Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 114 tafovutlanadi. Badiiy nutq shakli sifatida dialog, avvalo, she‘riy idrok yo‗sinini belgilaydigan asosiy estetik vosita, ikkinchidan, ijtimoiy kommunikatsiya sathlarini birlashtiradigan tizim, uchinchidan, ifoda va tasvirni jipslashtiradigan semiotik markaz hisoblanadi. Binobarin, ―she‘r – tuyg‗u suvrati. Unda emotsiya, ramz, obraz, badiiy san‘at bo‗lishi kerak; she‘rda shoir subyekti, individual uslubi, ―men‖i, o‗z ovozi aks etishi lozim...‖ [4:86]. Mazkur iqtibosda bir necha jihat e‘tiborni tortadi: xususan, she‘rda shoir subyekti talabi unda ruhiy munosabat ustuvorligini anglatadi, shuningdek, ijodkor konsepsiyasini belgilash obraz, badiiy san‘at va adabiy talqin malakasiga bog‗lanadi. Ushbu murakkab bog‗lanishdagi badiiy kompleks esa muqoyasa, analogiya hamda tavsifni muhim shart qilib qo‗yadi. Qolaversa, individual uslub muallif va qahramon orasida mavjud rishtani yangilaydi. Bu jarayonda tasvir va ifoda bog‗lami bir-biriga o‗tib turadi: ―Tuproqdayin muztar bo‗l‖ derlar, Os(i)monlik istamaymanmi? Ko‗z yoshimday loy bo‗lsam bir kun, O‗z xalqimga sachramaymanmi? [2: 6]. G.Asqarova adabiy talqinida mushohada muloqot tipi emas, balki murojaat shakli sifatida namoyon bo‗ladi. Aslida muallif o‗z qarashlarini tasdiqdan o‗tkazishga intiladi: ko‗z yoshimday loy bo‗lsam bir kun, o‗z xalqimga sachramaymanmi?. Ilinj, iltijo, istak va gumon omuxtalashgan ritorik ohang mohiyatida istak ustuvorlashadi. ―Derlar menga: ―so‗zlar ganjidan, xayolingdek bir hur kitob tuz‖ satri mohiyatida shoira armoni quyuqlashadi. Hatto biroz shakkoklik ham (Xalq demayman o‗z xalqimni ham, Meni HAQqa olib bormasa) kitobxon g‗ashiga tegmaydi. Negaki, his-tuyg‗u samimiyati bunga yo‗l qo‗ymaydi. Hayot haqiqatidan ruhiyat dalolatini kashf qilgan ijodkor aql, idrok, sezim va mantiq tabiiy stixiyasini buzishga ham jazm qiladi. Men tuproqqa ketgayman singib, Ruhimni xalq bilan qormasam. Xalq demayman o‗z xalqimni ham, Meni HAQqa olib bormasa! [2: 7]. Lirik qahramon o‗y-xayollari tasvirini quyuqlashtiradigan lavhada falsafa teranlashadi. Ichki tuyg‗u tahlili o‗quvchini muntazam his-hayajonda tutib turadi. Javobi tayin, ayni paytda, javobsiz murojaat ifoda tengsiz imkoniyatlarini hosil qiladi. Ko‗z, ko‗ngil va tilaro rishta mohiyatni anglashga yo‗l ochadi, poetik nutq tabiati ―ruhimni xalq bilan qormasam‖ yanglig‗ betakror tashbehlarni ko‗ndalang qo‗yadi, olam va odam idrokini yanada teranlashtirishga xizmat etadi. Shaxs sezimi ritorik munosabatni bog‗lovchi asosiy vosita, ―ezgulikka chorlasam agar, ergasharmu shu xalq ortimdan‖ jumlasi zamirida tasdiq va inkor yaxlitlashadi. Muallif inson botinidagi o‗zak sifatlarni anglashga urinarkan, ruhiyat nozik sir-asrori sari yuzlangan holda lirik kechinma hissiy tovlanishlarini ilg‗ashga harakat qiladi. Ketgan hislar to‗lqinlardek qaytadi, Qalbingizda ma‘yus armon, sevasiz. Bir kun ketsam, ruhim kelib aytadi: Buncha oz sevasiz, yomon sevasiz! [2:358]. Guljamol Asqarovaning ―Oz sevasiz‖ she‘ri adresantga yo‗g‗rilgan tuyg‗ular shodasini tavsiflaydi. Munosabat ottenkasi subyektiv xarakter kasb etadi: ―g‗amlar cho‗kib yotgan g‗amgin ko‗z‖, ―bo‗ron‖, ―xazon‖, ―ketgan hislar‖ va ―ma‘yus armon‖ matnning fojiaviy ruhini quyuqlashtiradi. Bu o‗rinda muallif dialogning o‗ziga xos shakllanish tarzini yaratadi: So‗raydilar: nechun hamon sevasiz? Mening odamlarga bitta so‗zim bor: Buncha oz sevasiz, yomon sevasiz! Satrlardan anglashiladigan mohiyat (hijron azobi davomiyligi, ilinj-umidsizlik soyasi) tragik keskinlikni saqlab turadi. Ma‘shuqa ruhiyatini falsafiy yo‗sinda tasvirlashga bo‗lgan mayl she‘rga aniq manzara baxsh etadi. Shoira lirik qahramon ko‗nglidan kechgan nozik ruhiy holatni badiiy atribut darajasiga ko‗taradi. Shuningdek, asosiy ma‘noga urg‗u berish (buncha oz sevasiz, yomon sevasiz) yordamida kayfiyat ifodasini muayyan markazga yig‗ishga intiladi. So‗z san‘atida ijodkor fitratida moddiylashadigan tushuncha va tasavvur aloqasi badiiy nutqda yaxlitlik kasb etadi. Unda til zahirasi vakolati va muallif ruhiyati o‗ziga xosligi namoyon bo‗ladi. Rivoya texnikasi muttasil ravishda rivojlanib boradigan universal jarayon xususiyatlarini jilvalantiradi. Chunonchi, ―so‗zning bevosita, odatiy ma‘nosi badiiy asar matnida yangidan yangi qirralarini namoyon qiladi, uning ma‘no sig‗imi benihoya kengayadiki, buni badiiy asarda tasvirlangan xususiy faktdan katta bir badiiy umumlashma kelib chiqishiga o‗xshatsa bo‗ladi‖ [8:244]. Odatda, adabiy til va badiiy nutq o‗rtasida mustahkam rishta mavjud bo‗lib, asl ma‘no va ustama ma‘no tafovuti ayni mantiqiy uyg‗unlikni ham hosil qiladi. Shu ma‘noda, she‘riy idrok dialog ta‘sirida yorqinlashadi, ixchamlashadi, o‗zgaradi va aniqlikka erishadi. Ruhiyatdagi nozik tovlanishlarni mantiqiy yakuniga yetkazadigan rivoya texnikasida individual qirralarni badiiy umumlashma darajasiga ko‗tarishga bo‗lgan mayl ustuvorlik kasb etgan holda universal belgi poetik munosabat o‗ziga xosligini ta‘minlaydi. Mazkur jarayon ichki nutqiy bog‗lanishida muayyan estetik salmoqqa erishadi hamda unda g‗oya markazini belgilash va falsafiy hukm-xulosa yaxlitligi vujudga keladi. Shaxsiyatlararo kechadigan mushohada xilma-xilligi hamda ziddiyati poetik nutq uyg‗unligini ta‘minlaydi va o‗ziga imitatsiya hosil qiladi: Azizim, Ne uchun inson yaraldik, Ko‗nglimiz sig‗masa yeru samoga? Oh, endi shu qadar muhabbat bilan Biz qanday yashaymiz bu tor dunyoda? Biz nechun yaraldik yolg‗on dunyoda? Azizim, ne uchun maysa emasmiz?.. [7:438]. Zebo Mirzaevaning ―Azizim‖ she‘ri tugal ritorik savollar majmui negiziga qurilgan: Azizim, Ne uchun inson yaraldik, Ko‗nglimiz sig‗masa yeru samoga? Ruhiy kechinma kardiogrammasi yuksak ehtiros pardalari tarangligi saqlanishiga zamin hozirlaydi. Muallif subyektga murojaat yordamida monolog dialogik xarakterini ochib beradi. Undagi tayanch tushuncha (ishq) tuyg‗u hisobotini yig‗ishga yo‗l ochadi. ―Daraxt‖, ―Giyoh‖, ―Shamol‖, ―Sahro‖ va ―Daryo‖ tabiatdan olingan muqoyasalar aslida ma‘naviy-axloqiy sifatni tavsiflash vazifasini o‗taydi. Shuningdek, tasvir quvvat-hofizasini oshirishga sharoit tug‗diradi. Sabab va oqibat rishtasini yoritish ifodaning dialogik shaklini vujudga keltiradi va unda ijtimoiy qatlamga xos xususiyatlar tahlili quyuqlashadi. Bu jarayonda adresat hamda adresant munosabatining manfaat- ehtiyojlarini jipslashtirishni taqozolaydi. Shoir bir paytning o‗zida ham lirik qahramon, ham shaxs ruhiyatini yoritishga muvaffaq bo‗ladi. Lirikada nutqiy malaka va rivoya usuli yaxlitligi muntazam asosiy nuqtaga ko‗chadi. Aniqrog‗i, so‗z va ifoda, tasvir va tasavvur muqobilligi badiiy kommunikatsiyani vujudga keltiradi. Unda dialog badiiy tafakkurning o‗ziga xos qatlami sifatida tahlil jarayonini boshqaradi. Undagi ijtimoiy yuk o‗rnini egallaydigan estetik qiymatda esa poetik g‗oya aks etadi. Aynan g‗oyaviy mazmun matn intizomida o‗z maromiga yetadi. Adekvat shaklda qayta idroklangan mohiyat maqsadga yo‗naltirilganlik darajasi bilan izohlanib unda konstruksiya hissiy idrokka ta‘sir o‗tkazgan holda tasavvurdagi keskin psixologik holat dunyoqarash ziddiyatlarini namoyish etadi. Shu ma‘noda, qahramon va mavjud voqelik muloqoti muntazam bir-biriga ta‘sir o‗tkazadi. Bu jarayonda shaxsiyat to‗la falsafiylashadi-ijtimoiylashadi. Zero, ―Badiiy matn so‗zning faol harakat maydonidir. Harakatchan so‗z asar badiiyligini ta‘min etuvchi yetakchi omillardan biri. Badiiy matndagi so‗zning harakat tebran- ishlarini o‗rganish muayyan kontekstning ma‘no potensialini, ya‘ni ma‘noning bor imkoniyat majmuini aniqlash imkonini beradi. So‗zga harakat obyekti sifatida qarash uning badiiy kontekstdagi yashash tarzini kuzatish, o‗zaro bog‗lanish holatlarini tadqiq qilish‖ [5:216] ga yo‗l |