынша Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев... ату жазасына кесілді. ...Жалақы мөлшерінен артық мүліктері тәркіге алынды. 1930 30-мамыр. Жоғарыдағы азаматтарға кесілген ату жазасы он жылдық бас еркінен айыру шарасымен алмастырылды. 1930 18-қыркүйекте «Еңбекші қазақ» газетінде С.Мұ-қанов, Б.Майлин, І.Жансүгіров қол қойған «Ашық хат» жарияланды. «...М.Жұмабайұлы «Алқа» деген ұйым ашпақ болды... ...Мағжан ұлтшыл, байшыл, төңкеріске қарсы, бірақ әдісі, айласы, мол байшыл жазушылар қа-тарында...» 1930 қазан. Мұхтар Әуезов түрмеде тергеушіге берген жауабында былай деді: «... 1925 жылдың басында «Табалдырық» әде-би тобының декларациясы қосып салынған Жұ-мабаевтың хаты маған пошта арқылы келді... өзі-нің бағыт-бағдарынан байқалып тұрғандай, М.Жұ-мабаевтың бұрынғы көзқарастарына қарағанда мүлде басқаша, мазмұны жағынан солшылдыққа жақын, бүгінгі күнге бейімделе жасалған еді. 1931 «Жаңа әдебиет» журналының 6-7-сандарында С.Мұқановтың «ҚазАПП алтыға толды» деген ма-қаласы басылды. «Мағжан төңкеріске қарсы... Пролетариат әде-биетіне жан-тәнімен қарсы». 1931 20-қыркүйек. Протокол допроса обвиняемого Ауезова Мухтара: «В Ташкент я приехал в конце ноября 1922 г. .. Из знакомых своих в Ташкенте одного только Магжана Джумабаева, сотрудни-чавшего в журнале «Чолпан». «Алку» и письмо от Джумабаева я получил в Семипалатинске одновременно и в одном конвер-те и никакой предварительной переписки с ним не вел. Никакой нелегальщины в этой «Алке» я не видел и по полученным платформам... а Джума-баеву я написал, что принципиально «Алку» я одобряю и считаю нужным созвать совещание казахских литераторов для оформления офици-альной организации литературоведов. Этим все и закончилось...» 1931 «Жаңа әдебиет» журналының 4-5 сандарында С.Мұқановтың «Қазақтың пролетариаттық әде-биеті туралы» деген мақаласы басылды «...Өлеңнің түрі жағынан «Ғаббастың Сәкенді «бейшара» көрсетіп, Мағжанға жығыла беруі дұ-рыс емес... ...Мағжаннан үйрен деуден тыйылмай болмай-ды... ...Мағжаннан үйрен деушілер оның «толқын-дарын» пайғамбардың хадисіндей көріп, аузынан сілекейі шұбырғаннан басқаны білмейді, залалы-нан сақтандырмай, орынсыз «намаз» оқиды. Бұл – жақсы ауру емес...» 1931 Айдауда жүргенде «Ботамды көрдім түсімде» деген өлең шығарады. 1933 5-маусым. «Социалистік Қазақстан» газетінде С.Мұқановтың «Поэзия мәселесі» деген мақаласы басылды. «...Мағжан байлар поэзиясының ақыны...» 1933 11-қыркүйек. Ғ.Мүсірепов «Әдеби мұраны игеру ісін алашордашылардан үйренуге кеңес береді: «Біз шеберлікке Абайдан, Мұхтардан, Мағжаннан және Омардан (Қарашев) үйренейік» деген сөз үшін жазғырылды3. 1934 Мағжанның әкесі Бекмұхаммет Жұмабайұлы (1868 ж.т.) 66 жасында қайтыс болады 1935 27-мамыр «Қазақ әдебиеті» газетінде С.Мұқановтың «Қазіргі сатымыз» деген мақаласы басылды. «...Алашордашыл ақын, жазушылар табиғаты-ның мылқау күшінің құлы... ...Қалмақанның (Әбдіқадыров) «Бұрғы» деген жиырма жолдық өлеңінің мазмұн байлығын, сөзі-нің екпінін, сенімнің күштілігін, уақиғасының ты-ғыздығын, пікірлерінің материалистігін алсақ, Мағжан сияқты алашордашылардың барлық поэ-зиясы садағасына да тұрмайды...» 1936 маусымда түрмеден Қызылжарға келді. 1936 Айдаудан оралып келіп, Еслам деген жігіттің қа-засына «Еслам қазасына көңіл айту» деген өлең жазған. 1936 27-қазан. С.Мұқанов Мағжанның Петропавлдан жолдаған хатына жауап жазды: «Сізбен жолығып сөйлескенде де мен айттым ғой: егер де өзіңіз шын ниетпен совет әдебиетіне қызмет етемін десеңіз, жазуыңызға ешкім бөгет болмайды деп. Сол сөзім әлі де сөз, жазуыңызды бетке қақпаймыз. Совет платформасында отырып жазған сөзіңізді басамыз. Мұнда келем десеңіз, Сізді бетке қағатын ешкім жоқ...»4. 1936 27-қыркүйек. М.Жұмабаев Петропавлдан Ал-матыға, Қазақстан жазушылар Одағына (төрағасы С.Мұқанов) хат жазады: «Өзімнің кінама лайық жазамды өтедім. Еңбек-тің қара қазанында қайнап, адасулар мен арам ойлардан мәңгілікке арылдым. Мен бұрынғы ойла-рымнан арылып, бай мен ұлтшылдардың жолы-нан бас тарттым және жаңа жолға, еңбекшілер жолына бет бұрдым. Мен қалған өмірімді берік ниетім мен үмітімді дәлелдеу үшін социалистік құрылыста еңбек теуге бел будым. Мен үшін енді еңбекші таптың, коммунистік партияның жолынан басқа жол жоқ. Еңбекші табы әдебиетінің жетекшісі – жазу-шылар Одағы баяндамасынан менің өткен кезең-дегі адасушылығымды қатал сынға ала отырып, сыртқа теппей, өзіне тартып, Жазушылар Одағына мүшелікке қабылдап, жетекшілік етуін, көмек беруін сұраймын». Мағжан Жұмабаев,. Петропавл қаласы, Дзержинский көшесі №19 үй. 1936 жылдың аяғы. Мағжан Петропавлдан Алматыға С.Мұқановқа хат жазды: «Құрметті жолдасым Сәбит. Сіз менің Петро-павловскідегі орыс мектебінде орыс тілі мен әде-биетінен сабақ беріп жүргенімнен хабардар бо-ларсыз. Январьдің басында мені қызметімнен бо-сату туралы мәселе қозғалғанмен де, біраз уақыт басылып қалған еді. Бірақ январьдің соңында бұл жәй тағы әңгіме болды да, мені жұмыстан шыға-рып жіберді. Не себептен босатылғанымды сұра-сам, қалалық оқу ісінің меңгерушісі жалпы саяси себептерге байланысты дегенді айтты. Міне, 20 шақты күн болды, жұмыссыз отырмын. Декабрьде көркем әдебиеттердің қазақ баспа-сымен Толстойдың «І Петр», Некрасовтың «Дека-бристерін» аударуға келісімшартқа отырған едім. Содан бері одан да хабар жоқ. Ол жақтан мен өте қиын халде оралдым. Әсіресе, жұмыссыздығым жаныма жаман батады. Мен Қазақстанға жаңа жолға түскенімді өзім-нің қалам ұшымен көрсетсем деген жалғыз тілек-пен оралдым. Қалай болғанда да орталыққа жетуім керек деп шештім. Егер жолға қаражат тапсам, орталыққа баруды ойлап отырмын. Әрине, өз халімнің қиындығын айта отырып, Сізді де бірде-меге міндеттегім келмейді. Сізге осылай жазуға қазіргі халім итермелеп отыр. Кешіріңіз. Бұл хат-ты қыдырып келген туыстарым жақтан, Степняк-тан жазып отырмын». 1937 18-наурызда Мағжан Қызылжардан Алматыға жүріп кетті. 1937 наурыз-желтоқсан. Алматыда музейде, мектепте, колхоздағы дәрігерлік пунктте жұмыс істеді. Бас-падан кітап алып, аударып, қаламақы таппақ бол-ды. Қазақстанның бірінші басшысы Л.Мирзоянға арыз жазды. Сол арыз бойынша басшы қызметтегі Ғ.Мүсіреповке жолықты. 1937 «Жамбылға» деген ұзақ өлеңін жазады. Қалғаны бір ғана шумақ. «...Жан аға! Шықтым өлімнен, Халімді менің көрсейші. Жаның нұрға көмілген, Нұрыңнан ұшқын берсейші!..» 1937 «Қаламыма» Л.И.Мирзоянға арналып шығарылған ұзақ өлеңі. Сақталғаны үш шумақ. «...Осы бетім – ақ ниетім, елге ере алсам, Гүлденген өмірге үндес жыр бере алсам. Социалды Отанды қанмен қорғап, Керек болса кезінде жан бере алсам...» 1937 30-желтоқсанда Мағжан Жұмабаев тұтқындалды. «...Мен қоштаспаймын. Бір күнәға құдайдың өзі екі жаза бұйырмайды. Өзің білесің, Кеңес үкі-метіне, қазақ халқыма ешқандай қылмысым жоқ. Ал, осы жолдан қайтпасам, «бөлтірік бөріні талап, мерт қылды» деп түсінерсің. Осы есіңде болсын». 1949 31-қараша. Қазақстан жазушылар Одағының ІҮ пленумында С.Мұқанов баяндама жасады: «...Алашорда жазушыларының ең көрнектісі-нің бірі, шығармалары шылқып тұрған реакция-шыл символизм бағытында жазылған Мағжан Жұмабаевқа әдеби суд жасап, оның... халық бос-тандығына жаулық сырын ашты..» 1960 4-наурыз. С.Мұқанов «Досыма хат» деген ұзақ мақала жазды. Мақала «Жұлдыз» журналының сол жылғы 8-санына басылды, «Өсу жолдарымыз». А, 1960 ж. деген кітапқа «Соңғы сөз орнына» бе-рілді. «...Октябрь революциясына, Совет үкіметіне қарсы көптеген өлеңдер жазған Мағжан Жұма-баев... ...Ячейка мүшелері Мағжанның осы арам ние-тіне қарсы шығып, курста сабақ беруден қуған... ...Алашорданың ең реакцияшыл ақыны Мағ-жан Жұмабаев та оқу-ағарту ісіне тартылды..» ...Мағжан Жұмабаев біраздан кейін (1923 ж) тіпті еркінсіп алды да: Кене мен Абылайдың жолын қумай, Жапанда жайылудың мәні қалай? – деп қазақты Россияға қарсы құралды көтеріліске шақырды... ...Алашорданың председателі болған Әлихан Бөкейханов, Батыс Алашордасының председателі Жиһанша Досмұхаметов, Мағжан Жұмабаев тағы басқалары Москваға кетті... ...Аузымыз «дуалы» екен: «Байтұрсыновтың аты, шынында да советтің қара тақтасына мәңгілік болып жазылды... ...Екінші қатты соққы 1924 ж. күзінде Мағжан Жұмабаевқа берілді... ...Мағжан – «қазақ еңбекшілерінің тап жауы» деп танылды... ...Байтұрсыновтан, Жұмабаевтан бастап Алаш-орда жазушылары... ...Жұмабаев сияқты ашық алашордашылар... ...Алашорданың ең революционер жазушысы – Мағжан Жұмабаев... ...Совет өкіметі орнағаннан кейін орыс әде-биетінде, Совет баспасөзінде советке қарсы жаз-ған шығармаларын жариялаған Мағжан Жұмабаев сияқты ақынды таба алмайсыз... ...Мағжан Жұмабаевтың революцияға ашық түрде жазған шығармаларына ілесе алмайды...» 1964 Сыншы, профессор Есмағамбет Ысмайылов башқұрт жазушысы Сәйфи Құдашты Мағжан Жұ-мабаев деген қазақ ақынының шығармашылық мұ-расымен таныстырады. Бұл жөнінде Сәйфи Құ-даштың жазғаны: «Профессор Мағжан шығармаларының қайта басылып шығуына бөгет болып отырған өзі біле-тін екі себепті атады. Бірінші – Мағжанның жеке басына жау болғандар енді не қыларын білмей отыр. Ол бір кезде ақынды «әшкерелеп» бақты, ал, енді қазір, артық айтқан сол сөздерін адал ниетпен қайтып алуы керек пе, әлде бұрынғысынша «тура-шылдыққа» салынып, ақынды әлі теріс бағалаудан таймау керек пе? Кейбіреулер осы екінші жолды күйттеп, өзінің жеке басының бақ-беделін қазақ әдебиетінің мәртебесінен жоғары қойып отыр». 1968 қараша. Алматыда, С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде жиналыс болып, оған қатысушылар республиканың тиісті орында-рына М.Жұмабаевтың екі томдық шығармалар жинағын бастырып шығару туралы ұсыныс қойды. 1969 Башқұрт жазушысы Сәйфи Құдаш Қазақстан КП ОК бірінші хатшысы Д.А.Қонаевқа, Башқұрт обкомының бірінші хатшысы М.З.Шәкіровке Қа-зақстан Жазушылар одағының басқармасына «Қа-зақ ақыны Мағжан Жұмабаевтың тағдыры тура-лы» хат жазды. «...Мағжанның шығармаларын қайта басып шығаруға, менің ойымша, С.Мұқанов қарсы. Осы жөнінде мен хат жазып сұрағанымда, ол сырғыт-палап, тіпті кекесінге сүйеп, «қазір М.Жұмабаев-тың қамқоршылары жоқ» деп жайап берді». 1974 25-шілде. Профессор Тұрсынбек Кәкішев Ғабит Мүсіреповпен үш жарым сағат әңгімелесіп, сөз арасында Мағжанға байланысты сұрақар қояды. ...Мысалы, «Мен тоқсанмен біргемін» дейтін Мағжан да бізге жақындап қалған кісі еді. Сол кезде оған іші жылыған адам болмады ғой. Мысалы, әлгі Ертеде бар екен қалың Найман, Қытайда қалың Найман қанат жайған, Қалың Найман ішінде Бағаналы, Қазақта бақсы асқан жоқ Қойлыбайдан,- деп келетін нәрсе бар ғой. Қобызын қосқан, қо-бызы бәйгеден келген. Сонымен тоқтап, аяғын ке-сіп тастаса. Мысалы, аяғында: «Шіркін-ай, кер заманды күл қылар ем, Бата алсам Бағаналы, Қой-лыбайдан», дейді ғой соңында. Ал, енді мұны шын, тексерген адамға кер заманның өзі рево-люцияның алды екен. Көрдің бе? Соны кейін жа-риялаған дейді. Кейін жариялаған соң біздің заман сөз болып тұр»5. 1988 желтоқсан. Жазушы Әнуар Әлімжанов «Дружба народов» журналының 12-санына Мағжанның орысшаға аударылған бір топ өлеңін және 1969 жылы Сәйфи Құдаш жазған хаттың орысша нұс-қасын алғысөз жазып бастырды. «Қонаев пен Шәкіров Сәйфи Құдаштың бұл ха-тына жауап қайтарған жоқ. Жауапты, міне, уақыт-тың өзі беріп отырды». 1988 28-желтоқсан. Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бюросы М.Жұмабаевтың, А.Байтұр-сыновтың, Ж.Аймауытовтың қоғамдық-саяси, ғылыми-педагогикалық және әдеби қызметі жө-ніндегі тарихи шындықты қалпына келтіру туралы қаулы қабылдады. Тиісті орындарға бұл қайрат-керлердің еңбектерін басып шығару туралы нұс-қау берілді. 1989 Алматыда, «Жазушы» баспасында «Мағжан Жұма-баев. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөз-дер» деген кітап басылды. Көлемі 448-бет. Құрас-тырғандар: Абдуллин Х., Дәрімбетов Б., Жұма-баева З. Алғысөзін жазған Әбділдә Тәжібаев: «Біз ба-сымыздан кешірген сұмдық оқиғалардың бәрін де жарық күннің астына жайып саламыз, кім кінәлі деген сұрақтарға, аттарын атап, кіналарын мой-нына қоя жауап береміз». 1993 Қазақ ақыны Хамза Абдуллин «Мұстафа мен Мағжан – Тұран елінің даналары» деген кітап құ-растырып бастырды. «Мағжанның үнін өшіргендер – тыстан келген қаныпезерлер емес, керісінше, өз шаңырағымыз-дың астында шарықтап жүрген мансапқорлар еді. Олар... Мағжан атын атаған адамдарға да қауіп төндіретін әдіс қолданды. Бір ғана «Мағжан» де-ген сөздің төңірегінде үрейден биік мұнара ор-натты. «...Мағжаншыл жігіттердің аса білгір де сауат-ты ақынның өлеңдерін өзінің сол мүлтіксіз қал-пында бере алмағанына қатты ренжиміз, қинала-мыз». «...Мағжан 1938 жылы атылған жоқ, 1956 жылы өз ажалынан Новая Земля аралында қайтыс болды». Ілияс Омаров: «Мағжан – қазақ поэзиясының жарық күні. Күн нұр шашса, кейбір «әдебиеттің жұлдызы боламыз» деп жүргендер сөніп қалады. Осы бір кертартпалардың қырсығынан Күніміз әлі күнге дейін нұрын шаша алмай келеді». 1995 Алматыдағы «Жазушы» баспасынан Ә.Тәжібаевтың «Есімдегілер» кітабы басылып шықты. «...Россиядағы шығыс халықтарының ішінде орыс поэзиясының бұқарашыл-демократтық прин-цптерін барынша биік және берік ұстаған санаулы ірі ақындардың бірі Абай десек, ХХ ғасырға ауыса берістегі орыс поэзиясындағы декадент символис-тер деп аталған ағымды берік ұстанған шығыста Мағжан Жұмабаев еді... ...Мағжан біздің бітіспес жауымыз дегенді ме-нің ұстаз ағаларым да айтты. Мен де солай сөй-леп, солай жаздым... ...Біз жүрегін ашып, шынын барлық дауысымен жариялап келген үлкен ақынды қабылдамадық. Онымыз теріс болды...» 2000 19-наурыз. Профессор Тұрсынбек Кәкішев «Сәбит өз халқына дұшпандық ойлады ма?» деген мақала жазды. Бұл мақалада Тұрсынбек Кәкішев «Толғам» деген кітабына кірді6. «... Саяси жолы терісі, төңкеріске қарсы өлең-дер еңбекшілер әдебиетіне өң бермеді. Коммунис-тік партияның жолына қарсы» Мағжанның «Жұм-бақтым» өлеңдері газет-журнал бетіне тексерусіз басылмасын. Мағжанның саяси жолы қазақ еңбек-шілеріне » деп алған шәкірттер қаулысы сол кезде қалыптасса бастаған төңкерісшіл күштерге, ақын-жазушыларға, мәдениет қызметкерлеріне, не ке-рек, идеология саласындағыларға большевиктік бағдарламадай болды. 1988 жылға дейін осы көз-қарас өмір сүріп, одан безген заңды болған емес». Міне, осындай кезеңде Сәбиттің дауысы өзге-ден гөрі басым шыққалы рас! 1925 жылы «Ең-бекші қазақ» газетінде «Көркем әдебиет туралы» жазған атты мақаласында мейлінше зор екпінмен пікір айтқанда шоқпардың басы әуелі Мағжанға тиіп жаққаны өтірік емес. Сәбит Мағжанның идеялық көзқарасы туралы нағыз пролекульттік түсінікте болды. Сәкеннен де асырып жіберді. «Қазіргі кезіміз де жаймашуақ емес, больше-вик адал арысымыздың сорпасын ішіп қалғандар-дың сана-сезімі оңайлықпен оңға бұрыла қоятын емес». 1 «Еңбекші қазақ», 1926, 1-желтоқсан. 2 ҚР Президентінің мұрағаты. 141-қор, 1-т., 980-іс, 2-7-парақтар. 3 ҚР Президентінің мұрағаты. 141-қор, 1-т., 5817-іс, 1-17-парақтар. 4 Елеукенов Ш. Мағжан. А., 1995, 135-бет. 5 Кәкішұлы Т.Толғам. А., 2004, 196, 199-беттер. 6 Т.Кәкішев. Толғам. 2004, 39-82-беттер. жүктеу/скачать 330,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2