Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки

Ilim h
á
m jámiyet. №2.2023
109
РЕЗЮМЕ. 
Мазкур мақолада ўзбек адабиѐтида психологик, ижтимоий, фалсафий, маиший руҳдаги асарлар таркибида 
қўлланилган дедективизм, криминализм хусусиятлар талқин этилган.
РЕЗЮМЕ. 
В данной статье интерпретируются черты детективизма и криминалистики, используемые в психологических, 
социальных, философских, бытовых произведениях в узбекской литературе. 
SUMMARY. 
This article are interpreted the features of detectiveism and criminalism used in psychological, social, philosophical, 
domestic works in Uzbek literature.
 
I.YUSUPOVTIŃ EPIKALIQ SHIǴARMALARINDA 
ROMANTIKALIQ MOTIVTIŃ QOLLANILIW SHEBERLIGI 
R.Qudiyarova – 
magistrant 
Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı 
Tayanch so
‗
zlar: 
romantik ruh, romantik motiv, g‗oyaviy taraf, poetik detal, atribut, lirik qahramоn. 
Ключевые слова
: романтический настрой, романтический мотив, идейная cторона, поэтическая деталь, атрибут, лириче-
ский герой.
Key words
: romantic spirit, romantic motive, idiomatic side, poetic detail, attribute, lyrical hero. 
 
I.Yusupovtıń kóplegen poemalarında romantikalıq syu-
jetler menen qıyalıy waqıyalar sheberlik penen isletiledi. 
Álbette, dóretiwshilik hesh bir kórkem shıǵarma jazılıwı da 
tolıq múmkin emesligi de shınlıq. Eger, shayır yamasa 
jazıwshı tek ǵana bolǵan waqıyalar menen tariyxıy faktlerdi 
bayanlaw menen ǵana sheklense, onda olar shın mánis-
indegi naǵız kórkem dóretpe de bola almaytuǵınlıǵı túsini-
kli. Óytkeni, folklor menen jazba ádebiyatta haqıyqıy ro-
mantikalıq syujetlerdiń áhmiyeti úlken. Mine, usıǵan uqsas 
baǵdarda I.Yusupovtıń «Dala ármanları» poemasınıń ro-
mantikalıq motivlik kompoziciyalıq qurılısı júdá qospalı 
hám quramalı bolıp esaplanadı. 
Syujet hám motiv haqqında ádebiyatshı alımlardıń 
kózqarasları hár qıylı bolıp, A.N.Veselovskiydiń pikirinshe: 
«Motivler baslanǵısh syujet háreketin júzege keltiredi» 
[1:494]. Ol motivlerdi syujettiń eń kishi bir bólegi sıpatında 
analizleydi. B.Putilovanıń pikirinshe «Motiv –syujettiń 
mazmunı» [2:142]. Tiykarınan, eki alımnıń motiv 
haqqındaǵı pikirleri durıs. Sebebi, folklorlıq shıǵarmalardıń 
strukturası motivlerge súyengen halda qáliplesedi. Epikalıq 
shıǵarmalardaǵı motivlerdi anıqlaw hám olardıń ilimiy 
analizi motivler evolyuciyasın hám belgili bir xalıqtıń 
etnogenetikalıq tiykarların, tariyxın úyreniw úlken 
áhmiyetke iye.
«Dala ármanları» poeması óziniń romantikalıq ruwxı 
menen ajıralıp turadı. Poemada sheksiz keń Ústirt 
jáziyrasınıń sırlı baylıqlar kánin ózlestiriwshi geologlardıń 
qaharmanlıq isleri, ásirimiz ortalarında Qaraqalpaqstanda 
júz berip atırǵan jańa ózgerisler jırlanadı. Ústirttiń eski 
tilsiz, qorqınıshlı, sonıń menen birge, bay tariyxqa tolı eski 
ótmishi menen jańa ásir adamlarınıń ilimge tiykarlanǵan 
sanalı miyneti arqasında jańarǵan jamalı sheber salıstırıwlar 
arqalı liro-romantikalıq jobada sáwleleniwin tapqan, onda 
talay tariyxıy waqıyalardıń guwası bolǵan ǵáziynege bay 
hám zıqna keń dalańlıq Ústirt tábiyatı menen onı 
ózlestiriwge umtılıp atırǵan insan arasındaǵı baylanıs 
oraylıq orında turadı.
Poemada qoynındaǵı kán baylıqtı bildirmey buyıǵıp 
jatqan shet-shebirsiz Ústirt dalasınıń tábiyat kórinisleri 
menen tereń sırları da shayırdıń ózine tán lirikalıq 
boyawları menen jańasha súwretlenip beriledi:
«Dala oylanbaydı» dese, hárgiz inanba, 
Oylanbasa, nege sa
ǵ
ımlar a
ǵ
ar, 
Áne, ústem oyday keshki aspanda, 
Bir búrkit sharıqlap qanatın qa
ǵ
ar. 
Dala jansız dese, hárgiz inanba, 
Janı bar, biraq ol miyrimsiz gereń, 
Dala megzer bay hám zıqna adam
ǵ
a, 
Dalanıń júregi qatal hám tereń. 
Dalada teńew hám megzetiwler kóp, 
Kel, janım, tamasha baslandı jáne 
[3:25] 
Poema romantikalıq motivi, ideyalıq baǵıtı, forması 
jaǵınan qaraqalpaq poeziyasında jańa qubılıs bolǵanınday, 
óziniń bilimi, talantı, qıyınshılıqtan qorıqpaytuǵın qaysar, 
Watanǵa, doslarǵa, kásibine degen sap muhabbatqa tolı 
adamgershilikli álpayım minezi menen meńirew dalanıń da 
tilsim tilin tapqan, qoynı ǵáziynege tolı sıyqırlı sırın ashqan 
kózi teńizdey kók, aspanday móldir, ushqır qıyalları samal-
day erkin Arqanıń sahibjamalı - rus qızı Mariya usaǵan 
zamanagóy jaslardıń romantikalıq motiv jasaw sıpatları 
boyınsha 60-jıllar qaraqalpaq poemashılıǵına jańa lep alıp 
keldi. 
Sonday-aq, I.Yusupovtıń ―Búlbil uyası‖ poeması óziniń 
syujetlik hám motivlik ózgesheligi menen ajıralıp turadı. 
Shayır pоemasında birinshi syujetlik baǵdarda eń dáslep ózi 
tuwılǵan jeri tuwralı ishki lirik keshirmelerin beredi. 
Sebebi, tap sol jerden búlbil uyasın hám onıń ayanıshlı 
táǵdirin ushıratqan. Bul bizińshe syujetlik sharayattı sóz 
sheberiniń jazba realistlik sıpatta obektivlestirip súwretlewi 
bolıp esaplanadı hám júdá aqılǵa muwapıq alınǵan: 
Qanıńday shıraylı sheńgel gúlleri, 
Jupqa oramal jayıp ketkendey qızlar. 
Sol sheńgel astında kóp kúnnen berli, 
Ózim kórip júrgen qus uyası bar… 
Kózge ıssıq Kegeyliniń jaǵası, 
Tuwıp ósken shańda oynaǵan jerim 
Muzap penen tal astında tabısıp, 
Tuńǵısh muhabbetti jırlaǵan jerim. [4:303] 
Ekinshi sjetlik baǵdarda shayır muǵallim jigittiń mine, 
usı «búlbil muǵallim» ekinshi jer júzlik urıstıń baslanıwı 
menen eki qabat kelinshegin taslap, basqa jigitler qatarı 
frontqa ketiwge májbúr boldı. («Kúygelek kóz kelinshegi 
bar edi. Qosıq aytqan waǵında xosh hawazınan, ay tuwıp, 
juldızlar saǵınar edi».
Bul alınǵan mısalda shayır romantikalıq motivtı óz 
ornında sheber qollanıla alǵan. Sebebi, óziniń súyikli 
yarınıń sulıwlıǵı menen qosa onıń xosh hawazın da saǵınıw 
sezimleri sheberlik penen berilgen. 
Solay etip, shayır jigitti frontqa uzatıp bolıp úshinshi 
bólimde jáne de búlbil qus haqqındaǵı waqıya syujetke kó-
shedi. Bunda ol usı qustıń tek ǵana bir máyek salıp, sol 
jalǵız máyek ústinde qurıq basıp, baǵ joq jerde sheńgeldi 
sayalap, shańgeldi ǵana ıqlap kózleri tórt bolıp úlken úmit-
ler menen perzent daǵında jatatuǵınlıǵın ayrıqsha ter-
benisler menen jetkeredi: 
Jalǵız máyek salıp qurıq basqanda, 
Bir ıntıqlıq sezim juwırıp qanǵa, 
Erik náwshesindey júregi qustıń, 
Miyrim bulaǵına shomılar edi. 
… Moyınsınıp jaratılıs zańına, 
Uwız iyi qurıp jatadı bayǵus. 
… Sheńgel qorǵap onı tikeni menen, 
Kún ısıǵan waqta sayasın saldı. 
… Máyek shayqap waqtın-waqtın qozǵaldı, 
Kúndiz suwıq, aqsham ayaz ızǵarlı, 
Gúbelektiń qanatınan oyanıp, 
«Qustıń uyqısınday»-degen sóz qaldı. [4:305-306] 
Kórip otırǵanımızday, turmısta usınday bolǵan jaǵdayda 
do onı shayır bári bir kózi kórmese de romantikalıq usıl 
menen jetilistirip, ayrıqsha janlandırıp kórsetip otır. Shayır 
qusqa tiyisli hár bir detallardı sezimtallıq penen dinamikalıq 
usılda jetilistirip súwretlegen.
Usı jerde qálem iyesi qustı táriyplewdi jáne de toqtatıp, 
taǵı da haqıyqıy ómirdegi qaharmanlar táǵdirin sú-

жүктеу/скачать 4,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: