Карагандинская 1-Қарағанды МАТС-да шығарылған, европалық жоңышқаға жатады, көкбуданды сорттық тип, жалырақтануы-49-55% күлте жапырақшасының түсі күлгін, ашық-күлген және көкшіл түсті, бұршағы 1,5-3,5 айналымға бұратылған. Сорт орташа мерзімде піседі, баяу өседі, суарылмағанда 1-2, ал суарылғанда 2-3 шабыс береді. Қысқа төзімділігі жоғары, 1938 (1,7,9).
Карабалыкская 18 - Қарабалық МАТС-да шығарылған, европалық жоңышқаға жатады, шұбарбуданды сорттық тип, жапырақтануы-38-49%, күлтесі күлгін, көкшіл, сарғыш-жасыл түсті,
80-кесте Жоңышқа сорттиптерінің (топтарының) белгілері
Белгілері
|
Сортотиптер
|
Көк буданды
|
Шүбарбуданды
|
Сарыбуданды
|
Култеше жап-ырақшалардын. түсі
|
Ашық-күлгін жөне көкшіл түс басым,7-20% өсімдіктер ашық-көгілдір, күңгірт-көк, күңгірт-сары, ақшыл-сары, жасылдау-сары түстер мен кездеседі
|
Көкшіл-шүбар түстер басым, 33-49% өсімдіктер ашық-кегілдір, күңгірт-сары, ашық-ақшыл, жасылдау-сары, ашық-сары түстермен кездеседі.
|
Сары жөне жасылдау-сары түстер басым, 11-23% өсімдіктер сарғыш-көгілдір, ашық-көгіддір, көкшіл, күлгін, ақшыл, ақ түстермен кездеседі
|
Шоқгүл
|
Цилиндр төрізді, орташа ұзындықта (2-3 см) және тығыздықта (20 гүл).
|
Қысқа цилиндр пішінді, тыгыз, орташа ұзындықта (1,4 см), 15-ке таяу гүлдері болады
|
Бастанған, немесе қысқа цилиндр пішінді, тығыз, орташа ұзындықта (1,1 см) 13 -ке таяу гүлдері бар
|
Бұршаққап
|
Ірі (диаметрі 3,7-4,8 мм), ашық-қоңыр түсті, айналым саны 1,0-3-5
|
Ірі (диаметрі 3,3-4,6 мм), ашық-қоңыр жөне күңгірт-қоңыр, айн-алым саны 1,5-3,5
|
Орташа мөлшерлі, күңгірт-қоңыр жөне ашық-қоңыр, орақ пішінді, айналым саны 1-2-5
|
Тамыр жүйесі
|
Күшті дамыған, негізгі тамыр коптеген орташа жуандықтағы бүйір тамыршалардан түрады.
|
Қуатты, негізгі (кіндік) тамыр күшті, дамыған бүйір тамыршаларынан тұрады
|
Қуатты, негізгі тамыр әлсіз дамыған, тамыр мойнынан доғаланып күшті дамыған тамырлар шығады да олардан көптеген бүйір тамыршалар тарайды
|
Тамыр мойнының топыраққа бойлауы
|
1,5-3,0 см
|
3,0-6,0 см
|
4,0-6,0 см
|
Дегелеңнің күзде және көктемде өсуі
|
Құламалы, кейде жартылай, жапырылған және жартылай тік өседі
|
Жартылай жапырылған, кейде құламалы немесе жартылай тік өседі
|
Жапырылғыш, кейде жартылай жап-ьфылған
|
Өсімдіктің орта қабатындағ жап-ырақшалар
|
Ірі, кең-эллипс тәрізді және кері жүмыртқа пішінді, төменгі жағынан өлсіз түктенген
|
Орташа жөне ұсақ мөлшерлі, ұзынша-эллипс төрізді, кейде кері жүмыртқа пішінді және жіңішке-ланцетғі, төменгі жағынан жиі түктенген
|
Ұсақ, кейде орташа мөлшерлі, ұзынша-эллипс тәрізді, кері ромбы пішінді жөне жіңішке-ланцетті, төменгі жағынан жиі түктенген
|
Шабылғаннан кейін қайта өсуі, шабыс саны
|
Шапшаң, 2-ден 6-ға дейін
|
Баяу, 2 шабысқа дейін ғана
|
Өте баяу, 1 кейде 2 шабыс береді
|
Қазақстанда пайдалануға рұқсат етілген сортгар
|
Карагандинская 1 Шортандинская 2
|
Карабалыкская 18 Көкше
|
Желтогабридная 55
|
бұршаққабы орак пішінді. Сорт қыстың суығына, қуаңшылыққа төзшді, 1971 (9).Көкше-Көкшетау - АҒЗИ-да шығарылған, европалық жоңышқаның шүбарбуданды сорттык типіне жатады. Жапырақтануы 54-58%, күлтесі шүбар түсті, бүршағы 1-3 айналымға бұратылган. Сорт орташа мерзімде піседі, қыстың суығына, қуаңшылыққа тезімділігі жоғары, 1968 (1,2,4,7,11,12).
Семиреченская местная - Алматы облысының жергілікті сорты. Азия жоңышқасына жатады, жапырақтануы-39-54%. Кеш пісетін сорт, қысқа төзімділігі жоғары, 1934 (3,4,5,7,8,13).
Шортандинская 2 - Қазак АШҒЗИ-да шығарылған, европалық жоңышқаның кокбуданды сорттық типіне жатады, жапырақтануы 42-56%, 89-93% есімдіктерінің күлтесі ашық-күлгін, ақ, жасылдау-сары және ашық-сары түсті, бүршағы 1-3 айналымға бұратылган, Сорт орташа мерзімде піседі, қыстың суығына, қуаңшылыққа төзімді, көктемде және шабылғаннан кейін баяу өседі, 1952 (1,9).
Желтогибридная 55 - Семей МАТС-ды шығарылған. Бұтасы тік өседі, бұтақтануы төмен, гүлдердің күлтешесі шүбар түсті, қатты, тұқымдылығы 25-30% жетеді, 1993 (4,11).
Жогарыда сипатталған сорттардан басқа селекция жетістіктерінің Мемлекеттік тізімі мен пайдалануға мына сорттар жіберілген: Береке,1989, (5); Дархан, 1998 (8); Капчагайская 80, 1989 (4,11); Красноводопатская, 1962 (13); Красноводопатская скороспелая, 1992 (13); Прогресс, 1993 (8); Ташкентская 1, 1954 (13); Уральская синяя, 1950 (6); Ярославка, 1990 (3,4).
ЭСПАРЦЕТ ONOBRYCHIS ТАПСЫРМА
1. Өсімдіктің құрылысын оқып-үйрену.
2. Эспарцеттің негізгі түрлерінің (құмдық, көдімп және закавказдық) айырмашылық белгілерін оқып-үйрену.
3. Аудандастырылған сорттарына сипаттама беру.
4. Эспарцетті мал азығы мен туқымға өсірудің операциялык технологиясын жасау.
Эспарцет бұршақ тұқымдасына және туыстығына жатады да 150-ден аса түрлерді біріктіреді. ТМД аумағында 62 түрі белгілі, ал жабайы түрлерінің барынша кеп тарағаны Кавказ (27 түр), Орта Азия (17 түр) Қазақстан мен Украина (8 түрден). Олардың көпшшгі-көпжылдық шептесін өсімдіктер, бағалы мал азықтық шөптер.
Егістікте эспарцеттін 3 түрі ғана пайдаланылады: құмдық (Оп.Агепагіа) дақылға түңғыш рет ХІХ-ғ. Украинада енгізілген; егістік кәдімгі, немесе сиыржоңышқа жапырақты (Оп. УісіаеГоііа) Батыс Европада бүдан 500 жыл бүрын енгізілген; Закавказдық немесе алдыңғы азиялық (Оп. апШзіаііса) барынша ескі дақыл, бүдан 1000 жыл бүрын Кавказда осіріле бастаған.
Аталған түрлер бір-бірінен және басқа көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерден морфологиялық белтілері мен қасиеттері бойынша айқын айырмашылықтарымен ерекшеленеді. Эспарцеттің ұзын кіндік тамыры 3-6 м терендікке бойлайды, алайда жоңышқадан айырмашылығы тарамданған бүйір тамыршаларының негізгі бөлігін жоңышқа еияқты топырақтың 50 см дейінгі қабатында емес, 50-100 см қабатында қалыптастырады, мұның өзі эспарцеттің су мен қорсктік заттарды топырақтың терең қабаттарынан пайдалануына мүмкіндік береді.
Жапырақтары дара - қосқауырсынды, 16-18 қосқауырсывды жапырақшалар мен жалғыз ұшар бастагы жапырақтан түрады, егін көгінің алғашқы жапырағы-дара жарнақты, соңынан 3,5,7... 19 бөліктен тұратын дара қауырсынды күрделі жапырақтар қалыптастырады, гүл шогары-ұзындығы 3-20 см шоқгүл. Гүлдері қызғылт (кейде ақ түсті, ірі) үзындығы 0,8-1,4 см, бұршаққаптары ірі жалғызтұқымды кейде қостұқымды домалақ пішінді, жарғақтары тығыз бекіген. 1000 тұқымның массасы 11-24 г (бүршаққаптармен себіледі).
Эспарцеттің сабағы мүлде бүтақтанбайды, кейде төменгі және жоғарғы түйіндерден (буындардан) 1-2 бүтақ шығады, алайда 3-5 ұзара өскен буынаралықтарындағы жапырақ қолтығындағы өркеннен гүл дамитын бүршікгер-гүл шоғыры өсіп шығады.
Эспарцеттің негізгі түрлерінің айырмашылық белгілері мен сипаттамасы 58-сурет пен 81-кестеде берілген.
58-сурет. Эспарцет: 1,2-дамыған егін көгі мен гүлдену жеміс түзу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3,4-сиыржоңышқа жапырақты эспарцеттің гүл шогары, жапырағы мен гүлі; 5,6-Закавказдық эспарцеттің гүл шоғыры, жапырағы мен гүлі; 7,8-қүмдық эспарцеттің гүл шоғыры, жапырагы мен гүлі; 9,10-жемістер мен тұқымдар (сол жакта-үлкейтілген).
81-кесте Эспарцеттің негізгі түрлерінің айырімашылық белгілері мен сипатамасы
Белгілер
|
Эспарцетгің тұрлері
|
|
құмдық (Оп. агепагіа)
|
кәдімгі егістік (Оп. УІсіаеіЫіа)
|
закавказдық (Оп.ап£аяаііса)
|
Күлтеше жапырақ-шаның түсі
|
Сары реңці қызгылт
|
қызыл реңді қызгь0іт
|
Күлгін ревді қызғылт (желкен жуйкесінде)
|
Шоқгүл
|
ұршық төрізді (тышқан құйрыққты), жіңішке, жылтыр, ушкірленген, гүлденгендегі ұзындыгы 5-8 см, пі~ скенде 10-25 см, борпылдақ
|
Ірі және орташа ірі (ұзындыгы 6-8 мм), ұзын және орташа ұзындықта тістері бар, 1000 тұқымның массасы 17-22 г.
|
Ірі және орташа ірі (ұзындығы 6-8 мм), тістері жоқ, 1000 туқымның массасы 14-24 г.
|
Бұршаққаптары
|
¥сақ (ұзындығы 4-5 мм) кысқа немесе орташа ұзындықта тістері бар, 1000 туқымның массасы 11-15 г.
|
Ірі жөне орташа ірі (ұзындығы 6-8 мм), ұзын және орташа ұзындықта тістері бар, 1000 ту_қымның массасы 17-22 г.
|
Грі және орташа ірі (ұзындығы 6-8 мм) тістері жоқ, 1000 тұқымньыңмас-сасы 14-24 г.
|
Сабағы
|
Биіктігі 80-125 см, дөрекі, іпгі толтырылған, айғызданган, жас сабақтары түкті, туктері тік орналасқан, 6-8 узын буынаралығы бар, түсі ашық-жасыл
|
Биіктігі 50-90 см, оргаша нәзік, ішкі қуысы жартылай толық, айғызданған, жас сабақтары тік орналасқан қысқа түкті, 5-7 қысқа буынаралықтары бар, түсі куңгірт-жасыл
|
Биіктігі 80-] 50 см, нәзік, негізінен іші қуыс, жылтыр, жас сабақтар ұзын қысыңқы түктермен көмкерілген. 7-9 буын аралықтары бар, жапырақтары сияқтьг жасылдау.
|
Жапырақ-шалары
|
Ланцет төрізді, жоғарғы уштен бірінде қысылган, ұзындығы 2-3 см, ені 0,5-0,9 см, жасыл, ал жоғарғы жас жапырақшалары-сарғыш-жасыл
|
Эллипс тәрізді, кейде ланцетгі, жоғарғы үшы доғалданган, үзындығы 1-2, ені 0,5-0,7 см, куңгірт жасыл түсті, жас жапырақгалары-ашық түсті
|
Жұмыртқа тәрізді төбе жағы доғаланып біткен, ұзындығы 2-4 см, ені 0,5-0,9 см, тусі көкшіл, қысыңқы түктерден^ сұрғылт жасыл түсті.
|
Тамыры
|
Діңгек түсті консистенциялы
|
Шырынды
|
Шырынды
|
Даму типі
|
Жаздык, бір шабысты, бір-ақ рет гулдейді, кейде ерте шапқанда екі рет гүлдейді
|
Күздік нсмесе жаздық, күздік жалгыз шабысты-бір-ақ рет гулдейді, ал жаздык 2-3 рет гүлдейді
|
Жаздық-екі шабысты, жазда 2-3 рет гүлдейді, күздік-жалгыз шабысты, жаз бойы бір-ақ ретн.
|
Қысқа төзімділігі
|
Барлық аймақтарда жоғары
|
Орташа, қатаң қарсьгз қыста өліп қалады
|
Орташа жөне төмен, қатаң, қарсыз қысга тіпті Украинада да өліп қалады.
|
Қуаңшы-лыққа төзімділігі
|
Жоғары
|
Орташа
|
Жоғары және орташа
|
Сорттары. Қазақстанда пайдалануға рұқсат етілген эспарцет сорттары төмендегідей: сиыржоңышқа жапырақты: Алма-Атинский 1, 1977 (13); Алма-Атинский 2,1980 (13); Песчаный 1251, 1959 (2,4,6); Гибрвд 110, 1988 (4).
Достарыңызбен бөлісу: |
