Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 47 2014-yilda Z.I.Kurbanova bilan hammualliflikda, qoraqalpoq va rus tillarida tayyorlangan ―Qaraqalpaq kiyimi. Fotoalbom‖ (Karakalpakskiy kostyum. Fotoalbom) galereya-majmua[4]si moddiy madaniyatning muhim tarkibiy qismi sanaluvchi xalq an‘anaviy kiyimlari, qoraqalpoq xalqi ijtimoiy turmush-tarzidagi kiyim-kechaklar to‗g‗risidagi nodir asar sifatida ko‗rsatish mumkin. Taʼkidlash joizki, hammualliflikda yaratilgan mazkur kitob-albom mustaqillik davridagi qoraqalpoqlar turmush tarzida diniy va milliy qadriyatlarning tutgan o‗rni va zamonaviy jarayonlar bilan uyg‗unlashuvi xususida to‗g‗ri ilmiy xulosalar chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Qoraqalpog‗istonda etnografik fanlarning shakllanish bosqichlari va bugungi holati, tashkil etilgan arxeologo- etnografik ekspeditsiyalar, ularning natijalari to‗g‗risida tarixchi etnograf Z.I.Kurbanovaning shu mavzu tahliliga bag‗ishlangan ―Etnograficheskaya nauka Karakalpakstana: etapi stanovleniya, sovremennoye sostoyaniye‖ nomli monografiyasida chuqur va tahliliy maʼlumotlar, ilmiy- nazariy fikrlar batafsil bayon etilgan. Keyingi yillarda olima tomonidan eʼlon qilingan ishlarda qoraqalpoqlarning milliy va anʼanaviy kiyim- kechaklar, shuningdek, kiyim-kechaklardagi ranglar mohiyati, milliy bezak va taqinchoqlar bilan bog‗liq tasavvur va eʼtiqodlar, qoraqalpoq miflarida ayollar obrazi talqini, ayollarni muqaddas qadamjolarga ziyorati xususidagi etnografik tahlillar o‗ziga xos tarzda tadqiq qilingan. Mazkur ishda kiyim-kechak bilan bog‗liq ― bes kiyim”, shuningdek , diniy eʼtiqod, ayollarning mushtarak tasavvurlarga moneligi, ishonchi, taʼsir kuchi, transformatsion jarayonlar va o‗zgarishlar, ularning qoraqalpoq (ayol)lar turmush-tarzida alohida o‗ringa ega ekanligi, oilaviy rasm-rusumlar chuqur tahlillanganini ko‗rishimiz mumkin [5]. Etnologiyada ma‘lum bir xalqning qadriyatlari, an‘analari, xususan an‘analarning hayvonot olami bilan bog‗liq tasavvurlari jihatini tadqiq etish juda muhim masalalardan biri bo‗lib qolmoqda. Bu borada S.X.Yesbergenovaning olib borgan tadqiqot ishlari diqqatga sazovor. Uning hayvonlar kulti bilan bog‗liq tasavvurlarini qoraqalpoq xalqi misolida o‗rganish, an‘anaviy dunyoqarash ko‗rinishlari, jumladan, e‘tiqod bilan bog‗liq qarashlar, ayrim jihatlarni o‗rganishda boshqa xalqlarda mavjud bo‗lgan munosabatlar bilan qiyosiy tahlil qilgan. Shuningdek, mustaqillik yillarida tarixchi-etnograf M.M.Davletiyarov ham ko‗p yillik tajriba va kuzatuvlari asosida yozilgan ―Qoraqalpoqlarning anʼanaviy ijtimoiy institutlari‖ deb nomlangan monografiyasini eʼlon qildi. Olim ilk bor qoraqalpoqlarning anʼanaviy ijtimoiy institutlari masalalari: qoraqalpoq xalqi turmush tarzida urug‗larning bo‗linishi, qoraqalpoq urug‗lari (urıw) – ijtimoiy turmush tarzini tartibga soluvchi institut ekanligi, urug‗larning o‗z-o‗zini anglashi va uning xususiyatlari, oila instituti, oilaviy qarindoshlik munosabatlari (murindiq), qo‗shnichilik jamoasi (meshit qáwim) , o‗zaro yordam (kómek) , ko‗cha biyi (kóshe biy, aqsaqal) va boshqalar haqida qoraqalpoq xalqi ijtimoiy hayotidagi juda muhim maʼlumotlar keltirilgan [6]. Kundalik turmush tarziga bag‗ishlangan eng sermazmun ishlardan biri sifatida etnograf-olim M.B.Utebayev [7] tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlarni alohida qayd etish lozim. Jumladan, mehmondo‗stlik instituti va u bilan bog‗liq anʼana va qadriyatlar, marosimlar, etiket, yosh (qoraqalpoq) kelinchaklarining axloq meʼyorlari va etiketi, ayollarning burch va vazifalari, qoraqalpoq xalqi anʼanaviy eʼtiqodlari va tasavvurlari bilan bog‗liq qarashlar, axloqiy qadriyatlar falsafiy jihatdan tahlil etilgan. Qoraqalpoqlarning anʼanaviy eʼtiqodlari va tasavvurlari to‗g‗risidagi dastlabki maʼlumotlar XVIII-XIX asrlarda yashagan rus sayohatchi va geograflari bo‗lgan D.Gladishev, I.Muravin, o‗lkashunos va tarixchi, geograf P.I.Richkov, A.V.Kaulbars, venger sharqshunosi va sayohatchisi A.Vamberilar tomonidan qayd qilingan. Shuningdek, ushbu maʼlumotlar qoraqalpoq mumtoz adabiyoti namoyondalari Ajiniyoz va Berdaq asarlarida ham o‗z aksini topib, XX asrning 50-90-yillarida esa T.A.Jdanko, S.K.Kamalov, X.Ye.Yesbergenov kabi qator olimlarning ilmiy ishlarida mazkur masalalarning ayrim jihatlari yoritilgan. Mustaqillik yillarida ushbu mavzu bo‗yicha aksariyat tadqiqotlar amalga oshirildi. Jumladan, etnograf Q.J.Turekeyevning tadqiqotlarida diniy eʼtiqod, xususan, totemizm, animizm, hayvonlar kulti bilan bog‗liq qadimiy diniy eʼtiqodlar haqida so‗z boradi. Shuningdek, nikoh to‗yi (nikoh, nikoh suvi, chaqaloqqa ism qo‗yish va b.), dafn va taʼziya bilan bog‗liq anʼanaviy urf-odat va marosimlar, qoraqalpoqlar ijtimoiy hayotida islom dini va islomiy anʼanalar kabi masalalar xususida asosli fikrlar mulohaza qilinadi. Va yana, dala materiallari asosida qoraqalpoq xalqi anʼanaviy turmush tarzida saqlanib qolgan zardushtiylik kabi qadimiy diniy eʼtiqodlar bilan bog‗liq marosimlar, marosim taomlari, shuningdek, farzand tug‗ilishiga xos urf-odat va anʼanalar haqida maʼlumotlar taqdim etilgan. Mazkur masalalar yechimi maxsus tadqiq qilingan bo‗lib, muammoni o‗rganish jarayonida jamiyatda diniy marosimlarni amalda tatbiq etilish shakllari, qator diniy marosim va urf-odatlarni tahlil qilgan [8]. Muammoning mohiyati shundan iborat ediki, o ‗ tmishni o ‗ rganishda ko ‗ plab savollar zamonaviy tadqiqot doirasidan tashqarida qolib keldi. Xulosa qilib aytganda, qoraqalpoqlar etnogenezi tafsilotlarini o‗rganish va targ‗ib qilish masalasi mustaqillik yillaridan keyin yangi pog‗onaga ko‗tarildi. Shuningdek, mazkur davrda yaratilgan yangi adabiyotlar sovetlar davrida yaratilgan adabiyotlardagi tadqiqot va maʼlumotlardan o‗zining xolisligi, har tomonlama chuqur tahlil etilganligi, to‗ldirilganligi va ayniqsa ko‗p qirraliligi bilan ajralib turadi. Bizning kelgusidagi tadqiqotlarimiz hozirgi kun tartibidagi dolzarb vazifa bo‗lib, ushbu masalalarni yana-da mukammalroq, puxtaroq tadqiq etish, xususan qoraqalpoq etnologiyasini chuqur va mufassal o‗rganilishi uchun debocha vazifasini bajarishiga shubha yo‗q. жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|