Монография центр уйгуровед 13112019. indd

279
- 
Лиқ
– зат есім мен сын есім жасайтын ұйғыр тіліндегі ең өнімді 
жұрнақтардың бірі. Ғалымдар 
-лиқ
жұрнағының түркі тілдері та
-
рихында өзінің мағынасы жəне фонетикалық құрамы жағынан көп 
өзгерістерге ұшырағанын сөз етеді. Башқұрт, өзбек, қырғыз, қазақ, 
т.б. тілдерде осы жұрнақтың толық тұлғасы 
-лиқ
негізінен зат есім 
тудырушы жұрнақ, 
-ли
тұлғасы – тек сын есім тудырушы жұрнақ
1
. 
Көне жазба ескерткіштерде бұл жұрнақ 
-лиқ, -лик, -луқ, -лүк 
вариант
-
тарымен қатар 
-лығ, -лиг, -луғ, -лүг
түрінде кездеседі. Мысалы: 
Билү-
глүг бәг әрди, уқушлуғ одуғ
2
. Түркі тілдерінің кейінгі дамуында -
лиғ 
қосымшасының соңындағы [ғ] дыбысы ұйғыр тілінде [қ] дыбысына 
ауысса, башқұрт, өзбек, қырғыз, қазақ, т.б. тілдерде бұл қосымшаның 
соңғы [ғ] дыбысы түсіп қалған. Ұйғыр тілінде бұл қосымша өзінің 
бастапқы тұлғасын сақтап, зат есім мен сын есім жасауда жиі қол
-
данылады. Трактат тілінде 
-лиғ
жұрнағының -
лиқ
жұрнағымен бірігу 
кезеңі байқалады. Яғни -
лиқ 
қосымшасы да, 
-лиғ
қосымшасы да сын 
есім тудырған, тіпті кейбір сөздер осы екі тұлғада да келеді. Бұл жұр
-
нақпен төмендегідей сөздер жасалады. Мысалы: 
чирайлиқ, намлиқ 
(намлиғ), атлиғ, қуввәтлик, түрлүк, чағлиқ, кишилик, йосунлуғ, яшлиқ 
(25 яшлиқ бала). 
- Сиз 
жұрнағы қандай да бір заттың, нəрсенің (құбылыстың) 
жоқтығын білдіреді: 
мәслиһәтисиз. -қи
жұрнағы үстеуге жалғанып, 
уақытқа қатысын білдіретін сын есімдер жасаған. Трактат тілінде бұл 
жұрнақ ахирқи сөзінде кездеседі.
Етістіктерден сын есім жасаушы жұрнақтар:
Трактатта 
-қ, -ғ, -уқ, -үк
жұрнағы етістік түбіріне жалғанып, нəр
-
сенің əрекетке қатысты белгісін білдіретін сын есім жасалған: 
артуқ, 
бүйүк, қаттиғ
. 
-ун
жұрнағы етістіктің негізіне жалғанып, белгіні 
білдіретін сын есім жасайды 
(толун (маһ).
Мұнан 
өзге -а (тола), -қа 
(қисқа)
жұрнақтары жұмсалады.
Трактатта парсы тілінен енген сөз алды қосымшалары қолданы
-
лады. Мысалы: 
бәр- бәркәмал (жетілу, толығу, балиғатқа толған); 
бә- бәтәмам; би- битәмам, бидмағ, биихтияр, бибәдәл (үздік, тең-
дессіз), биһәд (шексіз), бичарә (шарасыз), биһуш (һошсіз), биғайәт 
1
Һазирқи заман уйғур тили. ІІ қисим. Морфология вə синтаксис. – Алму
-
та, 1966. – 101 б.
2
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Текст и исследо
-
вание. –М.-Л., 1951. – С.241.

280
(шексіз, санақсыз), биқияс (сан-санақсіз), биқәрар (қарарсыз), биъәвн 
(көмексіз, мәдәтсіз), биәъдәд, биннәһайәт, бинәва. на- намәлум.
«Шыңғыс-наме» ескерткіші тілінде тек сөз соңында келетін жұр
-
нақтар кездеседі. Парсы тілінен енген өнімсіз сөзжасам жұрнақтары 
қатарына 
-дар, -вар 
жұрнағы жатады: 
үмідвар, диндар меһмандар
т.б.
Зат есімнен сын есім тудыратын бұл жұрнақтардың орнына кейде 
-лік
жұрнағы жүреді:
 үмідвар – үмідлік.
Үстеу жасаушы жұрнақтар.
Трактатта төмендегідей үстеу ту
-
дырушы жұрнақтар кездеседі: 
-чә
жұрнағымен жасалған үстеулер 
іс-əрекеттің сын-қимылын немесе сол белгінің басқа бір белгіге ұқ
-
састығын білдіреді. Мысалы:
 әрәбчә, түркчә, диһқанчә, рәвишларичә, 
барчә, мунчә. -қәри
: Бұл – 
-қа 
жəне -
ру
қосымшаларынан құралған 
құранды жұрнақ
1
. Бұл жұрнақ арқылы іс-əрекеттің орнын білдіретін 
ташқəри сөзі жасалады. -
үн
: үстүн үстеуінің құрамында орын алады.
Шығыстүркістандық жазба ескерткіштерде парсы тілінен енген 
үстеу тудырушы -
анә 
жəне 
-ән
жұрнақтары да қолданылады. 
-анә 
жұрнағы арқылы жасалған 
ғерибанә, шаһанә 
сөздері кездеседі. Бұл 
үстеулер мағынасы жағынан қазіргі ұйғыр тілінде 
-ларчә
жұрнағы 
арқылы жасалған үстеулерге жақын. Мысалы:
 ғерибанә - қаз. ұй. т. 
ғерипларчә, шаһанә- қаз. ұй. т. шаһларчә. -ән
жұрнағы араб тілінде 
табыс септік жалғауы ретінде қолданылса
2
, ұйғыр тілінде сөз туды
-
рушы қосымша ретінде қызмет атқарады
3
. Бұл жұрнақ арқылы 
ху-
сусән
сөзі жасалған. Мысалы: Бəлағəт һəққидə, хусусəн Қуръанниң 
фəсаһəт, бəлағəти һəққидə ижад қилди. 
-дүз: күндүз
үстеуінің құра
-
мында орын алады. 
-ә
жұрнағымен кечə үстеуі жасалады.
Етістік жасаушы жұрнақтар.
Шығыстүркістандық жазба ескерткіштерде мынадай есім сөздер
-
ден етістік тудырушы жұрнақтар кездеседі: -
ла
жұрнағы – ең өнімді 
етістік тудырушы жұрнақтардың бірі. Бұл жұрнақ түбір мағынасына 
1
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Текст и исследо
-
вание. –М.-Л., 1951. – С.45.
2
Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного язы
-
ка. –М.-Л., 1960. – С.288.
3
Һазирқи заман уйғур тили. ІІ қисим. Морфология вə синтаксис. – Алму
-
та, 1966. – 159 б.

281
байланысты əрекетті білдіреді. Мысалы: 
башла, аңла, бағла, йүклә, 
нахунла, сөзлә, ташла, тишла (чишлә), растла, йиғла, әйлә, һозурла, 
бойла, ядла
. Ол қазақ жəне түркі тілдерінде де көп қолданылады
1
.
 -лән 
– йүзлән (маңмақ), атлан, һозурлан. -а – ата, тила, сора. -т – тарт, 
әйт, өг-рә-т
трактатта бұл сөз метатезденіп, өргəт тұрпатында кезде
-
седі. 
-ра – сайра, учра, алдира. -ға – илға
.
Сонымен, жазба ескерткіштердегі сөз тудырушы жұрнақтар қол
-
данысын тексере келе мынадай қорытындыға келуге болады. Ескерт
-
кіштер тілінде сөз тудырушы жұрнақтар қазіргі түркі тілдеріндегі (қа
-
зақ, ұйғыр тілдері) сөз тудырушы жұрнақтардан айтарлықтай ерекше
-
ленбейді. Тек Шығыстүркістандық жазба трактатында қазіргі ұйғыр 
тілінде қолданылмайтын, ескі ұйғыр тілінде жиі кездесетін, парсы 
тілінен енген 
-әнгиз, -пәзир, -сөз, -вар
сияқты жұрнақтары бар. Олар 
парсы тілінде өз алдына айрықша мағына беретін алломорфтар болып 
табылады.
1
Манкеева Ж.А. Реконструкция «мертвых» корней в структуре глаголь
-
ных основ казахского языка. Автореф. канд. дисс. – Алма-Ата, 1987. –С.8.

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: