«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
Пияздың биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| 9.5. Пияздың биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері.
Пияз -лала тҧқымдастарына жатады. Бҧл тҧқымдасқа жататын пияздың 101 туысы бар, мҧның 300 тҥрі белгілі болса, 228 тҥрі ТМД –да кездеседі, әрбір сорттың ӛзінше әр тҥрлі ерекшеліктері болады. Бҧлардың ішінен 20-25 тҥрін тағамға пайдаланамыз Пияз кӛп жылдық шӛп тектес ӛсімдік. Қоңыр, боз тҥсті тҧқымы және ірілі-уақты пиязшықтары болады табиғатта кездесетін пияздар: жабайы, мәдени, аралық пияз болып бӛлінеді. Бҧлардың ішінде кӛбірек тарағандары: порей және репчатты пияз. Дҥние жҥзіндегі пияздың кӛп тараған тҥріне шалғын пиязы жатады. Ол ҥш қосымша тҥрге оңтҥстік батыс, шығыстық пияздар болып бӛлінеді. Оңтҥстік деп аталатын қосымша тҥрге жататын пияздар Испания, Жерорта теңізі, Ауғанстан, Иран, Ирак, Орта Азия республикаларында, Кавказ жерінде егіледі. Бҧл қосымша тҥр екі экологиялық топқа жатады. Ол: Жерорта теңіздік және Азиялық . Жерорта теңіздік экологиялық топқа жататын пияз Испания, Португалия, Оңтҥстік Франция, Италия, Африканың солтҥстігінде, Американың оңтҥстігінде, Жапония жерлерінде ӛседі. Жерорта теңіздік экологиялық топқа жататындар 4 сортқа бӛлінеді. Олар испандық, итальяндық, мадерлік, ялтиндік. Бҧлардың вегетативтік даму кезеңі 160-200 кҥнге жетеді. Азиялық экологиялық топқа жататын пияздардың пиязшықтары майда, домалақ, жолақты болып келеді. Сыртқы қабығы қызыл жасыл, ақ тҥсті. Вегетативтік даму уақыты 130-170 кҥнге созылады. Пиязшықтың ылғалдық қабатының қалыңдығы -0,7-1,0 сантиметрге жетеді. Дәмі тәтті немесе жартылай тәтті болып келеді. Бҧлар екі жылдық. Тараған жері Тҥркия, Иран, Ирак, Ауғанстан, Кавказ, Орта Азия жерлері. Азиялық экологиялық топқа жататын пияздар ҥш сорттық топқа бӛлінеді. Олар: ауғандық, кавказдық, орта азиялық. Батыстық қосымша тҥр, ҥш экологиялық: орта еуропалық, орта орыстық, солтҥстік америкалық топтарға бӛлінеді. Бҧлардың вегетативтік ӛсуіне 120-160 кҥн кетеді. Дәмі ащы немесе жартылай ащы болады. Орта еуропалық экологиялық топ ҥш сорттық топтарға бӛлінеді. Орларға: Каба, Брауншвейгский және Днестровскийлер кіреді. Орта экологиялық топ: ҥш сортқа бӛлінеді. Оған: ростовтық, Даниловский, Стригуновскийлер жатады. Солтҥстік америкалық топтар: екі сорттық топқа бӛлінеді. Шығыстық қосымша тҥр, екі экологиялық топқа: Сібірлік және оңтҥстік шығыстық болып бӛлінеді. Сібірлік топ екі сорттық типтік топқа бӛлінеді. Бҧған жататын пияздар Еуропа мен Америкада және Финляндия, Швеция, Сибирь және Канада жерінде ӛсетіндер. Сибирьлік экологиялық топқа жататын пияздар репчатты пияз сорттары, сарымсақты пияз сорты. Репчатты пияздарға Оңтҥстік шығыс деп аталатын экологиялық топтар жатады. Бҧларға жататын пияздар: Еуропаның оңтҥстік аудандарында, Ауғанстан, Пакистан, Кавказ, Украинаның оңтҥстігі, Қазақстанның ылғалы мол тау бӛктерлі жерлерінде ӛседі. Бҧлар тҧқымынан егіледі, мҧның екі жылдық тҥрлері бар, олар алғашқы жылы тҧқымынан, екінші жылы пиязшығынан егіліп тҧқымы алынатын пияз сорттары. Пияз – кең тараған, екі-ҥш жылдық ӛсімдік. Пияздың тӛменгі бӛлігінде жалпақтау келген сабақ-тҥбіртек (тҥрі ӛзгерген жапырақтар) орналасады. Тҥбіртектің бір немесе бірнеше ӛсу нҥктелерінен ҧрық ҧяларынан пияз басы, жапырағы және гҥл пайда болады. Ҧрық ҧяларының санына байланысты аз ҧрықты немесе кӛп ҧрықты пияздарды ажыратады. Ҧрықтың жабық шырынды қабықшалары тҥтік тәрізді жапырақ алақандарының кӛбейген бӛлігі-ашық шырынды қабықшалармен қоршалған. Пияз басының сыртын қҧрғақ қабықшалар жауып тҧрады. (сыртқы кепкен жапырақтардың алақаны). Басты пияздың жапырақтары жасыл, тҥтік тәріздес ӛзексіз. Тамаққа пияздың басы мен жапырақтары пайдаланылады. Дәмі ӛткір, жартылай ӛткір немесе тәтті болады. Тамыр системасы нашар дамыған. Жемісі қҧрғақшылықта тӛзімді болып келетін пиязшық. Шырынды қабықтарда пияздың энергиялық қоры – кӛмірсулар жиналады. Еккен тҧқымнан пиязшықтың ӛсіп-дамуы пияздың жапырақтарының саласына және ӛсуіне тікелей байланысты. Ҧзақ кҥн мен жоғары температурада пиязшықтың дамуы тез болады. Осындай кезде пиязшықтың ӛсуін реттеп отыратын моносахаридтер, дисахаридтер айналу биохимиялық процестер ҥздіксіз жҥріп отырады. Пиязшықтардың дамуы 30-40 кҥннен кейін басталады. Пияз – суыққа тӛзімді ӛсімдік. Оның тҧқымдары 3-5 0 С температурада ӛсе береді. Жапырақтардың ӛсу фазасында 1-2 0 С температура, ал пиязшықтың дамуына 3-4 0 С температура жеткілікті. Пияздың оптимальды ӛсу температурасы 19±7 0 С. Пияз – жақсы қҧнарлы топырақты қажет ететін ӛсімдік. Жоғары ӛнімді сәл қышқылды немесе нейтралды (рН=6-7) топырақта ӛсірілген пияздан алады. Пияздың жапырағы ауаның қҧрғақшылығына тӛзімді болса да, тамыры суды кӛп қажет етеді. Пияз иістің ӛткірлігіне, шырынды және қҧрғақ қабықшалардың тҥсіне байланысты, ҧрықтануына және ӛсіру технологиясына байланысты бірнеше топтарға бӛлінеді. Олар ӛткір жартылай ӛткір, сәл ӛткір және тәтті сорттарға бӛлінеді. -Ӛткір сорттар пиязшықтың 19-21% қҧрғақ заттық қҧрайды, 5-10% қантты, 2,5-2,8% азотты заттарды, 0,5-0,8% кҥлді қҧрайды. -Жартылай ӛткір сорттарда қҧрғақ заттар азырақ 11-13% , қант 4-5%, - тәттілерде 9-10% және 3-4%. Пияздың бірнеше тҥрі бар. Ең кӛп тарағаны – жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|