Мекендеген жерлері
|
-Селенгі, Хилок өзендерінің бойы және Орхон өзенінің жоғарғы ағысы, Қарақорым таулы қыраттары.
-VІ-VІІ ғасырларда жалайырлар Түрік қағанатының құрамына енді.
|
Хғасыр
|
-Байкалдың солтүстік-шығысында Керулен өзенінің бойын мекендеген. Оңтүстіктегі қытайлармен қақтығыста өмір сүрді. Солтүстік-шығыстағы көршілері моңғолтілдестілердің бабалары Шибей татарлары еді.
-Қытайлардан ығысқан жалайырлар Онон өзені аңғарына, меркіттердің шығысына қоныстанды.
|
ХІ ғасыр
|
-Ғасыр соңында моңғолдарға бағынышты болды.
|
Монғол деректері
|
-Жалайырлар туралы моғол шежірелерінде деректер беріледі.
- ХІ-ХІІІ ғасырларда Жалайыр тайпасы он бөліктен тұрған.
-Шыңғысхан жалайырларға ерекше қарады. Шағатайға бөлінген 4 мың әскердің 2 мыңын жалайырлар құрады.
|
Жамұқа
|
-Әскери және саяси қайраткер, жалайыр тайпасының басшысы.Темүжіннің бала кезден қан шығарып серттескен ең жақын досы.Моңғолия жеріндегі тайпаларды біріктіріп Темүджіннің негізгі қарсыласы айналады
-1201 жылы татар, меркит, жалайыр т.б. тайпалар Аргун өзені бойында құрылтай шақырып, Жамұқаны «гурхан» жариялайды.Бұл оқиға Жамұқа мен Темүджін арасын шиеленістіреді.
-Темүджін мен Торы хан одақтасып Жамұқаны жеңіп, жалайырларды қол астына қаратады.
-Жамұқа найман Даян ханмен Темүджінге қарсы одақ құрады.1205 жылыТемүджін өлтірді.
|
Мұқылай
(Мұқали)
|
-«Алтын шежіренің»жазуы бойынша Шыңғысханның жалайыр тайпасының ішіндегі ең жақын адамы болған атақты ақын, шешен, әрі батыр.Шыңғысханның «төрт бөрісінің» бірі атанған.
-Хан өзіне көрсеткен адал қызметі үшін оған «күй үн чінсан тәйжі» (ұлы бек) деген атақ беріп, сол қанатының түменін басқартқан. Қытайдың 72 қамалын бағындырды.1223 жылға дейін Солтүстік Қытайдың басшысы болған.
|
Әбілғазы хан
|
«Жалайырлар Шыңғысханның қолға түсірген тұтқындары... Олар өздерінің адал қызметтері арқылы монғолдарға сіңісіп кеткен» деп «Түрік шежіресі»атты еңбекте жазған тарихшы.
|
Қадырғали Жалаири
|
«Шыңғыс хан заманында Сартақ ноян болған. Оның ұлы – Жалайыр Саба. Оның ұрпағы – Жалайыр Тебре бек. Оның ұрпағы – Айтөле бек. Ол атақты адам болған, Ұрұс ханның сол қолын басқарған. Ол Алаш мыңы үш сан ел еді. Олардың ішінде үлкені тарақ таңбалы жалайыр» дейді.
|
М.Тынышбаев
|
|
