мəселелері жан-жақты талданған

39 
ашаршылыққа тап болады. Ҽкесі Сейітқҧл сол елдің басшысы Шығай ханмен бірге Бҧхар шаһарына жақын 
Нҧрата таулы алқабына кҿшіп барып мекен етеді. Бҧл кезде Қызылқҧм, Нҧрата, Тамды тҿңірегін жайлаған елді 
Дінмҧхаммед хан билеп тҧрған. Сол ханға Жалаңтҿс бала 12 жасынан шҽкірт болып қызмет етеді. Осы кезден 
бастап-ақ оның ақылдылығы, батырлығы калыптаса бастайды. Ол хан сарайындағы шҽкірт балаларға, жастарға 
бас болып, оларға тҥрлі ҽскер ойындарын ҥйретеді. Хандар, билер, қасында жҥріп, ел басқару ісіне қатысады. 
Имам, қажылардан имандылық, қайырымдылық жҽне білім, ғылымға зейін қояды. Олардын кейбірімен шариғат 
қағидалары жҿнінде ілім сайысына тҥсіп, ҿзінің білгірлігін танытады. Ҽсіресе, Ферғананың Қосан деген 
қыстағында туып, ҿскен Мақтым-Ағзам деген ҿте беделді, ҽулие білімдар софының немересі Хашим қожамен 
замандас, пікірлес болады. Содан ислам қағидаларын мол игереді. Ҽкелі-балалы Сейітқҧл мен Жалаңтҿс Нҧрата 
атырабын билеп тҧрған жылдары оған жан-жақтан Қызылқҧмда бытырап кҿшіп жҥрген Ҽлім, Алшын, 
Шҿмекей, тағы басқа руларынын ауыл-аймақтары ҿздері барып қосылып жатқан. Бҧл кезде Сейіткҧл мен 
Жалаңтҿс хандығының саны 40-50 мың тҥтінге жеткен. Сол қазақтардың бір хандық тҿңірегіне шоғырлануы 
біріншіден, сыртқы шапқыншылардан сақтану болса, екіншіден, ағайын-туысқанды топтасып мықты ел болу 
еді. Ҥшіншіден, Сейітқҧл би мен Жалаңтҿс батырдың ел қорғаудағы, халыққа қамқор болудағы жан-жаққа 
таралып жатқан атақ-даңқы себеп болады. 1640 жылы Жалаңтҿс батыр қазақ жҽне ҿзбек жерлеріне шабуыл 
жасаған қалмақ ханы Батурға қарсы қол бастап, оны жеңіліске ҧшыратты. 1643 жылы Жетісу жеріне баса-
кҿктеп кірген жоңғар қалмақтарымен соғысып жатқан Жҽңгір ханға 20 мың ҽскерді кҿмек ретінде жіберді, 
мҧның ҿзі басқыншыларды талқандауға зор ҥлес қосты. 1649 жылы Жалаңтҿс батыр қазақ қолын басқарып, 
Бҧхар ханы Абдул Азиз бен Иран патшалығының Хорасан, Балх ҥшін жҥргізген соғысында жеңіске жетті. Бҧл 
соғыста Бҧхар жҽне қазақ хандықтары ортақ жауға қарсы кҥрес жҥргізу ҥшін одақтық келісімге келді. 
Хотажқҧли бек Балхидың «Тарихи қыпшақтар» анықтамалығы мҽліметтерінде қазақ ханы Жҽңгір бҧл соғысқа 
100 мың адамдық ҽскермен қатысқаны айтылады. Жалаңтҿс батыр Ташкент пен Тҥркістанға ҥш жорық жасап, 
Қабыл мен Мешхедті бағындырды. Ҽскери ҿнерді жетік білетін, керемет батырлығымен даңқы жайылған 
дарабоз қолбасшыға қырғыз, қалмақ, қазақ хандарынан, Ҥндістаннан, Хорезмнен жҽне Тибеттен қымбат 
сыйлықтар ағыл-тегіл келіп жатты» делінген [2, 412 б.]. 
Бҧл байлықтарды Жалаңтҿс батыр ҽскерді қамтамасыз етуге ғана емес, оларға арнап Самарқанда ҥлкен 
қҧрылыстар, зҽулім сарайлар мен медреселер салуға жҧмсады. Жалаңтҿс батыр Самарқанның орталығы 
Регистанда 1619-1633/36 жылдары «Ширдор» (Арыстан медресесі) медресесі мен 1647-1660 жылдары «Тилла-
Кори» (Алтынмен апталган) медресесін салдырды, кейінірек олар бҥкіл елге ҽйгілі болды. Бҧл архитектуралық 
ғимараттар ҿзінің ҽсемдігімен, ҽдемілігімен дҥйім жҧртты таңдандырып, Шығыстың сҽулетшілік ҿнерінде 
ерекше орын алады.
Тарихи деректерге сҥйенсек, Самарқанның бізге белгілі 74 ҽмірі болған. Танымал билеушілердің қатарында 
Ҽмір Темір мен оның немересі Мырза Ҧлықбек те бар. Ҽмір Темір Мҽуераннахрды 35 жыл билесе, Ҧлықбек 40 
жыл Самарқанды басқарады. Ал кҿне қаланы ең ҧзақ билеген (44 жыл) ҽрі оның дамуына Ҽмір Темір сияқты 
ҥлес қосқан Жалаңтҿс баһадҥр екені кҿпке айтылмай жҥр. Бҧхара хандығын зерттеген ҿзбек тарихшысы 
Ҽбдурауф Фітрҽттің жазған дерегіне сҥйенсек, Самарқанның Ҽмір Темір билеген замандағы даму ҥдерісі 
Жалаңтҿс баһадҥр дҽуірінде ғана қайта қалыптасады. Оған дейін Темір ҧрпағының арасындағы таққа талас қала 
ҿркениетін біршама артта қалдырған. Жалаңтҿс баһадҥрдің есімі Орта жҽне Кіші Азияға, Ҥндістан мен 
Ауғанстанға, Парсы елдері мен Тибетке белгілі болған. Ол ҽр жорығынан алып қайтқан байлығын ҽскерін 
кҿбейтумен қатар қаланың ҿркендеуіне де жҧмсаған. Жалаңтҿстің арқасында Самарқанда 500-жылдық тарихы 
бар медреселер мен діни дҽрісханалар бар, – деп жазады Фітрҽт «Жҧрт қайғысы» атты еңбегінде. Ал Махдуми 
Аъзам зиратындағы Жалаңтҿсті Самарқандағы Ҽмір Темірден кейінгі кемеңгер тҧлға екенін айтады.
Жалаңтҿс баһадҥр
билеген кезеңде Самарқан шаһары – Орта Азиядағы ең қауіпсіз қала болды. Оның абыройы 
парсыларды жеңгеннен кейін одан ҽрі асқақтады. Жалаңтҿс баһадҥр халықтың ықыласына бҿленіп, қаланың 
ҿркендеуіне ықпал етті.
Сонымен қатар С.Е.Нҧрмҧратов «Рухани қҧндылықтардың қалыптасуы мен дамуы 
(ҽлеуметтік-философиялық талдау)» атты ғылыми еңбегінде: «Тарихи тҧлғалардың арасында руханилықтың 
кейбір қырларын терең тҥсінген, оны ҿз заманында баршаға жария етуші қызметті атқарған рухани алыптар 
болады. Солардың рухани мҧрасы барлық тҽрбиелеуші, білім беруші мекемелерде, ҧйымдарда насихаттала 
тҥскені орынды жҽне ол ҽрбір жас ҧрпақтың жҥрегіне жететін деңгейде дҽрістелсе ғана ҿзінің тиімді 
нҽтижелерін береді», - деп атап айтады [3, 220 б.]. Мҧнда ол негізінен ерлік тҽрбиесін жан-жақты қоғамдық 
ортада насихаттау жҧмысында кеңірек қолдану қажеттілігіне тоқтала отырып, жас ҧрпаққа рухани тҽрбие, ерлік 
рухы туралы мағлҧмат берудің маңызына тоқталады.

40 
Қорыта келе, алып империяны билеген қолбасшы, баһадҥр, ҽмір 
Жалаңтҿс баһадҥрдің ел басқарудағы 
мҧраларын зерттеп, оның ҿмірі туралы тың деректер тауып, ғылыми айналамға енгізу қажеттілігі зор деп 
білеміз. Сонымен қатар 
осы мақаланың талабына сҽйкес, мынадай ҧсыныстар айтамыз: 

Жалаңтҿс баһадҥр туралы мектеп оқулықтарына арнайы тақырып ретінде енгізіп, оқу-тҽрбие ҥдерісінде 
қолдану қажет;

Жалаңтҿс баһадҥрдің ел басқарудағы мҧраларын ЖОО арнайы курс ретінде енгізсе;

Жалаңтҿс баһадҥрдің ҽскери қолбасшылық ҿнері туралы еліміздегі ҽскери ЖОО пҽн ретінле енгізсе;

Жалаңтҿс баһадҥр туралы деректі фильмдер мен кҿркем фильмдер тҥсіру керек;

Жыл сайын ҿткізілетін спортық ойындар мен ҽскери сайыстарда «Жалаңтҿс баһадҥр» арнайы сыйлығы 
берілсе;

Мемлекеттік наградалардың қатарында аса ерлік кҿрсеткен ҽскери қайртакерлерге «Жалаңтҿс баһадҥр» 
ордені тағайындалса нҧр ҥстіне нҧр болар еді.

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: