Мазмұны нормативтік сілтемелер
Шығармашылық ойлаудың мәнін ашудың
жүктеу/скачать 5,46 Mb. Pdf көрінісі
|
disser (2)
| Шығармашылық ойлаудың мәнін ашудың
екінші бағыты шығармашылық тұлғаның іс-әрекетінде сыналатын мінез-құлықтарының сипаттамасы арқылы беріледі. Мысал ретінде А.В. Барабанщиковтің сипаттамалық моделін келтіруге болады [16, б.8]. Көптеген зерттеулердің нәтижелерін жинақтай келе, ақыл-ой іс-әрекетінде шығармашылық көрініс табатын адамдарға мыналар тән деген қорытындыға келді: - шешілмеген өзекті міндеттерді жүйелі іздеу; - туындаған мәселелерді шешудің жаңа жолдарын үнемі іздестіру; - өзінің іс-әрекетінің стилін, әдістерін және тәсілдерін үздіксіз жетілдіру; - - көптеген фактілерді қарау және өзара байланыстың негізін табу қабілеті; - - ойлау мен іс-әрекетте қалыптасқан стереотипінен тез бас тарту, репродуктивті іс-әрекеттен шығармашылыққа тез көшу және керісінше; - - күтпеген жағдайлардың, ассоциациялардың пайда болу жеңілдігі, қолда бар тәжірибені трансформациялау және оның негізінде жаңа комбинацияларды қалыптастыру қабілеті; - - егер бұл жасалған тапсырманың оңтайлы шешімі болмаса, жасалған жағдайдан бас тарту қабілеті және т.б. Мұндай сипаттамалар басқа авторларға да тән [13; 41; 43; 97; 172; 185 және т.б.]. Алайда, бүгін мәселе қандай да бір модельді таңдаудан емес, ойлаудың іс жүргізушілік және жеке аспектілерінің өзара тәуелділігін дәлелдеуден тұрады [197]. Сондықтан шығармашылық ойлаудың сипаттамалық модельдері іс жүргізушілік, сондай-ақ оның жеке сипаттарын қамтуы тиіс. Айта кетерлігі, сипаттама үлгілері шығармашылық ойлау туралы түсінікті белгілі бір жолмен кеңейтсе де, адамның ойлауы мен іс-әрекетінің шығармашылық стилін ұстауы үшін нені қалай қалыптастыру, тәрбиелеу, дамыту керектігін, нені қалай үйрету керектігін бағдарлайды, олар шығармашылық ойлау мен іс-әрекеттің ішкі мәндік жағын соңына дейін ашпайды. Бұл дегеніміз, өзінің мазмұны бойынша эмпирикалық «шығармашылық ойлау» ұғымы және барлық сипаттама үлгілері қойылған проблеманы шешу үшін ғылыми негізделген, тиімді жолды қамтамасыз етпейтінін білдіреді. В.П.Кириченконың зерттеуінде, мысалы, сипаттау үлгісі арқылы шығармашылық ойлау ұғымының тұжырымы беріледі: «шығармашылық ойлау – бұл диалектикалық, проблемалық, танымдық белсенділігімен, конструктивті дербестігімен сипатталатын және ақырында жаңа білім алуды қамтамасыз ететін ақыл-ой қызметі. Оны оқыту процесінде дамыту – бұл ойлауды шығармашылық ретінде сипаттайтын қасиеттерді тереңдетуге әсер 31 ету» [111,б.10]. Көріп отырғанымыздай, автор оқу үдерісінде шығармашылық ойлауды басқара отырып дамыту қажеттігін көрсетеді. Бірақ осы күрделі процесті жеке қасиеттерді тереңдетуге арналған абстрактілі қондырғылар арқылы шығармашылықтың сыртқы көрінісінің сипаттамалық моделіне сүйене отырып тиімді басқаруға қол жеткізуге бола ма? Шығармашылық ойлаудың ішкі психологиялық мәнін ашу осы зерттеудің міндеттерінің бірі және педагогикалық проблеманы шешудің маңызды алғышарты болып табылады. Шығармашылық ойлаудың мәнін түсіну оның даму факторларын анықтаумен тікелей байланысты. Бұл мәселе әрдайым кедергі болды. Шығармашылық ойлауды дамыту факторларының ішінде жетекші орынды іс-әрекет иеленеді. Оның сипаты шығармашылық ойлаудың ерекшеліктерін білдіреді. В.А.Яковлев [267] өз еңбектерінде адамның шығармашылық іс-әрекеті материяға тән өзіндік қозғалу мен дамудың шексіз процесінде өзін-өзі ұйымдастыру қасиетіне негізделгенін дәлелдейді. И.Р.Пригожиннің [201] «диссипативті құрылымдар» теориясына сүйене отырып, ол шығармашылық іс-әрекетті табиғи дамудың және материяның өзін-өзі ұйымдастыру құрылымдарының күрделілік деңгейінің жоғарылауының нәтижесі ретінде анықтайды. Зерттеу тақырыбының ұстанымына біз бұрын айтқан Д.Б.Богоявленскаяның концепциясы күмәнсіз қызығушылық тудырады [28]. Шығармашылықтың мәнін анықтау кезінде ол «креативті белсенділік» ұғымын енгізеді, ол оның пікірінше, адамның нақты түріне тән белгілі бір психикалық құрылымға негізделген. Д.Б.Богоявленскаяның көзқарасы бойынша, шығармашылық адамның берілген проблемадан шығуға ұмтылуында көрініс беретін «жағдайлық-көзбояушылық» белсенділігі болып табылады. Автор шығармашылық іс-әрекеттің зияткерлік сипатына мән береді. Осыған байланысты зерттеуші [29, б.19] былай деп жазады: «Эксперименттік нәтижелерді талдау бізге интеллект пен тұлғаны бөліп көрсетуге негіз береді – бұл оның зияткерлік белсенділігі ...». Және әрі қарай: «...зияткерлік белсенділік функциясы ретінде біз сыртқы талаптар болмаған кезде танымдық іс-әрекеттің жеке сапалық деңгейін сипаттайтын зияткерлік бастаманы қарастырамыз». Осылайша, Д.Б.Богоявленская шығармашылықтың ерекше бірлігін – зияткерлік белсенділікті бөлу қажет деп санайды. Оның түсінігінде шығармашылықта мотивациялық құрылым арқылы үзілген интеллект туындысы бар, ол оны тежейді немесе оның көрінісін ынталандырады. Қазіргі әдебиетте шығармашылық ойлауды нормативтік іс-әрекет ретінде қалыптастырудың тағы бір тәсілі бар. Оның өкілдері, мысалы, И.П. Калошина [104] танылмаған деңгейдегі немесе эмпирикалық жолмен жүзеге асырылатын шығармашылық қызмет жалғыз емес деп жазады. Оның антиподы – танылатын деңгейде орындалатын басқа қызмет. Оның авторы нормативтік зияткерлік әлеуеті бар қызметті атайды. 32 Осыған байланысты Ю.А.Самариннің ескертуін еске алу орынды [224, б.128]: «Ақыл-ой іс-әрекеті жеке ой операцияларына түспейді. Операциялық тәсіл шеңберінде тек шығармашылық ойлаудың логикалық компонентін дамытуға болады». «Шығармашылық» ұғымына қатысты Ю.А.Самарин [224, б.16-21] оны ассоциативті деп аталатын шығармашылық іс-әрекет тетігіне байланысты қарастырады. Шығармашылық іс-әрекеттің ассоциативті теориясы, біздің ойымызша, шығармашылық үрдістің интуитивті және логикалық компонентін ескереді, себебі ассоциациялар интуитивті деңгейде де, логикалық ойлау арқылы да пайда болуы мүмкін. «Шығармашылық» және «шығармашылық ойлау» ұғымдарының мәніне жоғарыда көрсетілген көзқарастар спектрі ғылымда оларды нақты түсіндірудің кездеспейтінін көрсетеді. Біздің ойымызша, мұндай жағдай проблеманың жаһандық және күрделілігімен ғана емес, сонымен қатар оны зерттеу тәсілдерінің әртүрлі бағыттылығымен де айтарлықтай анықталады. Сонымен, шығармашылық ойлау – елестету мен интуицияға байланысты туындай отырып, жаңа нәтижелерге қол жеткізетін үдеріс. Шығармашылық ойлау үдерісі күрделі проблеманың дәстүрлі тәсілдермен шешілмеуі жағдайында пайда болады. Адам бұл проблеманың шешімін кейінге қалдырады, бірақ ол мәселе санадан тыс деңгейге өтеді. Егер қандай да бір бейне проблеманың шешіміне түрткі болса, бұл жағдайда адамда шабыт оянады. Адам идеяны ұсына отырып, оны шынайы өмір жағдайында, саналы әрекеттен кейін де жүзеге асырудың жолдарын көрсетеді. Осылайша, шығармашылық ойлауда интуитивтік және логикалық ойлау түрлері көбінесе бір-біріне қарама-қайшы болғанына қарамастан өзара әрекетте болады. Сөйтіп, шығармашылық ойлау арнайы мазмұндағы, яғни ақыл-ой, танымдық тапсырмаларды шешуге бағытталған. Танымдық іс-әрекет – болмысты тану, “болмыс құрамы мен өзара байланысын ашу”. Таным мақсаты – ақиқатты іздеу, сондықтан таным шексіз, оның деңгейлері, циклдері және кезеңдері болады. Таным әлеуметтік сипатқа ие, яғни таным үдерісі адам, қоғам арқылы көрініп, әлеуметтік қатынаста индивидтердің, тұлғалардың қатысуымен жүзеге асады және таным үдерісінің нәтижелерін әрі қарай дамытады. Шығармашылық ойлау уақыт факторына бағынбайды, оның шешімі уақыт көлеміне байланысты емес. Шығармашылық ойлау әрекетінің нәтижесі заңдар мен болмыс ұстанымдарын анықтауға байланысты болады. Сондықтан шығармашылық ойлаудың негізгі бағыты – индуктивтік: “нақты әрекетті тану үдерісінің құбылыстық мәнге өтуі” деп түсіндіріледі. 33 Сурет 1. Студенттің шығармашылық ойлау үдерісінің тетігі Әрбір адамның дара ерекшеліктеріне байланысты шығармашылық ойлауы да әртүрлі болып келеді. Себебі, бұл адамның ойлау әрекетінің түрлері мен формаларына байланысты (көрнекі-іс-әрекеттік, көрнекі-бейнелі, сөздік- логикалық және абтрактілі-логикалық) дамиды. Сондай-ақ шығармашылық ойлаудың жеке ерекшеліктеріне танымдық әрекеттері: ақыл-ой әрекетінің нәтижелілігі, ойлау дербестігі, ойының кеңдігі, тереңдігі, икемділігі; ой- өрісінің шыншылдығы, ой белсенділігі мен тапқырлығы жатады. Ойлау шапшаңдығы – ойлау үдерістерінің қарқындылығынан туындайды. Ойлау дербестігі – жаңа проблеманы немесе сұрақты қойып, оны өз күшімен шешу жолдарын көре білу қабілеті . Ойлаудың шығармашылық сипаты нақ осы дербестік арқылы көрініс береді. Ойлау кеңдігі – түрлі білім және тәжірибе жүктеу/скачать 5,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|