Монография центр уйгуровед 13112019. indd
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)
| табғач
түрклири хәнләрниң отурақ деханчилиқ қилиши - дин мəнпəтдар болғанлиқтин уларниң көплəп келип җайлишишиға имканийəт яритип бəргəн. Һəтта, шу дəвирдин башлап, көпчиликни тəшкил қилған хəн миллитиниң тилида дөлəт ишлирини елип барған - лиғи ейтилиду 1 . VI əсирниң биринчи йеримида табғачларниң Шима - лий Вэй (Bei-Wei 北魏 ) қағанлиғи, Шəрқий Вэй (Dong-Wei – 534-550 ж.) вə Ғəрбий Вэй (Xi-Wei – 535-556 ж.) дəп иккигə бөлүнүп кети - ду. 557 жили табғач Юй Венҗиао (Yu Wenjiao) тəрипидин Ғəрбий Вэйниң орниға Чҗоу ( 周 ) қағанлиғи тəшкил қилиду. У «Шималий Чҗоу» (Bei Zhou) ханлиғи дəп аталған. 581 жили табғачлар тəрипи - дин тəшкил тапқан Шималий Чҗоу қағанлиғиниң орниға Суй (Sui 隋 ) хақанлиғи тəшкил тапиду 2 . Суй хақанлиғи (581-618) һөкүмдарлири қайси этник гуруһқа мəнсүплиги ениқ əмəс. Түрк қағани Сивархан (609-619) 3 мəзкүр хақанлиқини йоқ қилиш нийитидə 4 болғанлиғиға қариғанда, униң һөкүмдарлири түркий болмиған. Сивархан деһқан - лар қозғулаңидин пайдилинип, Суй империяси һакимийитини қолға алмақчи болған табғач қəвимига мəнсүп Ли-Юанни 5 қоллап-қуввəт - лигəн. Униң ярдимидə Ли-Юан Суй хақанлиғиниң пайтəхти Чаңəнни бесип елип, 618 жили хақанлиқниң намини «Таң» (« 唐 ») дəп өзгəрти - ду. Табғачлар тəрипидин тəшкил тапқан мəзкүр ханлиқ, Хитай əдəби - ятида «Таң сулалиси» (618-907) дəп тилға елиниду 6 . 1 С.Г.Кляшторный. Древне-тюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии, М., 1964. – С.108. 2 «Тарихий хатирилəр» уйғурчə тəрҗимисигə қошимчə қилинған «Хан - лиқлар жилнамиси» [Си Мачян. Тарихий хатирилəр. Урумчи. – Б. 575-579] . 3 Сивар қоғон (shi bi 始 毕 ) – Бумин қағанниң оғли Дуҗаш (Линган. Турк тарихи, Урумчи, 2002. – Б. 462 ). 4 Суй ханлиғига тəһлит селип турған. [Т. Алмас. Уйғурлар. Урумчи. 1989. – Б. 203-204]. 5 Ли Юан (Li Yuan 李 渊 ) – салтанат номи Гао зу (Gao Zu 高 祖 ) 618-626 жиллири һөкмиранлиқ қилған. 6 Таң сулалисиниң һөкүмдарлири табғач қəвмигə мəнсүп болғанлиғидин мəнгу ташларда Таң сулалисигə нисбəтəн «Табғачлар» аталғусини ишлитиду. Шуниңдəк Таң сулалисиниң һөкүмдарлири табғач қəвмигə мəнсүп түркий болғанлиқини, 843 жили 15 мартда Таң сулалиси 16-һөкүмдари Личанниң ( 李瀍 841-846) сап түркий тиллиқ Қирғиз хақанига язған хетида: «Қағанниң зати тоғрисида мениң билгиним, əсли биз бир уруғдан екəнмиз» дегəн сөзи испатлайду [Қыргыз мамлекеттүүлүгү җөнүндө байыркы кытай тарыхый булактары (б.з.ч. III к. – б. з. IX к.). Древне - китайские источники о кыргызской государственности (III в. до н.э. – IX в. н.э.), «АРХИ». Инновациялык Борбору, Бишкек, 2003. – С.74,198]. Мəзкүр һөҗҗəтдики «бир уруғдин екəнмиз» дегəн ибарə, түркий тиллик қирғизлар охшаш Таң хақани - ниң ханлириму түркий қəбилидин келип чиққанлиғини көрситиду. 113 Бу йəрдə табғачлар тəрипидин тəшкил тапқан хақанлиқ Хитай əдə - биятида «Таң сулалиси» дəп намлинишиму униң түркий хақанлиғи - дин далалəт беришини ейтип кетишгə тоғри келиду. Таң сулалисиға нисбəтəн ишлитилгəн «Таң» (tang 唐 ) иероглифи, «чоң», «кəң», «бепа - ян», «азат», «əркин» мəнасини билдириду. Түркий тилларда «Табғач» атимиси, худди «Таң» ( 唐 ) иероглифқа охшаш «чоң», «улуғ», «бүюк» дегəн мəнани бериду 1 . Япон тилида tang иероглифи «kara» дəп тəлəп - пуз етилиду 2 . Япон тилидики «Таң» ( 唐 ) иероглифиға нисбəтəн ишли - тилидиған «Қара» (kara) сөзи, түркийлар «улуғ», «бүюк», «хəлиқ» мəнасида ишлитиду 3 . Демəк, «Таң» билəн «Табғач» намлири бир хил мəнадаш болуши, «Табғач хақанлиғи»ни Хитай əдəбиятида «Таң су - лалиси» дəп намлашқа елип кəлгəн дəп ейтиш мүмкин. Табғач хақанлиғи дəслəп Сəддий-Чин сепили ичида өз һакимийи - тини мустəһкəшлəш үчүн милади 626 жилниң ахирлириға қəдəр, өзи - гə ярдəм бəргəн Көктүрк хақанлиғиға мал-дуния вə қизлирини берип, униң билəн илаҗи бар яхши мунасивəттə болишқа һəрикəт қилиду 4 . 627 жили түркий қəбилилəр оттурисида йүз бəргəн түрлүк зиддийəт - лəр вə тəбиий апəт ақивитидə Көктүрк хақанлиғи аҗизлишиду 5 . Униң тəркивидики сир-тардуш, уйғур қəбилилири мустəқил сəясəт жүр - гүзүп, Таң (Табғач) ханлиғиға берип қошулиду. Уйғуларниң аһали сани 500 миңдин көп болуп, 200 миң əскирий қошуниға егə болған 6 . Табғач ханлиғиға шималдики сап түркий тиллиқ хəлиқлəрниң қошу - 1 С А.Абдурасул ўғли. Тавғач атамаси таһлили //Мəркизий Осиёда анъ - анавий ва замонавий этномаданият җараёнлар. «Карим Шониёзов ўқишли - ри «туркумидаги халқаро илмий анҗуман материаллари, 1 қисим, Тошкент, 2005. – Б. 147-156. 2 Японо-русский иероглифический словарь. 1941. – С.98 . 3 Древнетюркский словарь. – С. 423-424. Қора «улуғ», «чоң» мəнада кəл - гəнлиги сəвəвидин түркийлар аилини тəминлигүчи əң улуқ адəмни «өйниң қариси» дəп ейтишқан. Қедимда улуқлаш мəқситида киши исимлирниң ал - диға «қара» сүпити қошулған. Мəсилəн, Қарабағиш, Қарабута, Қаратегин, Қаратамур (Қаратемур), Қаратуйин дегəн киши атлири болған. [Қедимқи уйғур тили луғити 1980, Урумчи. – Б.288]. Қарабатур дəп, түркий хəлиқлəр улуқ батур яки қоманданни атиған. 4 Лин Гəн. Түрк тарихи. Урумчи, 2002. – Б. 160-161. 5 Турғун Алмас. Уйғурлар. – Б. 206 . 6 Яң Шеңмин. Уйғурлар. (тарҗиман Имин Ахмиди). Урумчи, 1998. – Б. 78-79. 114 лиши, униң мəвқини өстүрүп, күчлүк хақанлиққа айлинишқа елип ке - лиду. Нəтиҗидə, Табғач ханлиғи инқиразға учриған Түрк хақанлиғи зиминини сап түркий тиллиқ хəлиқлəр ярдимидə егəллишигə башлай - ду. 630 жили аз санлиқ жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|