Ѕож ќолжазба ќђќыѓында
«Қоғам» саласына жататын аңшылық кәсіпке қатысты ММ-дер
жүктеу/скачать 452,1 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақ -ұйғыр мақал -мәтелдерінің мағыналық және уәжділік өзгешеліктері
| «Қоғам» саласына жататын аңшылық кәсіпке қатысты ММ-дер.
Әрбір сала бойынша қатысқан жүздеген, тіпті маңыздаған тілдік факторлардың қалыптасуына ұйытқы болған дерек сөздерді теріп алып, жүйелеп, мағынасына зерделеп қарайтын болсақ, олардың кейбіреулері тіліміздегі гомоцентристік принцип бойынша жасалған ММ-дерге негіз болып келеді. Тіл факторларының когнативтік дамуының екінші жағы, міне, осы жерден басталады. Аңшылық кәсіпке байланысты қалыптасқан ММ-дер де осындай. Ерді намыс өлтіреді Қоянды қамыс өлтіреді. (қазақша) Әрни номус өлтүрәр, Тошқанни — қомуш. (ұйғырша) Қазақ, ұйғыр халықтары қоянды таршылық кезеңдерде тамақ үшін, жай уақытта еті мен сорпасы, өті емшілікке (сары ауруға), терісі жаға, тымаққа қажеттігіне байланысты аулап келген. Жабайы қоянды қазақтар, әдетте, жүйрік ит қосып, не жайылып жүрген жерінен садақпен, не мылтықпен атып алатын болған. Қазақ, ұйғыр халықтары арасында кең тараған қоянды аулаудың тағы бір түрі — қиылған қамыс ұшына қоянды арандатып аулау. Аңшылар бұл әдісті, әдетте, қыстың жерді қар басқан күндері қолданған. ол үшін өзен-көл бойында қалың болып өсетін қамыс, қоғаларды мұзбен бірге қатып қалған түбірлерін бір қарыстай қалдырып, өткір орақ, не шалғымен қиғаштап орып алып, түбірлердің ұш жағын өткір де үшкір істік етіп тастайды. Сыртқа жайылуға шыққан жабайы қояндар аңшылардың иттері қуып бергенде бар пәрменімен аттап-бұттап қамыс ішіне қайта қойып-қойып кеткенде қамыстың істік түбірлеріне еріксіз арандап, үсті-басып қан-қан болып, соған малтып, шалажансар болып, қолға түседі. Міне, осы тәсілге қатысты халық аузында Ерді намыс өлтіреді, Қоянды қамыс өлтіреді (қазақша). Әрни номус өлтүрәр, Тошқанни — қомуш (ұйғырша), — деген мақал қалыптасқан. Көріп отырғанымыздай, жоғарыда келтірілген этнографиялық, этнолингвистикалық факторлардың ішінде жалпы қоян хайуанатына, оның қажеттілігіне, аулау тәсілдеріне, т.б. ерекшеліктеріне байланысты факторлардың кездескені мәлім. Міне, осы мәліметті біз көп ММ-дердің арасынан «Қоянды қамыс өлтірер» деген түрінен кездестіріп отырмыз. Онда: Қоянның ажалы қамыстан, ер-азамат өлімінің намыс үшін болатынын аңғартып отыр. Осы мақалдың о бастағы шығу тарихын білудің бірден-бір дұрыс жолы да біз жоғарыда кездескен қоян аулаудың қамысты түбірін қияқтап шауып, істік теріне арандатып ұстау әдісін білу болып саналады. Яғни, тіл құзырында өмірдің әр саласының тоғысуы деп осыны айтады. Демек, ҚҰММ-дері уәждік жағынан да ұқсас келіп отырады екен. Келесі тарауша «Қазақ-ұйғыр мақал-мәтелдерінің мағыналық және уәжділік өзгешеліктері» деп аталады. Ұйғыр тіліндегі тосқа чүшкәнниң һәммиси тарих әмәс мақалын қарастырайық. Қазақша баламасы: тозға түспегенннің бәрі тарих емес. Осы мәтелдің беретін мағынасы хатқа түспегеннің бәрі шынайы тарих емес, яғни «шынайы тарих — хатқа түскен тарих». Сонда қазақ ұғымында тозға түсіп, жылнамалар арқылы жеткен оқиғалар тарих болып саналады да, ауызекі сөйлеу тілімен ұрпақтан-ұрпаққа жеткен дүниелерді, көбінесе, шындықтан алыстау аңыз-әңгімеге, ертегіге таңу бар. Ал ұйғырша мағынасы керісінше түсіндіріледі: «хатқа түскеннің бәрін тарих деуге келмейді», өйткені тарих бұрмалануы мүмкін. Бұл сөздің мәнісі жазба тарихтың өзіне шүбәләнуінде, күмән келтіруінде жатыр. Демек, мұндай ұғым, түсінік осы халықтың ерекшелігіне, тарихқа көзқарасына байланысты болуы да мүмкін. Ине өткен жерден жіп те өтеді (қазақша) Йиңнә кәйәрдин өтсә, йип шу йәрдин өтиду (ұйғырша). Қазақ тіліндегі баламасының беретін мағынасы, қысқаша айтқанда, мықтының да, нашардың да ісі не болмаса бастамасы олардың шамасына қарай, өз деңгейінде жүзеге асады. Ал ұйғыр тіліндегі ММ жинақтарында ол «отбасы, бала-шаға» тақырыбындағы ММ-дер тобына кірген. Демек, бұл жерде беретін мағынасы ерлі-зайыптылар жайында (әйелдің еркекке еруі туралы сөз болады) болып тұр. Мақалдық тіркестің екі тілде екі басқа мағына беруінің себебі сөйлемнің синтаксистік құрылымына да байланысты: 1). «Ине өткен жерден...» деп басталса, «жіп неге өтпесін» деген сауал өзінен-өзі берілетін сияқты. 2). «Ине қай жерден өтсе ...» — ұйғырша баламасында ауыс мағынада «не істесе, соны істейді» деген мәнді аңғартып тұр. Яғни «ер-азаматы қайда болса, не істесе, әйелі соны істейді» деген сөз. Есік көргенді алма, бесік көргенді ал. Қазақ халқына әбден сіңісті болған, ер адам үйленер шағында берілетін кеңес. Негізінен қазақ бесікті өте қасиетті, киелі деп санаған. Яғни бесік — қазақ халқының ұғымында адалдықтың белгісі. Сондықтан әйел алар кезде әке-шеше баласына «есік көргенді алма, бесік көргенді ал» деп ақыл айтады. Мұның мәнісі: біреудің әйелі болғанды емес, тұрмысқа шықпаған қызды ал. Өйткені бұрын отбасын құрып, өмір көрмеген жас қыз –адал, қулық-сұмдықтан ада болады. Ұйғыр тіліндегі нұсқасы (ишик көргәнни алма, бөшүк көргәнни ал) оған қарама-қарсы мағынаға ие. Жақсы-жаман тұрмыстық өмірдің дәмін татқан келіншекті ал, ол тіршіліктің бағасын біледі. Халықтың пайымдауынша: «келіншек ал» деген кеңес «кері кеңес» болып табылғанымен оның жаны бар, өзіндік мәні бар ақыл. Яғни отбасылық, тұрмыстың бағасын білетін ақылды да қылықты әйел жас, пәк, сұлу қыздан артық болуы мүмкін дегенге саяды. Бұл тұста бір ақиқатты айта кету керек. әркімнің, әр халықтың бір ММ-ді әр түрлі түсінуі, қабылдауы заңды құбылыс. Өйткені туыстас халық, түбі, тегі бір болғанымен, әр ұлттың өмір-болмысына, кәсібіне, шаруашылығына тереңдей үңіле келе олардың өзіндік ерекшелігі, бір-біріне ұқсамайтын өзгешелігі кездесетіні байқалады. Қатар отырған екі отбасының тұрмыс кешуі де түрліше болатыны сияқты, қос халықтың генеологиялық шығу тегі мен тарихы, географиялық, әлеуметтік ортасына қарай қалыптасқан психологиясы, тіпті мінез-құлқы да өзгеше болары сөзсіз. жүктеу/скачать 452,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|