дәріс. Жер бетінің ландшафтық дифференциациясының факторлары мен заңдылықтары

1. 
   Ендік зоналар
   
2. 
   Биіктік белдеулер
   

Ландшафт қабығын табиғи кешендерге немесе ұйымның әртүрлі иерархиялық деңгейлерінің ландшафтық геожүйелеріне саралау табиғи факторлардың күші, ауқымы және әсер ету орны бойынша әр түрлі болады. Егер жаһандық және аймақтық деңгейлердің ландшафтық геожүйелерінің қалыптасуы мен оқшаулануы ландшафт қабығына сыртқы қуатты планетарлық-астрономиялық факторлармен байланысты болса, онда Ландшафттардың жергілікті деңгейлердің геожүйелеріне саралану себептері, ең алдымен, ішкі факторлармен байланысты: Генезис, жұмыс істеу және даму.

1. Ендік аймақ. Жердің планетарлық қасиеттерімен (сфералық және айналу) байланысты жер бетіне күн радиациясының түсуіндегі айырмашылықтар географиялық қабықтың жылу, Климаттық, ландшафт немесе физика - географиялық белдеулер мен аймақтарға ендік саралануын анықтайтын негізгі фактор болып табылады. Күн радиациясының түсуі экватордан полюстерге азаяды. Ландшафт қабығын ландшафтық аймақтарға жаһандық саралаудың тағы бір маңызды факторы-бұл жауын-шашын мен буланудың арақатынасымен сипатталуы мүмкін аумақтың ылғалдылығы. Бұл фактор жылу жағдайларының да, атмосфераның айналым ерекшеліктерінің де кеңдігімен анықталады. Тиісінше, ландшафтық қабықтың дифференциациясының негізгі заңдылығы физикалық-географиялық ендік (көлденең) белдеу немесе Ландшафттардың бөлінуіндегі аймақтық, яғни ландшафт аймақтарының экватордан полюстерге тұрақты өзгеруі болып табылады.

Ландшафтық аймақтар жүйесіндегі кейде көрінетін бұзылулар зоналылықтың әр түрлі көріністерімен және оның әр түрлі географиялық жағдайларда, табиғи компоненттерде және аймақтық факторлардың литогендік негіздің азондық факторларымен (жер бетінің үлкен морфоструктуралары және эндогендік генезистің жер үсті шөгінділері) өзара әрекеттесуімен байланысты.

Ландшафтық қабықтың азональды геологиялық-геоморфологиялық саралануы. Ландшафттардың геологиялық-геоморфологиялық саралануы, ең алдымен, жер бетінде материктік шығыңқы жерлер мен мұхиттық ойпаттардың болуында, сондай-ақ таулы және жазық аумақтар мен олармен байланысты ландшафт кешендерінің бөлінуінде көрінеді.

Мұндай ландшафт қабығын саралаудың негізгі факторы эндогендік, оған сыртқы, жер энергиясы болып табылады. Алайда, толығымен азональды ландшафттар жоқ, оларда ендік зоналылықтың көрінісі ғана өзгереді. Таулардың геожүйелерінде ол белгілі бір ендік аймаққа тән биіктіктегі ландшафт белдеулерінің спектрлері арқылы көрінеді.

2. Биіктік белдеуі (тік аймақтық). Бұл тауларда айқын көрінетін жер үсті ландшафттарының дифференциациясының тағы бір негізгі заңдылықтарының бірі. Оның себебі жылу балансының төмендеуі және, тиісінше, биіктігі бар температура. Биіктік белдеуі аяқ астынан шыңдарға дейінгі биіктік белдеулерінің (аймақтарының) спектрінде көрінеді. Жердің географиялық ендік (тайга, тундра аймақтары) неғұрлым жоғары болса, биіктік белдеулерінің спектрі қысқа болады (екі-үш биіктік белдеулері); экваторға қарай (субтропикалық ормандар, саванналар, экваторлық ормандар аймақтары) биіктік белдеулерінің спектрі әлдеқайда кең (алты-сегіз).

Секторлық. Бұл мұхиттық жағалаулардан континенттерге дейінгі климаттың континенталдылық деңгейінің өзгеруі, мұхиттардан материктерге ауа массаларының адвекциясының қарқындылығымен және сәйкесінше жағалаулардан және әртүрлі жағалаулардан әртүрлі қашықтықта орналасқан секторлардың ылғалдылық деңгейімен байланысты. Бұл құбылыстың түпкі себебі

- жер бетінің әртүрлі шағылысу қабілеті мен жылу сыйымдылығы бар құрлықтар мен мұхиттарға бөлінуі. Нәтижесінде олардың арасында қысым градиенттері пайда болады, демек атмосфераның жалпы аймақтық айналымына сәйкес келетін ауа массаларының континенталды-мұхиттық берілуі.. Бұл әр саладағы табиғи аймақтар мен субзон спектрінің өзгеруінен айқын көрінеді.

Еуразияда, ең үлкен материкте алты– жетіге дейін сектор бөлінеді: приокеаникалық, әлсіз және орташа континентальды, континентальды, күрт континентальды және т.б. басқа континенттерде, ауданы аз, әдетте үш– төрт сектор бөлінеді. Экваторлық және полярлық ендіктерде секторлық әлсіз.

Континенталдылықтың әртүрлі физикалық және географиялық спектрлеріндегі ендік табиғи аймақтар мен субзон спектрінің өзгеруі (л. к. Казаков, 2007)

Аймақтар: 1-Тайга, 2-жапырақты ормандар, 3-орманды дала, 4-дала, 5-шөлейт, 6-шөлдер.

Секторлар: I-приокеаникалық, II-әлсіз және орташа континенттік, III-континенттік

Еуразияда, ең ірі материкте, алты-жеті секторға дейін бөлінеді (приокеаникалық, әлсіз және орташа континентальды, континентальды, күрт континентальды және т.б.). Басқа континенттерде әдетте үш-төрт сектор бөлінеді. Ең әлсіз сектор экваторлық және полярлық ендіктерде көрінеді.

Ландшафтардың биіктік-генетикалық қабаттылығы. Жазық және таулы Ландшафттардың деңгейі рельефтің жасына, даму кезеңдеріне, әртүрлі гипсометриялық деңгейлердің генезисіне (деңгейлерге немесе тегістеу беттеріне) байланысты. Бұл деңгейлердің бөлінуі тектоникалық қозғалыстардың біркелкі болмауына байланысты.

Ландшафтық қабаттылық-бұл ландшафтық құрылымда рельефтің дамуының негізгі геоморфологиялық деңгейлерінде бекітілген биіктік-генетикалық сатылардың бөлінуі. Сонымен қатар, плакорлар ежелгі денудациялық беттердің немесе жинақталған жазықтардың реликтері ретінде қарастырылады, ал жазықтардың төменгі деңгейлері рельефті тегістеудің келесі кезеңдерімен байланысады.

Жазықтарда деңгейлер ерекшеленеді:

- жоғары-негізінен элювиалды ландшафттар;

- төменгі-негізінен бұрынғы гидроморфизм элементтері бар нео-лювиалды ландшафттар;

- ойпатты-көбінесе полигидроморфты және гидроморфты ландшафттар, белгілі бір дәрежеде интразональды.

Тауларда ландшафт деңгейлері ерекшеленеді:

- тау бөктері,

- төмен тау,

- орташа санат,

- высокогорий,

- межгорных жинақтады.

Әрбір биіктік деңгейіне әдетте өтпелі аймақтардың фрагменттері бар бір-үш биіктік-белдеу аймағы кіреді, онда экспозицияға және беткейлердің тіктігіне байланысты аралас белдеулердің табиғи кешендері кезектесе алады.
2-модуль. Антропогендік түрлендірілген ландшафттар