Монография центр уйгуровед 13112019. indd
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)
| 163
Öger Adem, /г. Невшехер, Турция/ KAZAKİSTAN UYGURLARI VE KÜLTÜREL MİRASLARI ÜZERİNE 1. Uygurların Kazakistan’a Yerleşme Süreci Uygurların Kazakistan’a yerleşme süreci, 1864 yılında kurulan Tarançi Sultanlığını Rusya’nın ele geçirmesi sonucunda 1871 yılında başlamıştır. Sultanlığın yöneticisi Abiloğlu, kardeşleri ve hemşerileri ile birlikte bugünkü Almata tarafına doğru olan bölgeye yerleşmiştir. 1881 yılında St. Petersburg’ta Rus-Çin antlaşması yapıldıktan sonra ve Rusya Çin’e Gulca bölgesini verdikten sonra, İli bölgesine Uygurların bir kısmı gelip yerleşmiştir. Antlaşmanın taleplerine uygun olarak 1884 yılında Yedisu civarına 45.373 Uygur-Tarançi yerleşmiştir. Ayrıca Rusya idaresi, İli eyaletini egemenliği altına aldığı vakitte Yedisu eyaletinin sınırını Borohunzir vadisinin doğusuna doğru götürmüş, bölgenin bazı sınır bölgelerindeki köyler Uygurların iskân bölgelerine eklemiştir. Yedisu’ya yerleşen Uygurlar, Yarkent şehrini ve yaklaşık olarak 80 küçük yerleşim yerini kurmuşlardır (Kamalov, 2016: 14). Başlangıçta Yedisu bölgesinde 42 Uygur köyü kurulmuştur. Bu köylerin sayısı 20. asrın başında 99’a ulaşmıştır. Uygur göçmen bölgeleri için altı idari bölge Yarkent, Aksu, Çorın, Malıbay, Koram ve Karasu oluşturulmuştur. 1909 yılında Yarkent idaresinden Akkent idaresi ayrılmış ve bu yeni idare Aksu-Çorın ve Ketmen idareleri ile beraber Yarkent ilçesine girmiş, sonra Malıbay, Koram ve Karasu idareleri, Vernıy ilçesi bünyesine dâhil olmuştur. Böylece 20. yüzyılın başında Yedisu eyaletinin Uygur halkı Yarkent ve Akkent idaresine (şimdiki Panfilov bölgesi), Çorın idaresine (Uygur bölgesi), Malıbay, Koram ve Karasu idarelerine (Enbekşikazak bölgesi) ve Vernıy’daki (şimdiki Almatı) olmak üzere dört özel bölgede toplanmıştır (Clark, Kamalov, 2010: 169). Uygurları köylere iskân etme, samimi ilişkilerle bağlantılı olarak temellendirilmiş, daha sonra Uygurlar geldiği bölgelerdeki yerleşim yerlerinin adlarını yeni iskân edildikleri köylere vermişlerdir. Yedisu 164 eyaletine Uygurları yerleştirirken sulu tarım yoluyla ekin ziraatının yaygın olması dikkate alınmış ve geldikleri yerleşim yerlerindeki çiftçilik mesleği bu yerleştirme politikasında etkili olmuştur. Bir başka ifadeyle Yedisu’da Uygurların yerleştirildikleri coğrafya, İli (Gulca) bölgesinde göç ettikleri coğrafyaya vadillerin yer alması ve uçsuz bucaksız ovalara sahip olmasıyla büyük benzerlik göstermektedir (Kamalov 2016: 15). Yedisu’ya geldikten sonraki dönemde Uygur halkının sayısı artmaya başlamıştır. Bu sadece doğal artış sebebiyle değil, aynı zamanda Çin’deki zulümden kaçıp gelen kişilerin bölgeye yerleşmesiyle ilişkilidir. 1885 yılında Yedisu’daki Uygurların sayısı 47.097 idi. 1888 yılında 49.202, 1892 yılında 51.097 kişiydi. 1897 yılında Rus imparatorluğunun ilk nüfus sayımında Yedisu eyaletinde 55.999 Uygur bulunmaktaydı. Uygur halkının az ve aynı zamanda sürekli artışı sonraki yıllarda da devam etmiştir. 1900 yılında Uygurların sayısı 62.044, 1906 yılında 77.492, 1911 yılında 86.526 kişiye ulaşmıştır. Fergana vadisindeki Uygur halkının nüfusu da Kaşgar’dan doğrudan göç nedeniyle belirli oranda artış göstermiştir (Kamalov 20016: 16). Yedisu’ya yerleşen Uygurlar, bu coğrafyada yaşayan Kazaklar ve SSCB topraklarında yaşayan diğer Türk boylarıyla aynı kaderi paylaşmaya başlamıştır. 1916 yılında Uygurlar, SSCB’nin seferberlik ilanına karşı isyan çıkaran Kazak ve Kırgızları desteklemiştir. Nitekim isyan bastırıldıktan sonra 1000’den fazla Uygur, Rusya’nın batısındaki bölgeye kale ve demiryolu inşaatlarında çalıştırılmak üzere gönderilmiştir. Bu olay, Uygur folklor ürünlerine de yansımış ve Uygur erkeklerinin kale ve maden ocaklarında çalışmaya zorlanmasıyla ilgili olarak söylenen pek çok halk türküsü yaratılmıştır (Kamalov 2016: 16). Yedisu Uygurları, devrim olayları ve Sovyetler birliğinin kurulmasında aktif rol almıştır. Yedisu Uygurlarının sayısının azalmasına yol açan trajik-tarihi bir olay Sovyetler birliğinin kurulmasıyla birlikte yaşanmıştır. 1918 yılında Bolşevikler Vernıy’dan Yarkent’e kadar Gulca yolu boyunca yerleşmiş Uygur köylerinin halkını katletmiştir. Uygurları Kazak ve diğer Türk boylarının hareketine destek vermekle suçlamışlar ve Komiser Muraev’in öncülüğündeki Bolşevikler grubu yaklaşık 25.000 Uygur’u katletmiştir. Kızıl terör sonucunda Uygur halkının bir kısmı Çin sınırına göç etmek zorunda kalmıştır (Kamalov, 2016: 17). Kazakistan bağımsızlığını kazandıktan sonra Lavar Köyü bölgesindeki yol boyunca kızıl terör 165 kurbanlarına ithaf edilmiş anıtlar yerleştirilmiştir. Stalin’in yaptığı kırım ve sürgün de Kazakistan Uygurlarını vurmaktan geri kalmamış, kurşuna dizilenlerin içinde eski Uygur komünistleri Abdulla Rozıbakiev, İsmail Tairov vb. de olmuştur. Uygurların Çin’e tekrar göç serüveni 1929-1931 yılları arasında tarım ve hayvancılığı organize etmek amacıyla devam etmiştir. Tarım ve hayvancılık sisteminin bütünüyle çökmesinden sonra Çin’e göçmen olarak gelen Uygurlar da az olmamıştır. Çin’de siyasi durumun şiddetlenmesi ve yerel halkın tamamen sürgüne mecbur bırakılması 1950-1960 yılları arasında Şincan’dan bütünüyle göçmen akını oluşmasına ve Kazakistan’daki Uygur halkı sayısının oldukça büyümesine yol açmıştır. 1959 yılındaki halk sayısı Kazakistan’da 59.840 Uygur’u belirlese de- Sovyetler Birliği verilerine göre- 95.208 kişi, 1970 yılındaki nüfus sayımına göre sayıları iki kattan daha fazla artmıştır. Kazakistan’da 120.881, Sovyetler Birliğinde 173.276 kişiye ulaşmıştır (Kamalov 2016: 17). жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|