Мазмұны кіріспе микроэкономика пәні және методологиясы



бет13/18
Дата15.09.2017
өлшемі2,65 Mb.
#33177
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18

Картель. Олигополистердің кооперативтелмеген стратегиясы кооперативтелгеннен экономикалық жағынан тиімсіз, ұтымсыз. Олигополист – фирмалар қосылып, монополия сияқты қызмет жасауы мүмкін. Картель – олигополист – фирмалар тобы. Олар нарықты бөлу жөніндегі келісіммен бірігіп, өндірістің көлемі мен бағаларға қатысты бірдей іс-қимылдар жасап, монополиялық пайда алуға көзделген. Сондықтан, өз өніміне сұранысты біле тұра, олигополист – фирмалар жоғарылау баға және шектелген өндіріс көлемі туралы келісіп тұрақты экономикалық пайданы алады.

Картельге фирмалар немесе елдер де кіреді. Екінші тұрпатты картель мысалы – мұнай экспорттаушы елдердің Ұйымы (ОПЕК). Егер картельге бірігуге заңнама бойынша тыйым салынса (мысалы, АҚШ-да сияқты), жасырын картель келісімдер құрылады. Оларды жасырын сөз байлау деп атайды. ОПЕК мысалында картельдің құруының пайдасын қарайық. 13 мүше – елдер кіретін ОПЕК 1973-74 жж 6 айдың ішінде мұнайға деген дүниежүзілік бағаларды бір барреліне 2,5 доллардан 11 долларға дейін көтерді. 1980 жылы мұнай бағасы 1 баррельге 32-34 долларға дейін жетті. Картельдің келісілген саясатының нәтижесі – ОПЕК мүше – елдердің адам айтқысыз пайдалары мен мұнайды импорттаушы – елдердің көптеген шығындары (70-ші жылдары болған «мұнай естен танулары») ОПЕК-тің сондай нәтижелі саясатының себептері:



  1. Дүниежүзілік мұнай нарығындағы билік – картельдің мүше – елдері дүниежүзілік нарыққа мұнайды жеткізетін жалғыз өздері ғана болған.

  2. Сатып алушылар жағынан мұнайға деген күннен күнге өсіп жатқан сұраныс

  3. Мұнайға деген сұраныстың икемсіздігі – өндірістің тіпті аз ғана (сәл) қысқаруы бағаның айтарлықтай өсуіне әкеледі. Жоғары баға өсіп кеткен валдық (жалпы) шығындарды, ал өндірістің қысқаруы – валдық (жалпы) шығындардың төмендеуін көрсетеді. Нәтижесінде бұл пайданың өсуіне әкеледі.

Осы шарттарды сақтаса, кез келген картель келісімі нәтижелі болады. Бірақ, бұрын айтып кеткендей, картельдің қирау механизмі картель табиғатының өзінде. Енді бұның қалай болатындығын қарайық. 79 суретте нағыз бәсекелестік (РК және QK) жағдайында салада өндірістің болуы мүмкін бағасы мен көлемі, сонымен қатар картель келісімін жасағанда белгіленетін баға мен өндіріс көлемі көрсетілген (Рkr мен Qkr). Картельдің бағасы жоғары, ал өндіріс көлемі бәсекелес нарықтан төмен, осының арқасында МС = MRkr экономикалық пайда алынады. Бірақ экономикалық пайданы алудың шарты – әр олигополист – фирма qkr өндіріс көлемін (өндірістің жиынтық көлемі Qkr құрау керек) қатал ұстануға тиісті. Әр жеке фирма q1 өнім шығарымында (мұнда баға шекті шығындарға тең) өз пайдасын көбейтетіні мәлім. Сондықтан, олигополист – фирмалар жасалған келісімге қарамастан, өндірістің q1 дейін өсуіне ұмтылады. Егер олар барлығы бағаны көтеріп, өндіріс көлемі Q жетіп, ал баға РК дейін түсетін деңгейге жетсе, экономикалық пайда нөлдік болады.


Рkr Сала MC P Фирма MC AC

Рk


P1

MRkr Dсала



Qkr Qk Q1 qkr qk q1

79 сурет. Картельдің қирау механизмі
Сонымен, картельдің тұрақтылығы оған кірген олигополист – фирмалардың әр қайсысы қаншалықты қатал келісім шарттарын сақтап, ұстанатынына байланысты.

Баға билігі (баға көшбасшылығы). Картельдің құруына көптеген жағдайларда заңмен тыйым салынған (монополияға қарсы реттеу шара ретінде), сондықтан, олигополист – фирмалар картель артықшылықтарын алудың басқа тәсілдерін іздейді. Олар жасырын келісім жасауы да мүмкін, бірақ ол заңсыз болып саналады. Өз іс-қимылдары жөнінде жасырын түрде келіседі. Мұндай мінез-құлық саналы параллелизм деп аталады, оның бір түрі – баға көшбасшылығы. Баға көшбасшылығы – олигополистер баға стратегиясының жасырын түрі, олардың арасынан біреуі, қалғандардың қалауымен, баға көшбасшысы мәртебесін алып, осының негізінде өнім бағасын реттейді де басқалары оның бәсекелес ортасы, айналасы болады. Бұл стратегияның маңызды сипаттамасы – бәсекелес айнала, яғни олар баға көшбасшысы қойған бағаны қабылдайды. Әдетте, нарықтағы ең кұшті фирма – баға көшбасшысы. Баға көшбасшылығының 2 түрін айырады: ең төмен шығындары бар фирманың көшбасшылығы және сату көлемі бойынша нарықта беделді орын алатын фирманың көшбасшылығы. Мұндай үлгі барлық фирмалар үшін пайдалы. Көшбасшы – фирма монополист артықшылықтарына ие болып, ал қалған фирмалар өздерінен сұраныс зерттеулерінің және оңтайлы стратегияны іздеу ауырпалықтарын (қиындықтарын) түсіреді. Енді баға көшбасшылығы үлгісінде оңтайлы бағаны табу үдерісін (процесін) қарайық (80 сурет).

D Sn=ΣMCn
P1 MCL
PL

P2 MRL DL


Qn QL QD

80 сурет. Баға көшбасшылығы
Ең бірінші: көшбасшы – фирма өз өніміне деген сұраныс қисық сызығын салу керек. Нарық сұранысы (D) қисық сызығын және басқа фирмалардың жиынтық ұсынысының қисық сызығын біліп алу қажет, олардың ұсыныс қисық сызығы шекті шығындар қисық сызықтарының сомасы – Sn, ол өз өніміне деген сұраныс функциясын (D – Sn) деп анықтайды. Р2 баға бойынша барлық салалық сұраныс баға көшбасшысымен қамтамасыз етіледі, Р1 баға бойынша – басқа фирмалармен. Сондықтан, көшбасшы – фирма (DL) өніміне сұраныс қисық сызығы – сынық қисық сызығы Р1 Р2 DL . Ары қарай көшбасшы – фирма оңтайлы бағаны анықтайды: ең жоғары пайданы әкелетін баға (яғни MCL = MRL) – PL. Осы бағаны белгілеген жағдайда көшбасшы – фирма QL тең өндіріс көлемін қамтамасыз етеді, ал қалған фирмалар – Qn (олардың өндіріс көлемдері шекті шығындарға сәйкес қалыптасады). Өзіне көшбасшы рөлін алған фирма үшін осы үлгіде әрқашанда тәуекел бар: қалғандары оның мәртебесін танығысы келмей, бағаның өзгеруіне дұрыс назар аудармауы мүмкін. Тіпті бұл жағдайда баға соғысы басталады. К. Макконелл, С. Брюдің «Экономиксінде» осындай мысал келтірілген: «Америкэн тобакко» мен «Рейнольдс» компанияларында 1924-1941жж. кезеңінде бағалар 8 рет өзгертілді. Нәтижесінде, баға көшбасшысы ақыры анықталғанда, сала фирмаларының пайдасы нормадан 2 есе көбейді.

Қоршалған баға белгілеу. Қоршалған баға белгілеудің үлгісі тәжірибеде баға көшбасшылықтың біліну түрі болып табылады. Оның мақсаты: салаға жаңа фирмалардың кіріуіне кедергі жасау. Бұл басқа фирмалар үшін де пайдалы, сондықтан олар қалыптасқан жағдайларды сақтауға тырысады. Әдетте, олигополия жағдайларында кіру кедергілері бар (негізінде ауқым әсерімен, яғни саладағы өндірістің жоғары шығындарымен себептелген).

Егер бұл кедергілердің нәтижесі аз болса, олигополист – фирмалар оларды нарық бағасын түсіру жолымен жасанды түрде көтереді. Бұл қалай болатынын қарайық. 81 суретте Р бағаға және Q өндіріс көлеміне сәйкес нүкте кооперативтелген олигополия жағдайларында қызмет жасайтын фирмаларға экономикалық пайда алуына мүмкіндік береді. Сонымен бірге, экономикалық пайда алу мүмкіндігі салаға жаңа фирмаларды тартады, оның нәтижесінде экономикалық пайданың деңгейі төмендейді. Оны болдырмау үшін олигополист – фирмалар нарық бағасын Р1 деңгейде (ең ұзақ мерзімді орташа шығындарға сәйкес) белгілеп, ұстауға тырысады. Бұл фирмаға экономикалық пайда алуына кедергі болса да, жаңа бәсекелестерден құтқарады. Олигополист – фирмалар таңдаған баға деңгейі шығындар деңгейінен тәуелді.

Қоршалған баға белгілеу стратегиясы саладан бәсекелестерді ығыстырып шығарып тастауға да мүмкіндік береді. Баға көшбасшылықпен бірге келесі нұсқаны береді: фирма – баға көшбасшысы бағаны ең аз қысқа мерзімді орташа шығындардың деңгейінде белгілейді, бұл кейбір бәсекелестерді нарықтан кетіреді. Бірақ, фирма өзі де аздаған шығынға тап болады, бірақ оны ұзақ мерзімді кезеңде бәсекелестікті төмендету есебінен толтырады.

P

MC

LRAC



P1

D
MR

Q Q1

81 сурет. Қоршалған баға белгілеу үлгісі
Ойындар теориясы. Дж.фон Нейман мен О. Морген­штерннің 1944 жылы жазылған «Ойындар теориясы мен экономикалық мінез –құлық» деп аталатын кітабында баяндалған ойындар теориясын қарайық. Олигополия нарығында тепе-теңдікті іздеудің мүлде басқа методологиялық тәсілді ұсына отыра, ол басқа үлгілерге тән кемшіліктерді жоюға мүмкіндік береді. Балама теориялармен салыстырғанда, ойындар теориясының жағымды жағы – бәсекелестіктің нақты жағдайларына жақындығы. Онда берілген шамалар, параметрлердің тұрақтылығы, ақпараттың толықтығы деген түсініктер жоқ. Керісінше, ойындар теориясында шарт есебінде анықсыздық, тұрақсыздық, ақпараттың шектеулігі, демек, тәуекел қабылданады.

Ойындар теориясы көптеген ойындарды ұсынады –қатысушылар (ойыншылар) әр түрлі ахуалдарда оңтайлы шешімдерді қабылдауға тиісті. Мысалы, баға белгілеу, шығару көлемін, жарнамаға шығындарды анықтау немесе нарықта тауарларды жылжыту мақсаттарды қоятын ойындар. Ойыншылардың мінез-құлқының түріне байланысты ойындар кооперативтік және кооперативтік еместерге жіктеледі. Нәтижесіне байланысты нөлдік сомасы бар және нөлдік емес сомасы бар ойындарға бөлінеді. Ойындар теория методологиясының қағидасын белгілі «Тұтқын дилеммасы» мысалында түсіндіруге болады, – бұл қарапайым кооперативтік емес ойын (нөлдік сомамен). Жеке камерада (бөлмеде) отырып, бір-бірімен байланыса алмайтын 2 тұтқындардың шешім қабылдау процесін (үдерісін) қарастырады. Әр қайсысының алдында дилемма тұр: барлық шындықты айту немесе үндемеу. 3 мүмкін нұсқаның әр қайсысында қандай оқиға болатындығы оларға мәлім.



  1. Егер біреуі де шындығын айтпаса, олардың күнәсі дәлелденбейді, әр қайсысы ең аз жаза – 1 жыл тұтқынға алынады.

  2. Егер екеуінің біреуі шындығын айтса, екіншісі – үндемесе, шындығын айтқан босатылады, ал екіншісі – 15 жылға бас бостандығынан айырылады.

  3. Егер екеуі де шындығын айтса, 3 жылға бас бостандығынан айырылады.

Шешімдердің балама нұсқаларын есептеу матрица (қалып) түрінде көрсетіп аламыз:




Шындықты айту

Үндемеу

Шындықты айту

3,3

0,15

Үндемеу

15,0

1,1

Егер тұтқындар дұрыс шешімге келіп, екеуі де шынын айтса, ең жоғары жазаны алу мүмкіндігі әрқайсысы үшін азаяды. Нәтижесінде екеуі де түрмеге 3 жылға отырады. Егер олар келісіп жасаса, (кооперативтік ойын жағдайында сияқты), шешімнің ең тәуір нұсқасын алушы еді. Осылай бұл ойын микродеңгейдегі оңтайлы шешімдер микродеңгейде оңтайлы емес нәтижеге әкелетіндігін көруге мүмкіндік береді. Бұл ойын экономика мәселелерінен алыстау болса да, негізінде олигополистердің мінез-құлқын көрсететін жақсы мысал болып табылады. Олардың алдында әрқашан стратегиялық бағыт (мінез-құлық) таңдау дилеммасы тұрады: агрессивтік бәсекелестікке, баға соғысына дейін барып, нәтижесінде жеңу немесе жеңілу: келісу (райласу), екеуіне де оңтайлы, ұтымды болатын нәтижеге жету. Олигополистердің оңтайлы (тепе-теңдік) стратегиясын таңдау мақсатын қоятын ойындардың мүмкін нұсқалары: бағаны түсіру немесе сол күйінде (деңгейде) қалдыру. «Тұтқын дилеммасы» сияқты, бірақ мүмкін нәтиже ретінде таңдалған бағыттың арқасында фирманың алынған/жоғалтқан пайдасы. Демек, олигополист – фирмалардың алдыңда тепе-тең (оңтайлы) мінез-құлық (іс-әрекет) бағыты, стратегиясын әзірлеу мәселесі тұрады. Мұнда 4 мүмкін нәтиженің біреуі іске асырылады:

  1. Басым болып тұрған стратегияның (бағыттың) тепе-теңдігі (оптимум) – бір ойыншының іс-әрекеті басқасының іс-әрекетінен тәуелсіз ең жоғары нәтижені қамтамасыз етеді («Тұтқын дилеммасы» ойында нәтиженің бұндай нұсқасы мүмкін емес).

  2. Нэштің пікірі бойынша тепе-теңдік (оптимум) – бір ойыншының стратегиясы екінші ойыншы тарапынан белгіленген іс-қимылдардың (әрекеттердің) барында ғана ең жоғары нәтижені қамтамасыз етеді, себебі екеуінің біреуі де жалғыз ең жоғары нәтижеге жетпейді (Нэш бойынша, тепе-теңдік тұтқындардың екеуі де бір жылдан бас еркінен айырылған ахуалда жетеді).

  3. Парето бойынша, тепе-теңдік (оптимум) – бір ойыншы жағдайының жақсаруы екінші ойыншы жағдайының нашарлауынсыз болмайды (тұтқындар 1 жыл немесе 3 жыл бас бостандығынан айырылған ахуал).

  4. Штакельберг бойынша, тепе-теңдік (оптимум) – ойыншы нәтижесінің жақсаруы екінші ойыншының белгілі шешімін қабылдау нәтижесінде болады (әр ойыншы үшін ол мына ахуалда болады: біреуі босатылып, екіншісі 15 жыл бас бостандығынан айырылғанда). «Тұтқын дилеммасы» ойыны бір кезеңдік ойын, онда ойыншылар өзара әрекеттесте 1 рет. Көп кезеңдік (динамикалық немесе қайталанатын) ойындар да болады. Бұндай ойындарда ұзақ мерзімді бағытты таңдаудың маңызы зор.



3. Бәсекелестіктің бағалық кемсітуі және бағадан тыс факторлары
Бағалық кемсіту – сапасы бірдей өнімді әр түрлі бағамен әр түрлі сатып алушыларға сату, яғни, бағаның әртараптануы. Бағалық кемсітудің көптеген мысалдарын келтіруге болады: дәрігерлердің гонорарлары аурулардың табыстар деңгейіне, телефон байланыс қызметінің тарифтері тұтынушылары заңды немесе жеке тұлға болуына байланысты және т.б. Алайда, бағалық бәсекелестік нарық билігін іске асыру нысаны ретінде өзін монополия және олигополия жағдайларында көрсетеді. Тұтынушылардың әр топтар сұраныс икемділігінің айырмашылықтарын пайдалана отырып, өндіруші тұтынушы артығын өз пайдасына қайта үлестіре алады. Бағалық кемсіту нәтижесінде өндіріс көлемі кеңееді де, пайда өседі, (себебі жоғарылау баға бойынша тауардың көбірек бірлігі сатылады). Бағалық кемсітудің 3 дәрежесін айырады: бірінші дәрежедегі бағалық кемсіту тұтынушы табысына байланысты бағаның әртараптануын және әр тұтынушы үшін жеке бағаны белгілеуін ұйғарады. Бұл жағдайда фирма тұтынушының барлық артығын тұтастай алады да оның пайдасы ең жоғары болып шығады. Екінші дәрежедегі бағалық кемсіту – тұтыну көлеміне байланысты сатып алушылардың әр топтарына бағаны әртараптандыру (сатып алушы тауардың неғұрлым көп бірліктерін сатып алса, баға да соғұрлым төмендейді). Тұтынушылар тобы артығының бір бөлігі (аздау санын сатып алатын) өндірушінің пайдасына қайта бөлінеді, ал екінші бөлігі – тұтынушылардың екінші тобының пайдасына үлестіріледі (көптеу санын сатып алатын)), мұндай кемсітуді мемлекет қолдайды. Үшінші дәрежедегі кемсіту – тауардың өзіне байланысты бағаның әртараптандыруын ұйғарады (тауардың әр топтарына әр түрлі бағаларды белгілеу). Ол нарықтың сегменттеуіне, бөлінуіне байланысты, яғни бір белгілер бойынша нарықтың сегменттерге (бөліктерге) бөлінуі, бұнда бағалық икемділігі нарықтың әр бөлігінде әр түрлі. Мысал ретінде авиабилеттердің сатуын қарауға болады. Сатып алушылар нарығы 3 сегментке (бөлікке) бөлінеді дейік: (іс сапарға бара жатқандар, олар бағасына қарамай билетті алады – икемсіз сұраныс), студенттер (олар билетті бағасы төмен болса ғана алады – икемді сұраныс) және басқалар. Сонан соң баға осы топтардың әрқайсысы үшін әртараптанады. Тұтастай алғанда, олигополия жағдайларындағы баға бәсекелестігі бәсекелестер үшін күрестің ауыр әдісі, сондықтан оны көбінесе қолдай қоймайды. Демек, олигополия жағдайларында маңызды рөл бағадан тыс бәсекелестікке беріледі. Мұндай бағадан тыс бәсекелестіктің ұтымдылығы көрініп тұр. Соның арқасында ұзақ мерзімді және тұрақты артықшылықтарды алуға болады. Бағадан тыс бәсекелестіктің нысандары: тауардың әртараптануы, сатудың жеңілдіктерін беру (шегерім, несие және т.б.), сатудан кейінгі қызмет көрсету, нарықты сегменттеу (бөлу), жарнама және т.б. маркетинг тәсілдері.
Сұрақтар мен тапсырмалар

Талқылауға арналған сұрақтар


  1. Олигополия нарығын сипаттаңыз. Оның ерекшелігі неде?

  2. Олигополия үлгілердің жіктеуін келтіріңіз.

  3. Олигополияның әр түрлі үлгілерін сипаттаңыз. Әрқайсысы олигополиялық бәкелестің қай жақтарын көрсетеді?

  4. Бағалық кемсіту деген не? Бағадан тыс бәсекелестіктің мәнін түсіндіріңіз.


Есептер, жаттығулар, тестілер
1. Монополистік бәсекелестік нарығы және олигополияның бірдейлігі неде?

а) нарық кіру кедергілері жоқ

б) фирмалар стратегиялық мінез-құлқымен сипатталады

в) бәсекелестердің аз ғана саны әрекетте (бар)

г) фирмалар нарық билігіне ие

2. 2 фирма өзара қатынасын Курно дуополиясы ретінде жіктеуге болады, егер

а) бәсекелес бағаларды қолдау саясатын жүргізетініне фирмалар сенеді

б) бәсекелес өз шығарымын өзгертпейтінін әр фирма үйғарады (сенеді)

в) фирмалар бірлесіп өндіріс көлемін таңдайды

г) барлығы да дұрыс (жоғарыда айтылғандар)

3. Ойындар теориясына сәйкес олигополистердің шешімдері қабылдау процесі (үдірісі) ұйғарады:

а) бәсекелес үшін фирмалар кез келген стратегия нәтижесін бағалап талдайды

б) фирмалар өз әрекеттеріне бәсекелестің іс-қимылдарын (әсер тигізуін) есептемейді

в) фирмалар әрқашан бәсекелестер сәйкес стратегияны таңдайды деп ұйғарады

г) барлық жауаптар дұрыс емес (қате)

4. Курно үлгісіндегі нарық сұранысының қисық сызығы

Р = 200 – Q теңдеуден берілген. А фирмасының шекті шығындары шығарудың әр көлемі үшін 30 тең.

Келесі сауалдарға жауап бер:

а) егер В фирмасы өнімнің 50 бірлігін өндірсе, оған ең жоғары пайданы қамтамасыз ету үшін А фирмасының көлемі қандай болу керек?



б) А фирмасы В фирмасының өндіріс көлемі 60 бірлікті құрайды деп санаса, оның өз шығаруы қалай өзгереді?

5. Баға көшбасшы – фирманың шекті табыс функциясы: MR = 9 – q. Шекті шығындар функциясы: MR = 1+q. Саланың қалған фирмалар ұсынысының қисық сызығы: Sn = 2 + 2q. Салалық ұсынысты анықтаңыз.

6. 2 олигополист – фирмалар өніміне деген сұраныс функциясы белгілі: Q1 = 20 – 3P1 + 2P2 және Q2 = 20 – 3P2 + 2P1, сонымен бірге олардың валдық (жалпы) шығындары: TC1 = 3Q1 және TC2 = 3Q2. Фирмалардың әрқайсысы балама бағалық стратегиясының біреуін таңдап алуға тиісті: нарықты иелену мақсатымен 10 долларды құрайтын бағаны қалдыру немесе оны 8 долларға дейін түсіру. Ойындар теориясы методологиясын пайдалана отырып, есепті шығарыңыз.

7. Олигополия нарығы 2 фирмамен көрсетілген әрқайсысының пайдасы тек қана өз шешімдері емес, бәсекелестер шешеімдерінен де тәуелді. Фирманың әр қайсысы 2 мүмкін стратегиясының 1 таңдайды: бағаны түсіру немесе сол қалпында қалдыру (бәсекелестің іс-қимылын білмей отыра). Мүмкін нәтижелер матрицасы кестеде көрсетілген (1 цифра – 1 фирманың пайдасы, 2 – екінші фирманың пайдасы сәйкес стратегияны таңдаған жағдайда).

1 фирма




2-ші фирма

Бағаны түсіру

Бағаны түсірмеу

Бағаны түсіру

(10,10)

(18,5)

Бағаны түсірмеу

(5,18)

(14,14)

Фирмалар қандай бағалық стратегияны ұстанады, неге? Олар осылай ең жоғары пайдаға жете ме?

8. Картель құрған 3 фирма шығындарының функциясы келесі кестеде көрсетелген:


Q

Жалпы шығындар

1 фирма

2 фирма

3 фирма

0

20

25

15

1

25

35

22

2

35

50

32

3

50

80

47

4

80

120

77

5

120

160

117

Егер картель өнімнің 11 бірлігін шығарамыз деген шешім қабылдаса, олар шығындарды азайтуға тырысқан жағдайда осы көлемнің өндірісі 3 фирма арасында қалай бөлінеді?

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет