Материалдары

45 
1.
Кҿпіш Ҽ. Қазақ халқының тарихи тҧлғалары: Қысқаша анықтамалық. - Алматы: «Ҿнер» баспасы, 
2013.2 кітап. - 360 б 
2.
Аяған Б., Қойгелдиев М., Қазақстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd» 
ЖШС,2010. – 768 б. 
«ҦЛЫ ДАЛАНЫҢ ҦЛЫҚТАҒАН БАТЫРЫ-ЖАЛАҢТҾС» 
 
Ақтҿбе қаласы 
«№5 ЖББОМ»КММ 
Тарих пҽні мҧғалімі:
Жадрасынова А.Б
АННОТАЦИЯ 
 
Мақалада Жалаңтөс батыр ерлігі.Соның бəрінде ол асқан батыр, қолбасшы екенін танытады. Сол дəуірдегі 
ең жоғарғы лауазым - Аталық баһадүр колбасшы туралы зерделенген. 
Түйін сөз: батыр, қолбасшы,би,аталық, ерлік,медресе. 
 
Кҿптен бері кҿңілімде жҥрген осы тҧлға туралы жазғым келген тақырыпты қалың аудиториямен 
бҿлісуге бел байлағаныма да біраз уақыт болыпты.Бҥгінгі менің мақаламның кейіпкері тарихта ойып тҧрып 
орын алған Жалаңтҿс би Сейітқҧлҧлы туралы болмақ.Жалаңтҿс (1576, Бҧхара - 1656, Дахбед) (ертедегі шығыс 
елдері баһадҥр деп атаған) қолбасшы. Сырдарияның саға-жағалауын мекен еткен Тҿртқара елінде туған.
Жалаңтҿс бидің ата-тегі қазақ шежіресінде былай таратылады: Жанарыстан Алшын одан Ҽлім, Байҧлы, Жетіру. 
Ҽлімнен Тҥмен, Шҿмекей, Тҿртқара одан Ораз, Оразгелді, Жаншҧқыр, Қараш. Қараштан Ақпан, Тоқпан. 
Тоқпаннан Сейітқҧл туған. Сейітқҧл бабаның сегіз ҧлы болған. Оның бҽйбішесі - Сары кемпірден Сейітмҽмбет, 
Тҿлеш, Ақша. Ақшадан Бҽйбек одан атақты Ҽйтеке би туған. Екінші ҽйелі - Қара кемпірден — Жалаңтҿс, 
Дҥйсенбай, Матай, Тҥрікмен, Қоян туған. Бҧларды "Сегіз Сейітқҧл" дейді екен ел. Сонда Ҽйтеке би мен 
Жалаңтҿс бір ҽке Сейітқҧлдан болып шығады.
Ҿзбек жҽне қазақ батыры, ҽскербасы, Самарқан ҽмірі. Жалаңтҿс Сейітқҧлы ХVII-ХVIII ғасырларда ҿмір сҥрген 
Ҽйтеке бидің атасы болып келеді. 1581 жылғы аштықтан аман қалу қамымен Шығай хан мен Жалаңтҿс 
батырдың ҽкесі Сейітқҧл туыстарымен бірге Бҧхараға жақын Бҧраты тауына қоныс аударды. Жалаңтҿс батыр 
12 жасынан Тамды жҽне Қызылқҧм қазақтарының ханы Дінмҧхамедке қызмет ете бастады. Жас кезінен-ақ 
зерделілігі жҽне тҿзімділігімен кҿзге тҥсті. Оның аты халық арасына кеңінен танылды. Оған сол дҽуірдің 
жоғары дҽрежесі — "Аталық" атағы берілді. 1640 жылы Жалаңтҿс батыр қазақ жҽне ҿзбек жерлеріне шабуыл 
жасаған қалмақ ханы Батурға қарсы қол бастап, оны жеңіліске ҧшыратты. 1643 жылы Жетісу жеріне баса-
кҿктеп кірген жоңғар қалмақтарымен соғысып жатқан Жҿңгір ханға 20 мың ҿскерді кҿмек ретінде жіберді, 
мҧның ҿзі басқыншыларды талқандауға зор ҥлес қосты[1].
1649 жылы Жалаңтҿс батыр қазақ қолын басқарып, Бҧхар ханы Абдул Азиз бен Иран патшалығының Хорасан, 
Балх ҥшін жҥргізген соғысында жеңіске жетті. Бҧл соғыста Бҧхар жҽне қазақ хандықтары ортақ жауға қарсы 
кҥрес жҥргізу ҥшін одақтық келісімге келді. Хотажқҧли бек Балхидың "Тарихи қыпшақтар" анықтамалығы 
мҽліметтерінде қазақ ханы Жҽңгір бҧл соғысқа 100 мың адамдық ҽскермен қатысқаны айтылады. Жалаңтҿс 
батыр Ташкент пен Тҥркістанға ҥш жорық жасап, Қабыл мен Мешхедті бағындырды. Ҽскери ҿнерді жетік 
білетін, керемет батырлығымен даңқы жайылған дарабоз қолбасшыға қырғыз, қалмақ, қазақ хандары, 
Ҥндістаннан, Хорезмнен жҽне Тибеттен қымбат сыйлықтар ағыл-тегіл келіп жатты. Академик М.Е.Массонның 
айтуы бойынша, бҧл сыйлықтар ҿзінің саны мен қҧны жағынан мемлекет қазынасына тҥсіп жатқан барлық 
байлықтан асып тҥседі екен. Бҧл байлықтарды Жалаңтҿс батыр ҽскерді қамтамасыз етуге ғана емес, оларға 
арнап Самарканда ҥлкен қҧрылыстар, зҽулім сарайлар мен медреселер салуға жҧмсады. Жалаңтҿс батыр 
Самарқанның орталығы Регистанда 1619-1633/36 жылдары "Ширдор" (Арыстан медресесі) медресесі мен 1647-
1660 жылдары "Тилла-Кори" (Алтынмен апталган) медресесін салдырды, кейінірек олар бҥкіл елге ҽйгілі 
болды. Бҧл архитектуралық ғимараттар ҿзінің ҿсемдігімен, ҽдемілігімен дҥйім жҧртты таңдандырып, 
Шығыстың сҽулетшілік ҿнерінде ерекше орын алады. Жалаңтҿс батырдың сҥйегі Самарқаннан 12 шақырым 
жерде орналасқан Дагбит қыстауындагы зиратқа қойылған. Жалаңтҿс батырдың ҧрпақтары бҧл кҥнде 
Қызылорда облысының Қазалы ауданында ғҧмыр кешуде[2].

46 
Жалаңтҿс батыр талай-талай соғыс, шайқастарды басынан ҿткереді. Соның бҽрінде ол асқан батыр, 
қолбасшы екенін танытады. Сол дҽуірдегі ең жоғарғы лауазым - Аталық баһадҥр колбасшы деп ел жҧрт атап 
кетеді. 1640 жылы қазақ пен ҿзбек жеріне шабуыл жасаған қалмақ ханы Батырға қарсы соғыста Жалаңтҿс 
баһадҥр ҽскерге қолбасшылық етіп, жауды кҥйрете жеңген. 1643 жылы Жетісу ҿлкесіне басып кірген қалмақ-
жоңғар феодалдарына қарсы шайқасып жатқан Жҽңгір ханның ҽскеріне Жалаңтҿс батыр бастаған Самарханнан 
20 мың қол кҿмекке келген. Басқыншыларды ойсырата жеңуге жҽрдемдескен. 1649 жылы Бҧхар ханы 
Абдулҽзиз бен Иран патшалығы арасында Хорасан мен Балх ҥшін болған соғыста Жалаңтҿс батыр ҽскерге 
шебер басшылық етіп, жауды жеңіп шыққан. Бҧл соғыста Бҧхар мен Қазақ хандыктары ортақ жауға карсы одақ 
қҧрған.
Хорасан Балх шаһарларындагы сол соғыста Жалаңтҿс ерлікпен коса ҽртҥрлі айла-тҽсілдер де қолданады. 
"Кімде-кім оқ атпай, қылыш, найза кезенбей ҿз еркімен қолға тҥссе, оған жаза қолданбаймын. Жер беремін, 
ҥйлі-жайлы болуына жағдай жасаймын. Сарбаз бола ма, сарайда жҧмыс істей ме, егіс еге ме ҿздерінің 
калағанын беремін" деп барлаушыларды ҥстін-ҥстін жібереді. Осындай қантҿгіссіз ҽрекеттердің арқасында 
Иран, Хорасан жағының жоқ-жҧқана, кедей-кембағал сарбаздары лек-легімен Жалаңтҿс колына қосылып 
жатады. ..."Тарихи Қыпшақи" атты еңбектің авторы Хожамкҥли-бек Балхидің жазуына қарағанда, қазақ ханы 
Жҽңгір хан осы шайқасқа жҥз мың ҽскерімен қатысқан. Жалаңтҿс батыр Ташкент пен Тҥркістанға ҥш рет 
жорық жасаған. Кабул мен Мешхедті бағындырған. Ерлігімен соғыс ҿнерін жақсы білетіндігімен данқы 
жайылған талантты қолбасшыға Ҥндістаннан» Хорезмнен, қырғыз, қалмақ, казак, қашқар хандарынан, тіпті 
Тибеттең де кымбат тартулар келіп тҥрған" Жалаңтҿс батыр мен Бҧхар ханы Абдулҽзиз қасында ҿзбек, қазақ 
жігіттері бар Алшынбек бимен Жайкҥн ҿзенінен ҿтіп Гератқа жетеді. Ертеңіне олар Шығанақ кҿлі жанындағы 
шағын қалаға тоқтап тыныс алады. Кҿп кешікпей-ақ ол елдің патшалығының ҽскерімен Фатхабадта кездеседі. 
Бҧл қыстақ шаһарға жеті шақырымдай жерде болатын.
Келесі кҥні тҥнделетіп барлаушылар шығады. Ертеңіне таң атқаннан кҥн батқанша соғысады. Соғыс екі айға 
созылады. Талай қақтығыс, шайқастар болады. Талай жігіттер батырларша шайқасады. Шейіт болғандар да аз 
болған. Осы соғыста Жалаңтҿс батыр ерекше ерлік жасап, ҽскерін шебер басқарады. Академик М. Е. 
Массонның айтуынша, жеңімпаз Жалаңтҿс батырға сырттан келген сый-сияпаттардың мҿлшері мемлекетке 
тҥскен қазына байлығынан асып тҥскен. Ол осы қаражат байлыққа ҽскер ҧстаумен катар, сҿулетті сарайлар, 
медреселер тҧрғызған. Регистан орталығына атақты "Шіфдор", ("Арыстанды"), "Тіллҽ-кари" ("Алтынмен 
апталған") медреселерін салдырған. Сҿйтіп, Жалаңтҿс қолбасшы Самарқан шаһарын оның атырабын кырық 
жыл билеген. Ҿзбек, қазақтар "ҿзіміздің қамқор баһадҥрымыз" деп қҧрмет кҿрсеткен. Ресей тарихшысы 
П.Иванов ҿзінің "Орта Азия тарихының очерктері" деген кітабында: "Абдулазиз ханның аталығы Ялантуш би 
XVII ғасырда Ҧлы Моғолдарға (Ҥндістан) қарасты болған Кабул каласының тҿңірегіне жҽне Иранның Хорасан 
аймағына жойқын шабуылдар жасады. Кҿптеген тҧтқындар алып қайтты. Оның ҿзінің иелігінде 3000-дай қҧл 
болды. Сол қҧлдардың кҥшімен Самарқандта медреселер тҧрғызды", - деп жазды. Оған Жалаңтҿстің сол 
жорықтары негізінен ҽлгіде аталған Хожамқҥлибек Балхидың 1722-1725 жылдар арасында жазған "Тарихи 
Кыпшақи" деп аталатын еңбегінде де баяндалған. Надримҥхаммед ханға наразы болған ҿзбек феодалдары оны 
хандықтан тҥсіріп, оның орнына 1645 жылы оның ҥлкен ҧлы Абдулазизді хан кояды [2]. 
Ҧлы моғолдарға қарсы кҥресуге ҿз кҥші жетпейтінін тҥсінген Абдулҽзиз хан жҽне басқа да ҿзбек шонжалары 
Ташкент, Самарқанд айналасындагы қазақ сҧлтандарынан кҿмек сҧрайды. Ақырында бір лек (100 мың) қазақ 
жасағымен толықтырылған ҥлкен қолмен Абдулҽзиз хан мен Жалаңтҿс батыр жорыққа шығып, ҧлы Моғолдар 
ҽскерін қырғынға ҧшыратып қуады. Кҿп тҧтқын жҽне олжа қолға тҥседі. Міне, осы жорықта Жалаңтҿс 
батырдың қолбасшылык қабілеті, ерлігі айрықша кҿзге тҥседі.
"Жалаңтҿс Коқанға барып ханын тақтан тҥсіріп, Ақша деген ағасын хан қойыпты" деген де сҿз бар. Ҿзбек 
тарихшысы Абдураимов ҿзінің 1966 жылы баспадан шыққан "Бҧқара хандығындағы аграрлық қатынастар 
тарихы" деген кітабының 117 бетінде Надримҥхаммед ханға наразы болған ҿзбек феодалдары бір қазақ 
сҧлтанын Ходжентте хан деп жариялады деген мҽлімет келтірген. Бҧл адам сол кезде Бҧхара хандығына белгілі, 
беделді ҽскербасы Самарқанд аймағының билеушісі Жалаңтҿс батырдың туған атасы Ақша болуы да ғажап 
емес. Жалаңтҿс баһадур 1656 жылы 80 жасында дҥниеден қайтқан. Денесі Самарқанға жақын Дағбид 
қыстағына ҿзі пір тҧтқан Мактым Ағзам ҽулие бейітінің қасына жерленген. Жалаңтҿс баһадурдің ҽскери 
қолбасшылық қызметі, ҧзақ жылдар Самарқанды билеген кездегі ақыл, нақыл, билік сҿздері қазақ арасында кҿп 
тарала қоймаған. Ал, Ҿзбекстан тарихы мен ҽдебиетінде жиі кездесіп отырады. Ҿзбек Кеңес энциклопедиясы 
мен Ҿзбекстан тарихында оның ҽскери қолбасшылық қызметі мен билік жҥргізген кездегі ғҧмырнамасы жан-
жақты жазылған. Бҧл жағынан ҿзбек ағайындарға мың да бір рахмет. Енді біз Жалаңтҿс би жҿнінде зерттеулер 

47 
жҥргізіп, ҿзбек, орыс тілінде жарық кҿрген сол еңбектерді ана тілімізге тҽржімалап халық кҿдесіне асыруымыз 
керек.
[1]
 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: