Құндылықтарға бағдарлану психологиясы және құндылықтар тұлғаның маңызды психологиялық ресурсы ретінде. Темперамент және мінез. Тұлғаның қабілеті және нышандары. "Ұлттық мінез" ұғымы

Жерорта теңізі өркениетінде ол төрт темперамент туралы ілімге әкелді, ал Шығыста бес компонентті «әлем жүйесі» дамыды.

Латын тілінен аударғанда «темперамент» сөзі (латынша temperamentum-дан) «химиялық компоненттердің қоспасы» дегенді білдіреді, грек сөзі «красис» (ежелгі грекше κράσις, «бірігу, араластыру»), оған мағынасы жағынан тең, ежелгі дәуірдің дәрігерлері Гиппократ пен Гален енгізген. ... Олар адамның мінез-құлқын реттейтін химиялық жүйелер арасындағы қатынастарда тұрақты жеке айырмашылықтар бар деп болжады. Гиппократ мидың мінез-құлықты жалпы реттеудегі рөлін алғашқылардың бірі болып көрсеткеніне қарамастан, ол ең тұрақты жеке айырмашылықтарды денедегі нейро-гуморальды сұйықтықтардың қоспаларындағы айырмашылықтарға жатқызды. Ол кезде химиялық факторлар (юморлар) теориясында негізінен климаттық және табиғи факторлар сипатталған. Осы теориялардан айырмашылығы, Гиппократ ұсынды, ал Гален темпераментті «өмірлік шырындардың» (төрт элементтің) біреуінің басымдылығымен адам ағзасының ішкі химиялық жүйелерінің жеке қатынасы ретінде түсіндірді:

Лимфаның басым болуы (ежелгі грекше αμα, флегм, «флегм») адамды тыныштандырады және баяу етеді - флегматик;

Сары өт (ежелгі грек. Χολή, саңылау, «өт, у») басым болуы адамды истерикалы және сорлы етеді, «ыстық» - холерик етеді;

Қанның басым болуы (лат. Sanguis, sanguis, sangua, «қан») адамды қозғалмалы және көңілді етеді - сангвиник;

Қара өт (ежелгі грекше μέλαινα χολή, мелена саңылауы, «қара өт») басым болуы адамды мұңды және қорқынышты етеді - меланхолик.

Темпераменттер: 17 ғасырдағы мүсіндердің эскизі, Гранд Команданың бөлігі, Чарльз Лебрун

Белгілі бір темпераменттің айқын белгілері бар адамдар онша көп таралмайды, көбінесе адамдар әр түрлі комбинацияларда аралас темпераментке ие. Бірақ темпераменттің кез-келген типіндегі белгілердің басымдығы адамның темпераментін сол немесе басқа түрге жатқызуға мүмкіндік береді. Орыс әдебиетінде темперамент типтерінің кең таралған классификациясының бірі:

Холерик - тез, серпінді, бірақ мүлдем тепе-теңдіксіз, эмоционалды жарылыстармен күрт өзгеретін көңіл-күймен, тез сарқылған. Оның жүйке процестерінің тепе-теңдігі жоқ, бұл оны сангвиниктен күрт ажыратады. Холериктің жұмыс қабілеті орасан зор, дегенмен күшін абайсызда ысырап етіп, тез сарқылуда.

Флегматик адам асықпайды, алаңдамайды, тұрақты ұмтылыстар мен көңіл-күйге ие, эмоциялар мен сезімдерді білдіруге сырттай сараң. Ол сабырлы және деңгейлі бола отырып, жұмысында табандылық пен табандылықты көрсетеді. Жұмыста ол нәтижелі, өзінің баяулығын ыждағаттылықпен өтейді.

Сангвиник - бұл әсерлі құбылыстарды жиі өзгертетін, айналасында болып жатқан барлық оқиғаларға тез реакция жасайтын, өзінің сәтсіздіктерімен және қиындықтарымен оңай келісетін, сергек, ыстық, қозғалмалы адам. Әдетте сангвиник адамда экспрессивті мимика болады. Ол қызығушылық танытқан кезде өте жемісті болады. Егер жұмыс қызықты болмаса, ол оған немқұрайлы қарайды, жалықтырады.

Меланхолик - әр түрлі оқиғалардың тұрақты тәжірибесіне бейім, ол сыртқы факторларға күрт әсер етеді. Ол өзінің астеникалық тәжірибесін көбіне ерік күшімен тежей алмайды, ол өте әсерлі, эмоционалды түрде осал.

Бұл тұжырымдаманың әдебиетке, өнерге және ғылымға әсері бар. Темперамент типтері қазіргі заман психологиясында, Иммануил Кант пен Рудольф Герман Лотценің философиясында маңызды рөл атқарды. Гиппократ-Гален теориясының «өміршеңдігінің» себебі олар бірінші болып нейротрансмиттерлік (нейрохимиялық) жүйелердегі теңгерімсіздіктермен байланысты болатын төрт типтегі мінез-құлықты сипаттағанында болуы мүмкін, олар өте тепе-теңдікте болмаған кезде өзін психиатрлық профиль ретінде көрсетеді. Бұл профильдерді адамзат 2500 жылдан астам уақыттан бері танып келеді және психикалық бұзылулардың (DSM немесе ICD) халықаралық классификациясында көрінеді. Төменде айқын темпераментпен байқалатын шекаралық күйлер тізімі келтірілген.

Темперамент - 25 ғасырдан берi ғылыми ойды қызық-тырған мəселелердiң бiрi. Оған деген қызығушылықтың төркiнi - адамдар бойында болатын дара өзгешелiктер. Əр адамның жан дүниесi өз алдына бiр болмыс. Оның қайталан-бастығы, бiр жағынан, адам тəнiнiң биологиялық жəне физиологиялық құрылымы мен дамуына байланысты болса, екiншiден - əлеуметтiк ерекше байланыстар мен қатынастарға негiз бола алуында. Темперамент адамның биологиялық сипатынан көрiнедi. Адамдар арасындағы көптеген психика-лық айырмашылықтар: эмоция тереңдiгi, қарқындылығы, тұрақтылығы, ауыспалы-қозғалғыштығы - бəрi осы темпера-мент табиғатымен түсiндiрiледi. Дегенмен, осы күнге дейiн темперамент мəселесiнiң шешiлмеген, талас-тартысты қыр-лары баршылық. Бiрақ проблемаға байланысты көзқарас-тардың көптiгiне қарамай, ғалымдардың бəрiнiң мойындай-тыны: темперамент - жеке адамның əлеуметтiк тұлға ретiнде қалыптасуының биологиялық, яғни табиғи iрге тасы. Тем-перамент көбiне адамға тума берiлген əрекет-қылығының ұдайы қозғалыстағы сипатын бейнелейдi. Сондықтан, темпераменттiк қасиеттер басқа психикалық құбылыстарға қарағанда тұрақтанған, өзгерiске келе бермейдi. Назар аударарлықтай ерекшелiк, темпераменттiң əрқилы қасиеттерi бiр-бiрiмен кездейсоқ қосылмай, заңдылықтар негiзiнде түрлi темпераменттiң белгiлi құрылымын түзедi.

Сонымен, темперамент - адамның психикалық əрекетi-нiң нақты динамикасын айқындайтын психиканың дара қасиет-терiнiң жиынтығы. Бұл психикалық ерекшелiктер адамның барша iс-əрекетiнде оның мазмұны, мақсаты жəне септүрткiлерiне тəуелсiз бiрқалыпты көрiнедi, есейген шақта да өзгерiске түспей, өзара байланыста темперамент кейпiн өрнектейдi. Темперамент түрлерiнiң жақсы не жаманы болмайды. Олардың əрқайсысы өзiнiң ұнамды тараптарына ие, сондық-тан басты назар темпераменттi реттеп, түзетуге қаратылмай, нақты iс-əрекетте оның тиiмдi жақтарын саналы əрi өз орны-мен пайдаланудың жолдарын табуға бағытталғаны жөн. Адам ежелден-ақ əрқилы тұлғалардың психикалық бiтiстерiн айыра танумен, олардың барлығын жалпыланған аз санды саналық бейнелер тобына бiрiктiруге тырысқан. Мұндай жалпыланған бейнелер бiрiгiмiн психология тарихында алғашқыдан тем-перамент типтерi деп атаған.

Темпераменттердiң бұл бiрiгiмдiк (типологиялық) жүйесi өмiрлiк iс-əрекет тұрғысынан өте тиiмдi, себебi оны пайдалана отырып, нақты тұрмыстық жағ-дайларда белгiлi темперамент типiне жататын адамның бола-шақ əрекет-қылығын күнi iлгерi пайымдауға əбден болады.

Темпераменттер жөнiндегi ғылымның iрге тасын қалаған ежелгi грек дəрiгерi - Гиппократ (б.э.д. V ғ.). Оның тұжырымы бойынша, адамдар төрт "дене шырындарының" - қан, шырыш, өт, запыран - өзара қатынасымен ажыраты-лады. Осы психологиялық тағылымды арқау ете отырып, ежелгi дүние дəрiгерi Клавдий Гален (б.э.д. II ғ.) алғашқы рет темперамент түрлерiне ғылымдық сипат бердi. Гален темпера-мент түрiн денеде жоғарыда аталған шырындардың бiрiнiң басымдылығымен байланыстырды. Ол бiздiң заманымызға дейiн жеткен темперамент атауларын белгiледi: сангвиник (sangius - қан), флегматик (phlegma - шырыш), холерик (chole - өт), меланхолик (melaschole - запыран). Гален ендiрген бұл ғажайып жаңалық кейiнгi жүзжылдықтар желiсiнде көптеген ғалымдар iзденiсiне күштi ықпалын тигiздi.

Адамның жеке динамикалық бiтiстерi оның сырттай əрекет-қылығында, қозғалысында ғана емес, барша ақыл-ой топшылауынан, ниеттерi мен қызмет бабынан көрiнедi. Темперамент ерекшелiктерiнiң оқу мен еңбек барысына ықпал етуi табиғи құбылыс. Дегенмен, темперамент айырма-шылықтарындағы басты қасиет - олардың психикалық мүмкiн-дiктер деңгейiнде емес, өзiндiк iске асу көрiнiстерiнде.

Егер iс-əрекет қалыпты жағдайда жүрiп жатса, соңғы нəтиже мен темперамент арасында ешқандай тəуелдi байланыс болмайды. Бұл ғылыми дəлелденген. Сонымен, тұлғаның қалыпты жағдайдағы əрекет нəтижесi оның шап-шаң не енжар екендiгiне қарамай, бiрдей өлшемде болады, себебi соңғы өнiм нəтижесi басқа факторларға, əсiресе сеп-түрткiлер мен қабiлет деңгейiне байланысты келедi. Темпера-мент ерекшелiктерi сол əрекеттi орындау тəсiлдерiн өзгертуге ықпал жасауы мүмкiн.

Темпераментiне қарай адамдар соңғы нəтиже емес, сол нəтижеге жету жолдарын таңдауымен ажыралады. Темпера-менттiң тума ерекшелiктерi тəжiрибе, əлеуметтiк ортаға жəне өз басын билей алуға байланысты психикалық процестерде көрiнiс бередi. Жағдайға орай жауап-əрекет, бiр жағынан жүйке жүйесiнiң сипатына, екiншi тараптан - оқу тəрбие мен кəсiби тəжiрибеге тəуелдi (Р. М. Грановская). Мысалы, тəжiрибелi ұшқыштың, боксердiң, жүргiзушiнiң əрекет шапшаңдығы тума берiлген қасиет емес, жаттығу мен үйренудiң нəтижесi. Ал сол əрекеттердiң iске асу шегi жүйке жүйесiнiң мүмкiндiктерiмен анықталады.

Көптеген кəсiби қызметтер үйрету, оқытумен кемел-денбейдi, ондайда темперамент бiтiстерi шек қояды. Мысалы, домбыраны əркiм де тартуы мүмкiн, ал шебер күштi болу - кемде-кем адамға берiлген өнер. Мұндайда маман дайындау үшiн кəсiби таңдаумен бiр кəсiби бағдарлы тəрбие əбден қажет. Психологиялық ерекшелiктерiне негiздеп, кəсiби маман-дандырылған адамдар өз еңбегiнде үлкен қанағаттанумен зор табыстарға жете алады.

Адам iс-əрекетiнiң жемiстi болуы сол адамның тем-перамент ерекшелiктерiне тiкелей байланысты. Мысалы, қызмет нысандары тез ауысатын, жаңа адамдармен тiлдесу қажеттiгi көп жерде, бiр өмiр қалпынан екiншiсiне көшу керек болған жағдайларда сангвиник адамды пайдаланған абзал. Ал флегматиктер əрекетте сылбыр, енжар көрiнгенiмен, жай, бiрқалыпты, тұрақты бiр тəртiппен орындалатын қызметтерде өте тиiмдi келедi. Қайталануы көп, жалықтыра-тын, қарапайым iстерде меланхолик шыдамдылық көрсете алады, мұндайда олар басқаларға қарағанда онша шаршапшалдықпайды. Ал қызмет бабы мен əдiстерi шектелген, еркiн қимылға мүмкiндiк жоқ жерде - сангвиник пен холерик типтi де шыдамайды.

Оқу мен тəрбиенi оңтайластыру мен олардың тиiм-дiлiгiн көтеру жолында əрбiр педагог өз шəкiртiнiң темпера-мент типiн мүмкiндiгiнше нақты анықтап алған жөн. Осы тұрғыдан мұғалiмдерге кеңес: холериктiң оқу iстерiн мейлiн-ше жиi бақылауға алған дұрыс. Бұл типтi оқушымен қатты сөзбен, жекiрiп қатынас жасауға тiптi болмайды - қатынасқа сай келеңсiз жауап əрекет болуы сөзсiз. Сонымен бiрге оның қай қылығы болмасын орынды талаппен, əдiл бағалануы тиiс. Сангвиниктердi үздiксiз жаңа, қызғылықты, зейiн тоқтатып, белгiлi күш жұмсауды талап еткен iстерге қосып отыру керек. Оны ұдайы белсендi iс-əрекетке араластырып, мақтауын үзбей жеткiзiп тұру қажет.