Моральдық тозудың екінші түрі — бұл бар машиндердің, құрал-жабдықтардың әрекет ету ұзақтығының қысқаруы, оның өнімділігінің және қуаттылығының төменделуімен, ал көне машиндердің жаңалармен салыстырғандағы эксплуатациясы өндірісті үлкен шығындарға алып келетіменен серттелген.
Тозуды анықтау әдістері. Физикалық тозу негізгі қорлардың қызметтену негізінде анықталады
Ттозу(ф) = Тф /Тн · 100%
мұндағы, Тф – нақты қызмет ету уақыты (жыл);
Тн – нормативті қызмет ету уақыты (жыл).
Тозуды толық анықтау үшін негізгі қорлардың элементінің жағдайын анықтау қажет.Моральдық тозудың бірінші түрі баланстық және қалпына келтірілген құнның қатынасы негізінде анықталады:
Ттозу(м1) = Фб – Фв /Фб · 100%
мұндағы, Фб – баланстық құн (мың тг.);
Фв – қалпына келтірілген құн (мың тг.).
Моральдық тозудың екінші түрі көп жағдайда құрал-жабдықтардың өнімділігін салыстыру негізінде анықталады.
Ттозу(м2) = Пр2 – Пр1 /Пр2 · 100%
мұндағы, Пр1 – қозғалыстағы негізгі қорлардың өнімділігі;
Пр2 – жаңа негізгі қорлардың өнімділігі.
Бірақ бұл кезде жаңа негізгі қорлар қамтамасыз ете алатын шикізат және материалдарды үнемдеу немесе еңбек күшін үнемдеу есептелмейді. Сондықтан моральдық тозудың екінші түрін дәл есептеу үшін келесі формуланы қолданып негізгі қорларды және өндіріс шығындарын салыстыру қажет.
Ттозу(м2) = Изд2 – Изд1 /Изд2 · 100%
мұндағы, Изд1 – қозғалыстағы негізгі қорлардың өндіріс шығындары (тенге);
Изд2 – жаңа негізгі қорлардың өндіріс шығындары (тенге).
Негізгі қорлардың амортизациясы.«Амортизация» термині тікелей мағынада негізгі қорлардың өлімі жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.
Амортизация процесі негізгі қорлардың қызмет ету уақыты ішінде өзінің құнын бөлектеп шығарылатын өнімге ауыстыруын және тұтынылған негізгі қорларды өтеу үшін осы құнның келесі пайдалануын айтамыз. Негізгі қорлардың ауыстырылған өнім құрамындағы құны өндіріс сферасынан кетіп айналу сферасына түседі. Өнімді шығарғаннан кейін сәйкесінше негізгі қор құнына ауыстырылған ақша бөлігі амортизациялық қорға тұседі, онда толық мөлшерге дейін негізінде бастапқы құнына сәйкес жиналады (тозған негізгі қорларды шегергенде). Бұл амортизациялық қор (жиналған ақша сомасы) тозған негізгі қорлар орнына жаңа негізгі қорлардың заттық элементтерін сатып алуға пайдаланылады, яғни негізгі қорлардың қайта қалыптасуы жүреді.