Мектеп жасына дейінгі бейнелеу өнерін зерттеуде үлес қосқан ғалымдар және олардың еңбектері

Әрбір суретшінің шығармашылық процесі, ойлауы әр түрлі болып келеді. Шығармашылықтың бастапқы кезеңі идеяның, ойдың пайда болуы болып табылады. Алғашқы кездерде айқын болмауы мүмкін, оны нақты мазмұнға айналуы үшін уақыт талап етіледі. Ойды жүзеге асыру барысында оны жан-жақты қарастырып, мазмұн жасау, оны нақты формаларда көрсету.

Балалар шығармашылығының мазмұны қазіргі заманғы болмысты бейнелеу болып табылады. Осыған байланысты баланың қоршаған өмірмен тығыз араласуына қамқорлық жасау қажеттігін мойындау, тәрбиелік мақсаттардағы өнердің және балалармен жұмыс жүргізуде оны пайдаланудың маңызын түсіну, баланың шығармашылық қабілеті тек мақсатты педагогикалық ықпал жасаудың әсерімен ғана дами алады деген пікірдің болуы сияқты неғұрлым дұрыс тенденциялар байқалады.

Бұл мәселелерді шешуде Е.А.Флерина үлкен роль атқарады. Ол бейнелеу іс-әрекеті әдістемесінің негізін қалады. «Балалар суреті» (1924ж) еңбегінде балалар шығармашылығына басшылық жасау негізінде алынған екі принципті белгілеген:

• 
  кеңінен эстетикалық тәрбие беру
  
• 
  байқампаздықты, түс пен ырғақты сезінуді дамыту
  

Е.А.Флерина «Балалардың бейнелеу шығармашылығын, қоршаған болмысты сурет, мүсін,қиялдауына өз бақылауларын елестетуге құрылған бейнелеу, сонымен қатар олардың сөз, картина және басқа өнер түрлері арқылы алған әсерлері деп білеміз. Бала айналасындағыны көшіре алмай, оны жинақталған тәжірибесі мен бейнелеп отырған затқа қатынасына байланысты қайта жасайды».

Ф.Флерина балаларға сурет салу техникасын, өрнектің композициясын, кескін жасау әдістеріне, олардың байқау дағдыларына дамыта бастады. Осыдан кейін көркемдік қабілеттерін дамытуда айтарлықтай өзгерістер болды. Балаларды оқыту керек екендігі белгілі болды. Бірақ, теориялық наным Флеринаға жүйелі және дәйекті оқыту идеясын визуалды іс-әрекетті игерудің бір құралы ретінде қабылдауға мүмкіндік берген жоқ. Бұл әрекетті басқаруда ол оқу және шығармашылық міндеттерді ажыратып тәрбиелік және шығармашылық көшбасшылық әдістерінің айырмашылығын атап көрсетеді.

Е.А. Флеринаның айналасында визуалды қызмет саласында жұмыс істейтін мұғалімдер мен әдіскерлер топтастырылған. Осы тақырыпта оқулықтар, бағдарламалар, оқу-әдістемелік құралдар жасады. Оның баспа жұмыстары, сонымен қатар көптеген баяндамалар мен сөз сөйлеулер практикаға үлкен әсер етті. Алайда, оның балалар шығармашылығын тәрбиешінің «өрескел араласудан» қорғау ұстанымы нақты және ғылыми негізделген педагогикалық ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік бермеді. Әр кеңестер мұғалімнің балалардың бейнелеу өнерін басқаруда шамадан тыс белсенділікке жол бермеу туралы ескертуімен бірге болды. Е.А. Флерина мұғалімнің балалар шығармашылығының өзіндік және ұнамсыздығын сақтағысы келетін, балаларға тікелей және тиімді әсер етуіне жол бермеуге тырысты.

Ф. Флерина өзінің эксперименттік жұмысында белгілі бір әдістемелік әдістердің (сурет салу техникасындағы жаттығулар, декоративті сурет салудағы үлгілерді пайдалану, табиғатты бақылау және т.б.) пайдалылығын сынап көрді. Алайда оның теориялық сенімдері берік болып қала берді.

Ф. Флеринаның сөзсіз сіңірген еңбегі - бірнеше ондаған жылдар бойы ол балалар шығармашылығының тәрбиелік мәніне назар аударып, мектеп жасына дейінгі балалардың кең көркемдік тәрбиесінің насихатшысы болды. Жиырмасыншы жылдары бұл ереже қорғауды қажет етті, өйткені кейбір теоретиктер мен мұғалімдер әлемнің эстетикалық дамуының қарабайыр тұтастығын бұзбау үшін балалардың өнер туындыларымен танысуын жөн санамаған.

Суретшінің өнері мен шеберлігі балалардың шығармашылық дамуын басқарудың дұрыс жолдарын табуына мүмкіндік береді.

Дүниені көре білуге баланы үйрету-тәрбиеші міндеттерінің бірі. Ал мұның өзі балаларға байқампаздықты, көргенін ой елегінен өткізе білуін дамыту, яғни балалардың бойында ойлау, пікір айту,талдау, қорытындылар шығару қабілетін дамыту деген сөз. Бейнелеу іс-әрекетіне ынтаның тууына, жасалған образа баланың көңілі мен

сезімін шоғырландыруға жәрдемдесетін, қиялдай жұмысын күшейтетін эмоциялар үлкен роль атқарады.

Балалар шығармашылығын ары қарай зерттеу бұл анықтаманы тереңдете түсті. Н.П.Сакулина баланың сурет салу іс-әрекетін бейнелеуге, яғни заттың суретін дұрыс сала білу қабілеті ретінде алып қарайды. Осылай білдіру қабілетінің өзі де балалар шығармашылығының бастамасының көрсеткіші болып табылады.

Көркемдік және шығармашылық қызметті жүзеге асыру қиялдың дамуынсыз мүмкін емес. Б.М. Тепловтың анықтамасы бойынша «Қиял - бұл өткен қабылдаулардың материалдары негізінде жаңа образдар жасау ...». Қиял өздігінен дамымайды, оны дамыту керек, сондықтан мен оны балаларда әр түрлі тәсілдермен дамытамын: жаттығулар арқылы, ауызша фольклорға (питомниктер, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, ертегілер). Сабақтағы көрнекі іс-әрекетте балаларға фольклор шығармаларына сурет салып, қиып, жапсыруды ұсынамын, мысалы ертегілерге суреттер салып, ханшайым - бақаны, сиқырлы сарайды суреттеймін. Бұл жағдайда балаға құстардың, үйдің, адамның бейнесінің ерекше белгілері болуы керек. Мен қиялымды дамыту үшін ойындар қолданамын - «Бұл не?», «Бұл не сияқты?» Жаттығулары. Мен, мысалы, тақтада шеңбер жасап, балаларды оның не екенін анықтауға шақырамын, содан кейін аталған нысанды саламын. Балалар неғұрлым көп есте сақтап, содан кейін бейнелесе, соғұрлым жақсы болады. «Ертегі ағашы», «Сиқырлы орман», «Ертегілер ерлері» және басқалары - балалардың ерекше суретерге қызығушылық тудырады.

Балалар салған суреттердің олардың жасына қарап өзгеріп отыратындағын зерттеген В.Штерн, Г.Фолькельд, К.Бюлер, Дж Селди, тағы басқа авторлар өз еңбектерінде төмендегідей шешімдерге келді:

1. 
   5-7 жастағы балалардан өздеріне жақсы таныс заттардың қате, көбіне барынша кеміс етіп салынған бейнелерін ала отырып, авторлар осы суреттер балалардың барынша қате түсінігінің дәл жаңғыртылуы, яғни сурет салу бейнелеу мен тенестіріледі деп дәлелденген.
   
2. 
   Балалардың заттарды бейнелеуіндегі тұрақты процесті байқай отырып, В.Штернге ілесе, балалар салған суреттер бойынша олардың түсінігінің: дүниедегі бар заттарды бейнелеудің барынша ұсақ салынған, схемаға құрылан және осыған тән «символикалық» белгілерінен бастап, заттардың шын суреттеріне дейінгі даму сатыларын анықтайды, яғни бала дұрыс түсінікке өсіп жетілетіндей.
   
3. 
   Заттарды бейнелеудегі әрбір жаңа кезеңғің тууы және олардың өмір сүру мерзімі балалның жас шамасына сәйкес анықталады, яғни биологиялық факторлардың әрекетіне байланысты. Үйрету баланы бейнелей білудің жоғары сатысына көтермелейді.
   

Бейнелеу іс-әрекетін дамыту мәселесінде Италияның өнер зерттеушісі Коррадо Риччидің 1887ж «Балалардың өнері» атты еңбегінде өз әсерлерін жазған, оны 1911ж орыс тіліндегі аудармасында бұл еңбегін «Суретші балалар» деп атады, бұл кітап балалар суреттерін психологиялық талдауға арналған. Балалардың көптеген суреттерін зерттей отырып, бейнелеу шығармашылығының өзіндік ерекшеліктеріне сипаттама берген.

Балалар сурет деп аталатын жұмбақ құбылыс туралы бүгін не айтуға болады? Балалардың сурет салуы - бұл оның қоршаған заттар мен құбылыстар туралы өз байқаулары мен идеяларын жүзеге асыратын мүмкіндігі. Ол туралы айтуға да, сурін салуға да болады. Балалар арасында оның танымалдылығын қамтамасыз ететін сурет салудың басты ерекшелігі - оның көрінуі: сызбада объект өмірдегідей болады, ал ноталардағы немесе кітаптағы оқиға ұзақ уақыт есте сақтауды қажет ететін белгішелер мен символдар түрінде шифрланады. Алайда, кішкентай бала оларды тану үшін айналадағы заттарды бірден сала бастайды.

Айналадағы заттарға ұқсас сурет салу мүмкіндігі балаларда қайдан пайда болады? Бұл туралы көптеген пікірлер бар. Сонымен, анықталатын формаларды салу қабілеті балаға бала кезінен беріліп отыр деген тұжырым жасалды, оған балапанды қалай үйретудің қажеті жоқ және «үйрек шомылуға үйрене ме, жоқ па?» Бірақ бұл көзқарас көп ұзамай қате болды. Басқа теория бойынша, баланың және ересек адамның көзі дәл осылай ұйымдастырылған, балаларға қарындашты қолдану техникасы мен қолдарын жылжытудың дағдылары жетіспейді, сондықтан балаларды ересек суретшілердің әдісімен мүмкіндігінше ертерек оқыту керек, бірақ сурет салу ғана емес, сонымен қатар бағытты көру арқылы адам біртіндеп үйренетіні белгілі болды. Кейбір зерттеушілер басты рөлді балалардың тәуелсіз бақылауы атқарады деп санайды: мысалы, бала уақыт өте келе бет немесе алманың дөңгелек пішінін көруді үйренеді, сондықтан оларды шеңбер тәрізді сурет салады, ал басқалары баланың ересектерге еліктей отырып сурет салуды үйренетіндігіне сенімді: ересектер шеңбер сызады Олар: «Бұл алма» дейді және келесі жолы баланың өзі сызылған шеңберді алма деп атайды.

Айналадағы заттарға ұқсас сурет салу мүмкіндігі балаларда қайдан пайда болады? Бұл туралы көптеген пікірлер бар. Сонымен, анықталатын формаларды салу қабілеті балаға бала кезінен беріліп отыр деген тұжырым жасалды, оған балапанды қалай үйретудің қажеті жоқ және «үйрек шомылуға үйрене ме, жоқ па?» Бірақ бұл көзқарас көп ұзамай қате болды. Басқа теория бойынша, баланың және ересек адамның көзі дәл осылай ұйымдастырылған, балаларға қарындашты қолдану техникасы мен қолдарын жылжытудың дағдылары жетіспейді, сондықтан балаларды ересек суретшілердің әдісімен мүмкіндігінше ертерек оқыту керек, бірақ сурет салу ғана емес, сонымен қатар бағытты көру арқылы адам біртіндеп үйренетіні белгілі болды. Кейбір зерттеушілер басты рөлді балалардың тәуелсіз бақылауы атқарады деп санайды: мысалы, бала уақыт өте келе бет немесе алманың дөңгелек пішінін көруді үйренеді, сондықтан оларды шеңбер тәрізді сурет салады, ал басқалары баланың ересектерге еліктей отырып сурет салуды үйренетіндігіне сенімді: ересектер шеңбер сызады Олар: «Бұл алма» дейді және келесі жолы баланың өзі сызылған шеңберді алма деп атайды. В.М.Бехтеревтың 1910ж «Обьективті зерттеудегі балалар суреттерінің бастапқы эволюциясы» атты жұмысы ерекше қызығушылық туғызады. Ол баланың субьективті үниесіне ену және осының негізінде оның сезімі мен қиялдарының ерекшеліктерін анықтау мүмкіндігі туралы қорытындыны ғылыми емес деп есептейді. Ол бастапқы сызықтары мен шимдайларында бала әлі ештенені білмейді деп қорытынды жасаған. Бала айналасынан нені көрсе соны салады, сондықтан баланың шығармашылығына дұрыс баға беру үшін оның тұрған жағдайын анықтау қажеттігін айтып өткен. В.М.Бехтереев балаларға сурет салу техникасын үйретудің қажеттігін мойындаған, ересектерге саналы еліктеу, оның пікірінше, баланың өзіндік ерекшелігінің де, жеке даралығының да пайда болуына кедергі бола алмайды деп есептейді.

Бейнелеу іс-әрекетін қамтамасыз ететін және осы іс-рекет фонын құрайтын қасиеттер белгілі бір эмоциялық көңіл-күй болып табылады.

Бейнелеу әрекетіне қабілеттілік әр адамның бойында дамыған болуы мүмкін. Бірақ осы іс-әрекетке туа біткен жақсы нышандары бар адам өнер саласында творестволықпен жұмыс істей алатындай дәрежеге дейін қабілетін дамыта алады, бұл кезде қолайлы нышандары неғұрлым аз адамдар қабілетін заттарды сауатты , графикалық жағынан дұрыс бейнелей алатындай дәрежеге дейін дамыта алады.

Бүгінгі күннің балалары кез-келген шығармашылық тапсырмаларды қызыға орындап, меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет. Л.Н.Толтой Ясная Полянадағы мектебінде бала тек іс-әрекет, ойлау еркіндігі бар жағдайда ғана шығармашылық қабілеттерінидамыт алады деген қағида басшылыққа алынып,оқу,оның мазмұны баланың тұлға болып қалыптасуына қызмет ету керек деген бағытты ұстанады. 1862ж жарияланған «Шығарма жазуды кім кімнен, шаруа балалары бізден бе, әлде біз шаруа балаларынан үйренуіміз керек пе?» - атты мақаласында өз оқушылары Семка мен Федькаға еркіндік бергені сол, осыған дейінгі орыс әдебиетінде де өздігінен ешнәрсе шеше алмайтын адам болады деген. Мұнымен не айтқым келді, бала әдемі,байыпты, мақсатты ұйымдастырылған шығармашылық жұмыстардың қатысушылары болғаны дұрыс. П.П.Блонский сөзімен айтқанда, «бала біліммен толтырылатын бос ыдыс емес,жануға тиісті шырақ, тәрбиеші шырақшы ғана» болуы тиіс.

Әдетте балалардағы ассоциация тұрақты болмайды, бір суреттің өзінен ол түрлі заттарды көруі мүмкін. Оның санасында сурет салған кезде елестетудің, есте сақтаудың, қиялдаудың жалпы жұмысы арқылы пайда болатын беріктік әлі жоқ. Қарапайым салына салған форма оған жақындайтын көптеген заттарды еске түсіруі мүмкін.

Ассоциация ойша жұмыс жасауға көшуге көмектеседі бұлай көшу жолдарының бірі – оның кездейсоқ жасаған формасын қайталауы болып табылады.