Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Шешендік сөздер заңдық, нақылдық, философиялық, сатиралық болып жіктеледі. Шығыс елдерінде ол Қожанасыр әңгімелері түрінде сақталған. Қазақ халқының арасында туған шешендік сөздердің табиғаты одан басқалау. Қазақ шешендік сөздерді Асанқайғы мен Жиреншеден бастайды. Асан сөздері ойлы, Жиренше сөздері күлдіргілеу болып келеді. Шешендік сөздің үшінші бір өкілі – Аяз би. Солардың дәстүрін біреу өлең, біреу қара сөз түрінде сақтап, дамытқан. Дүр сөздердің арғы тегі ертегі, аңыз, эпостан басталады. Аязбидің немесе Меңсұлудың жұмбақтары аса көркем әрі терең. Шешендік сөздердің жұмбақтары аса көркем әрі терең. Шешендік сөздердің бәрін билер ортасы жасапты деген пікірдің шыңдығы жоқ.

Рас, Мөңке, Қазыбек, Әйтеке сияқты билер айтыпты дейтін сөздер бар. Бірақ ел солардың сөзін халыққа жат еді дегенді айтпайды. Ертеде қазақ шешендерді «би» деп атаған. Осы ұғым Досбол шешеннің кезіне дейін келген. Шешендік сөздер ішінде Тәукенің «Жеті Жарғысының» заңдық сипаты болған. Кейін шыққан болыс-билер ішінде сөз білмегендері болмаған. Бұлар жегіш, парақор, топас, ұсақ адамдардан сайланып, жай әкім ғана болған.

Халық қай кезде болса да аталы сөзді биік қадірлеген. Өйткені олардың этикалық-тәрбиелік мәні болған. Кейбіреулер шешендік сөз, тапқырлық біздің заманымызда жоқ деседі. Шешендік сөздердің кемуі жазба әдебиеттің өркен жаюуымен байланысты.

Енді біреулер шешендік сөздер бір ғана тапқырлыққа құрылады, олар өз ойларын дәлелдеп айтқан деседі. Мәселе дәлелдеуде ғана емес, олар логикалық ойға құрылып елдік мазмұнда болған. Ежелгі Грек, Рим жұртьнда туған риториканың нормалары бұл кезде ескірсе. Бірақ әділет, дұрыстық жолын айтқан нақыл сөздердің бәрі бірдей ескі емес. Халық сол сөздердің қадір тұтып, сақтаған. Жазуы мен сызуы кеш туған көшпелі елдерде шешендік сөздер өзінше бір өнер, мектеп, дидактика болған. Шешендік сөздің дүрі - мақал болса, одан алатын ғибрат ескірмейді. «Аталы сөзге арсыз тоқтамайды» деген нақыл содан қалған. Шешендік, нақыл сөздердің фольклорлық мәні бар.