Монография центр уйгуровед 13112019. indd
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)
| гуй: хушгуй
(жақсы сөйлеуші); 3) - пәзир: дилпәзир (жанға ұнайтын); 4) - сөз: дил- сөз (сезімді күйдіретін); 5) -вар: булбулвар (бұлбұл сияқты, бұлбұлға ұқсайтын). Бұл жұрнақтар парсы тілінде өз алдына айрықша мағына білдіретін алломорфтар болып табылады 5 . «Шыңғыс-наме» ескерткіші тілінде өте жиі кездесетін оғул сөзі - не - ан жұрнағының жалғануынан оғлан сөзі жасалады. Егер оғул сөзі «ұл, бозбала» мағынасын білдіретін болса, оғлан «жауынгер, мұрагер, 1 Миллер Б.В. Персидско-русский словарь. – Москва, 1953. – С.668. 2 Миллер Б.В. Персидско-русский словарь. – Москва, 1953. – С. 401. 3 Миллер Б.В. Персидско-русский словарь. – Москва, 1953. – С.217. 4 Насыров Х. Таджикско-персидские заимствования в уйгурском языке (на материале языка советских уйгуров). АКД. – Ташкент, 1972. – 34 с. 5 Масимова Х.В. «Исматулла Мөжизидің «Тəварих-и мусиқиун» тракта - тының фонетикалық жəне лексика-грамматикалық ерекшеліктері». КДА. – Алматы, 2005. – 15 б. 278 ұл» деген мағынада қолданылады: Әммə Йожы-хан барча оғланла- рындын улуғрақ əрді. Сын есім тудырушы жұрнақтар. «Шыңғыс-наме» ескерткішінде -лық қосымшасымен қатар оның - лы толық емес тұлғасы да қолда - нылады: атлы, тонлы, чақлы, отлағлы, сулағлы . Үн іштілүр чақлы йəрдə өркүннің йанында алыб йүрүсүнлəр. Көкəдəй-Йісбуға тегəн йахшы отлағлы-сулағлы йəрлəр болур, ол йəргə бардылар. Бұл жұр - нақ көне түркі, ортағасырлық жəне қазіргі түркі тілдерінде өнімді қосымша болып саналады. « -лық аффиксы бір нəрсені иемденуді біл - діреді жəне заттың немесе жақтың белгілі бір орынға тəуелділігін біл - діру мақсатында қолданылады» 1 . «Шыңғыс-наме» тілінде оның қаты - суымен жасалған туынды сөздердің əртүрлі қатарлары орын алады: 1) дерексіз ұғымды білдіретін сөздер: біліклік, көрлүк ; 2) қалып-күйді білдіретін сөздер: хәстәлық, мәзбутлық; «Түркі тілдерінде қатыстық сын есім тудыратын арнайы морфо - логиялық көрсеткіштердің тарихи қалыптасқаны белгілі. Оларға тəн мағынаны тілдік басқа құралдар да бере алады: атрибуттық қы - зметтегі (изафет) зат есімдер, меншіктенуді білдіретін -лу тұлғасы, ...нақты мақсатқа арналғандықты білдіретін тұлғалар» 2 . -лы жұрнағы зат есім сөздерге жалғанып, «бірдеңенің бар екенін, бір нəрсенің біреуге тəн екенін» білдіретін мағынадағы сын есімдерді тудырады: отағлы – өрістің барлығын (өрісті, отты), сулағлы – судың барлығын (сулы), атлы – аты бар (атты), тонлы – тоны бар (тонды), (йалаң) йүзлі – (сақалсыз) жүзді, йосақлы (сөз) – заңды (жасақта көрсетілген сөз). Ескерткіш тілінде «сөз негізі көрсететін нəрсенің жоқ екенін» білдіретін - сыз жұрнағының қатысуымен һ есабсыз, йақасыз, уйқусыз, қылычсыз сөздері жасалған. «Шыңғыс-наме» ескерткішінде парсы тілінен енген -бі сөз алды қо - сымшасы да түркілік -сыз жұрнағы сияқты «бір нəрсенің жоқтығын» білдіреді: біәдәбліг, біһесаб, біділлік, біәқл, біһөрмәтлік, бітақәт, бі- мулаһізә . - бі кірме сөз алды қосымшасы кірме -на сөз алды қосымша - сымен қатар жұмсалады: жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|