Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
SHE‟RIYATDA RITORIK MUNOSABAT HOSIL QILISHNING IJTIMOIY-FALSAFIY ASOSLARI
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| SHE‟RIYATDA RITORIK MUNOSABAT HOSIL QILISHNING IJTIMOIY-FALSAFIY ASOSLARI
S.Matyakupov – filologiya fanlari nomzodi, dotsent Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Tayanch so„zlar: monolog, dialog, estetik munosabat, badiiy mahorat, ifoda uslubi. Ключевые слова: монолог, диалог, эстетическое отношение, художественное мастерство, манера выражения. Key words : monologue, dialogue, aesthetic attitude, literary skill, expressive style. She‘riyat muttasil ravishda inson idrok tuyg‗usini tahlil qilishga intiladi. Zero, mazkur holat sabab va oqibat o‗rtasida munosabat hosil qilgan holda his-tuyg‗uni ma‘no tarangligiga yo‗naltiradi. Unda tasvir ruhiyati teranligi, bilish va anglash darajasining tadrijiy taraqqiyoti, falsafiy fikr yangilanishi his qilinadi. Shakl va ifoda yurishining davomiyligi hamda badiiy g‗oya estetik quvvatini belgilashga bo‗lgan ehtiyoj, tushunchada tashbeh o‗yini she‘riy nutqda o‗ziga xoslik kasb etadi. Shuningdek, tuyg‗u va ong ziddiyati badiiy matn yaxlitligini ta‘minlaydigan tayanch markazga aylanadi. Bu o‗rindagi asl oniy kechinmani ilg‗ash murakkab jarayon hisoblanadi. Ta‘kidlash lozimki, she‘riyatda dialog bir tomondan, ijodkor maqsad-muddaosini tayin etadigan tizim shaklida namoyon bo‗lsa, ikkinchi tomondan, shoir badiiy aloqa usullarini shakllantiradigan vosita vazifasini o‗taydi. Mazkur ikki nutqni bir-biridan ayro tasavvur qilib bo‗lmaydi. Negaki, lirika tasvir ruhiyati talablariga tayanadi. Unda ―tasvir vositalari uyg‗unligi, o‗zaro chambarchas bog‗lanib ketganligi, biri ikkinchisini keltirib chiqarganligi tasvir mukammalligini ta‘minlaydi‖ [3:131]. Aynan tasavvurda tahlil va idrok uyg‗unligi mohiyatni ochishga xizmat qiladi. Badiiy nutq asnosidagi munosabat hissiyot, holat va mantiq izchilligini vujudga keltiradi. Lo‗lilardan bir to‗p bola so‗rashdi bir kun: – Ayting qani, biror Vatan bormi sizlarda? Ular dedi: – Kezmas edik dunyoni dilxun Sizlar aytgan o‗sha Vatan bo‗lsa bizlarda... [1:233]. Azim Suyunning ―Vatan‖ she‘rida ritorik ohang ifoda va hikmatni uyg‗unlashtiradi. Munosabatli nutq azaliy hamda abadiy muammo - odamzod kindik qoni to‗kilgan yurtdan bahs ochadi. Bolalar va lo‗lilar orasida kechgan muloqot kitobxonni o‗yga toldiradi: hamisha o‗ziga tortib turadigan go‗sha qanday sir-sinoatga ega?! Bu holatni his qilish oson emas, zotan, bir siqim tuproq qadrini musofir yaxshi ilg‗aydi. She‘rdagi murojaat keskinligi (Ayting qani, biror Vatan bormi sizlarda?) hamda javob aniqligi (Kezmas edik dunyoni dilxun, Sizlar aytgan o‗sha Vatan bo‗lsa bizlarda) masalani yanada oydinlashtiradi. Shoir tafsilotdan anglashilgan g‗oya zalvoriga e‘tibor qaratmaydi, balki u keltirib chiqargan kayfiyat ifodasiga urg‗u beradi. Bu o‗rinda badiiy nutq so‗zlovchi va tinglovchi manfaatini tenglashtiradi. Ichki ruhiyatda mujassamlashgan kompozitsiya dialogni yetakchi estetik baholash mezoni darajasiga chiqaradi. Odatda, rivoya texnikasi she‘rda tavsifiylikni tartibga solib turish vazifasini o‗taydi. Unda hayotiy aqida tuyg‗u haqqoniyligiga payvandlanadi. Shakl tugallanmasiga intiladigan ong tipida mohiyat yaxlitligini ta‘min etish darajasi ustuvorlashadi. Eng avvalo, monolog va dialog munosabatida mushohada yig‗iqligi badiiy axborot ta‘sirchanligi hamda tezkorligini belgilash imkonini beradi. Muayyan she‘r poetik strukturasida ko‗zga tashlanadigan keskin o‗zgarishlar (assotsiatsiyalar, tahlil malakasi) aslida nutq tiplari mustaqilligi janr pozitsiyasini egallashga mayl kuchayishi natijasi o‗laroq hosil bo‗ladi. Mavjud vaziyatda mavzu va muammo ta‘kidi tadqiq sahniga chiqib, universal tamoyillarni tubdan o‗zgartirib yuboradi. – Azizim, aytingchi muhabbat nima?.. – Hayot dengizida suzgan bir kema: Kimnidir bag‗riga olgay qo‗noqqa, Kimnidir u tashlab ketgay qirg‗oqqa [1:233]. ―Muhabbat‖ she‘ri odatiy savol-javob asosiga qurilgan. Ma‘shuqa tomonidan berilgan so‗roq (Azizim, aytingchi muhabbat nima?) va masalaga oydinlik kiritishga xizmat qiladigan keng sharh (Hayot dengizida suzgan bir kema: kimnidir bag‗riga olgay qo‗noqqa, kimnidir tashlab ketgay qirg‗oqqa) bir-birini to‗ldiradi. Tayanch so‗z-timsol (kema) hayot dengizida ikki qutb (ezgulik va razolat) qarama- qarshiligini tavsiflaydi. Mazkur holatda tahlil malakasi nozik tasvir, ruhiyat dramatizmi hamda tarang vaziyatni jipslashtirishga xizmat qiladi. Ma‘naviy mezon va axloqiy o‗lcham qorishiqligi esa poetik ifoda yangilanganligini ko‗rsatadi. Til materialidan vazifa hamda maqsadga ko‗ra foyda- lanish o‗ziga xos yondashuvni taqozo qiladi. Zero, turli tarzda namoyon bo‗ladigan usul lirikada muayyan ma‘noda |