Материалдары

89 
ҼОЖ 821 
ХІХ ҒАСЫР АҚЫНДАРЫ ЖЫРЛАУЫНДАҒЫ 
ХАНДАРДЫҢ БЕЙНЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Ақылжанова Жҧлдыз Рамазанқызы 
«Қазақ тілі мен ҽдебиеті» мамандығының 2 курс магистанты 
Баишев университеті 
Ақтҿбе, Қазақстан 
Аннотация
 
 
Мақалада ХІХ ғасыр ақындары шығармаларында көрініс беретін хандар бейнесі жөнінде айтылған. Сонымен 
қатар сол кезеңде хандық дəуірде өмір сүрген батырлар бейнесі, хан мен батыр арасындағы қарым-қатынас 
көрініс береді. 
Кілт сөздер: Хандық дəуір, ХІХ ғасыр, батырлар бейнесі, поэзия 
ХІХ ғасыр тарихында жоңғар шапқыншылығымен кҥрес кезеңі болып, қазақ хандығы осы тҧстағы ҿзге 
шапқыншылықтарға бҧрылуға, тойтарыс беруге шамасы келмей жатты. Осы жағдайды пайдаланған Ресей 
империясы ҿз есебін тҥгендеп, қазақ жерін отарлауды бастайды. Ғасыр басындағы Жайықтың арғы бетінде 
Ресейдің уысынан шықпайтын протекторат ретінде 
қҧрылған Бҿкей ордасы Жҽңгір ханның патшаға тҽуелсіздеу билігіне кҿңілі толмай, ал орта жҥздегі Абылай 
ҧрпағының хандықты қайта қалпына келтіруге ҧмтылысынан қауіптеніп, Ресей патшалығы 1822-24, 1968 
жылдардағы жарлықтарымен қазақ даласында хандық басқару жҥйесін тоқтатып, қайта хандықты бас кҿтертпеу 
ҥшін орыс ҽкімшілік жҥйесін енгізеді. ХІХ ғасырда, екі ғасырға жуық уақыт ішінде, қазақ елі хандығынан, 
мемлекеттігінен айырылып, бодан елге айналып, 287 отаршылық тың зымиян, жымысқы тҥріндегі қанау мен 
тонаудың,толық қҧқықсыздықтың зардабын тартты. ХІХ ғасырдағы ақындар ҿлең-жырларында сол поэзияға 
тҽн тақырып алуандағымен қатар елдік, ел билеу тақырыбы, ел билеуші хан тҧлғасына ҽртҥрлі кҿзқарас 
тҥріндегі ҿткен ғасырдан келе жатырған халықты толғандыратын мҽселелер қарастыру ҽрі қарай жалғасын 
тапты. Біз оларды негізінен ҥш тақырып тҿңірегінде топтастырып қарастырамыз. Бірінші топ туындылары - бҧл 
ҧлттық мемлекеттіктен айырылып, тҽуелсіз хан билеген дҽуір кҿзден бҧлбҧл ҧшып, отаршылық ҥдей тҥскен 
кезде 
Абылай
заманын аңсау
, армандаудан туындаған шығармалар. Бҧларда Абылай тҧлғасын ҥлгі ету, оның 
абырой-беделін ҿнегелеп ҿлең-жырға қосу басты сарын болды. Екінші топқа
Жəңгір ханға
арналған 
поэтикалық шығармаларды жатқызамыз. Бҧларда Махамбеттің ханға қарсы айтылған жалынды ҥні ҽлдеқайда 
басым болып, кейбір басқа ханды қолдағандардың (Жанҧзақ, Байтоқ) ҥнін тасада қалдырды. Сонымен қатар 
ХІХ ғасыр ақындар поэзисында едҽуір орын алған ҥшінші топта қазақ поэзиясында 
Кенесарыға 
жҽне ол 
бастаған ҧлт-азаттық кҿтерілісіне 
байланысты 
туған ҿлең-жырлар. Ара тҧра бҧл кҿтеріліске, оның 
басшыларына қарсы ҿлең-жыр болғанымен, бірақ басым кҿпшілігінде қолдау тҥрінде болып келеді. 

ХІХ ғасыр ақындары поэзиясындағы Абылай хан бейнесі
ХІХ ғасыр ақындары поэзиясындағы Абылай хан бейнесі
 
алғашқылардың бірі болып, Баянауыл ҿңірінің белгілі 
ақыны
Сақау Мəукеұлы 
поэзиясында біршама белгі берген. Алшынбай дегеннің асында Сақау Ақанмен 
кездесіп, ақын Ақанның ер
 
жігіт қандай болады деген сҧрағына 
«Жауырынды, өр көкірек, тік кең иық» 
атты 
ҿлеңмен жауап беріп, ҽлгіндей сыртқы сымбатына қоса серілігіне «Адамның ішкі сырын оймен білетін»
 
ақыл-
ойы бірдей ҥйлесуін, алғаны ҿзіне сай болуымен қатар
 
оған Абылайдың бойындағы бітім қасиеттерін тілейді. 
Ақын
 
ойынша олар мынадай: «Батыр, жомарт, беделді, 
батым 
болсын, Секілді айдыны асқан хан Абылай». 
Ақын ҿзі аса қҧрмет тҧтатын Абылайдың жеке басының талай ҧрыстардағы 288 батырлығын алдымен ауызға 
алып отыр. «Батым болсын» дегенін батылдығы деп тҥсінсек, ол қасиетін батырлығы мен ерлігіне 
жақындастырып, бірақ одан гҿрі ел билігіндегі, қимыл-ҽрекеттегі шешім қабылдаудағы жҥректілігіне балау 
дҧрысырақ болады.

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: