Монография центр уйгуровед 13112019. indd
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)
| 106
Абдухалик Айтбаев, /г. Ташкент, Узбекистан/ МАҺМУТ ҚӘШҚИРИ ӘСӘРИДИКИ «ТАБҒАЧ» АТАЛҒАНЛАР ҺӘҚҚИДӘ Түркий мəнгу ташлирида «Табғач» («Tab y ač») дəп аталғанлар, фарс, əрəп, түркий тилларда йезилған əсəрлəрдə «Тавғач» («Tav y ač - تَفْغاجْ»), «Тамғач», грек тарихчиси Феофилакт Симокатта əсəридə «Тавгаст» дəп тəлəппуз етилған. XI əсирдə Маһмут Қəшқəрий əрəп тилида иҗат қилған «Дивану луғатит турк» əсəридə «Табғач» этнони - мини « Тавғач » дəп тəлəппуз етип, « Тавғач » аталғанлар, түркий тил - лиқ 20 ғол, ана қəбилисиниң бири екəнлигини ейтиду 1 . Униң əсəри асасида тəтқиқат елип барғанларму табғачлар түркий тиллиқ хəлиқ болғанлиғини көрситишиду. Бирақ, табғач дəп аталғанларниң бир қисми һазирқи хәнзу (хитай) тилида гəплишидиған хəлиқлəрға ай - линип кəткəнлигидин, тəтқиқатчилар тарихтики табғачлар вə улар қурған дөлəтлəрни Хитай мəмликити дəп ейтиш адəттики бир һал бо - луп қалған. Мəзкүр муназирилик мəсилигə айдинлиқ киргүзүш мəқ - ситидə табғач аталғанлар қайси этник гуруһқа мəнсүплиги, уларниң келип чиқиши вə улар тəрипидин тəшкил тапқан ханлиқлар, хақан - лиқлар тоғрисида қисқичə тохтулуп өтүшни тоғри таптуқ. Маһмут Кашқəрий “ Тавғач ” дəп аталғанлар, Тавғач журтидин чиққанлиғини ейтип, «Тавғач, “Мачин” 2 [ели]ниң нами. Бу мəмликəт 1 Маһмут Қəшқəрий. Түркий тиллар дивани, I жилд, Урумчи, 1981. – Б.38. 2 «Мачин» («Маһа-Чин») дегəн җай түркий хəлиқлəр макан тутқан, Чин дəп аталған (ғəриптə Памир, Тəңритағлиридин башлинип, шəриқтə Хуаңхэ дəрия бойлап, та Японияғичə созилған) йəрлəрниң əң улуғи дегəн мəнада «Улуғ- Чин» дəп намланған өлкидур. Аввал Шəрқий Түркистандики Хотəн шəһəри атирапидики ханлиқ «Мачин» дəп аталған. VII əсирдə табғачлар тəрипидин тəшкил тапқан хақанлиқ əң улуғ болғанлиғидин Хитайниң шəрқий-шима - лидики табғачлар журти «Мачин» дəп тилға елинған. «Кейинки Җин» ( 后 晋 936-946) ханлиғи дəвригə келип, хитай тилидə «Мачин» атимиси қисқар - тилип Ман (Man 满 ) дəп йезилип, униңға өлкə сөзи, җоу (zhou 洲 ) қошулуп, Манҗоу (Man zhou 满洲 ) дəп тəлəппуз қилинған. Манчҗоу атимиси кейинки дəвирлəрда Манҗурия дəп, униңда яшиған этнос, манҗур дəп аталған. 107 Чиндин төрт айлиқ йол узақлиқта. Чин 1 əслидə үчкə бөлиниду. Бирин - чи Юқури-Чин. Бу йəр шəриқтə болуп, “Тавғач” дəп атилиду; Иккин - чи, Оттура-Чин 2 болуп, “Хитай” дəп атилиду; Үчинчи Төвəн-Чин бо - луп, “Бархан” дəп атилиду. Бу Қəшқəрдə. Лекин һазир “Тавғач” “Ма - чин” дəп, “Хитай” “Чин” дəп тонулуватиду» 3 дегəн ениқлима бериду. Униң ейтишичə «Тавғач» дегəн йəр шəриқтə болуп, у «Мачин» дəп тонулған. «Мачин», униң китабиға сизған дуния хəритисидə, һазирқи Манҗурийə тəсвирини бериду. Маһмут Қəшқирий Тавғач журти Ма - чинда яшиған этнос, шу журт нами билəн тавғач аталғанлиғини көр - ситиду. Археология ва хитай мəнбəлиригə асасланғанда, тавғачлар жур - ти Манжурийəдə яшиғанлар əслидə Ғəриптин көчүп кəлгəнлəрниң əвлади болған. Тəхминəн таш дəври (палеолит)ниң ахирқи дəвридин башлап, Түркистанда яшаватқан кишилəр иқлим өзгүриши билəн йүз бəргəн тəбиий апəт ақивитидə, улар һаят кəчүрватқан макан чөл-җə - зиригə айлинип кəтгəнлигидин төрт тəрəпкə көчүп кетишкə мəҗбур болиду. Уларниң шəриққə көчкəн қисми Қарамуран (Хуаңхэ) дəрияси бойлап меңип, униң деңизға қуюлуш җайи вə униң шималий өлки - лири Манҗурийəғичə, җəнупта Чаңҗиаң дəрияси оттура еқимиғичə етип барғанлиғи археология мəлуматлиридин мəлум болиду. Улар хи - тай мəнбəлирида жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|