Материалды техникалық жабдықталуы

а) техникалық құралдар:компьютер, интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы.

ә) көрнекі және дидактикалық құралдар:өзіндік жұмыстарға арналған кеспелер,тест тапсырмалары,сөзжұмбақтар.

б) оқыту орны: дәріс аудиториясы

6. Әдебиеттер:

1) Ұйымдастыру кезеңі – 5 мин. - (6%)

а) Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.

ә) Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.

б) Сабақтың мақсаты мен міндеті.

1. Ес психиканың дамуының ең жоғары сатысы ретінде.

2. Естің түрлері мен жүйелері.

3. Қоғамдық және дара ес.Ес,Естің бұзылуы.

1.1. Дәріс түсіндірме түрінде жүргізіледі.

1.2. Мұғалімнің кіріспе сөзі.

1.3. Оқулықпен жұмыс істеу.

Адамға еріксіз және ерікті белсенділік тән.Еріксіз белсенділік адамға алдын ала ешқандай мақсатсыз пайда болады,ол белгілі бір сыртқы себептердің негізінде қалыптасады.Еріксіз белсенділік саналы әрекетсіз іске асады.

Ерікті белсенділік біздің қажетіміз бойынша алдын ала қойылған мақсат негізінде пайда болады.Ол негізінен саналы әрекет болып табылады.

Ерік бұл алға қойған мақсатты орындау жолында кездесетін қиыншылықтар мен кедергілерді жеңуге бағытталған адамның саналы психологиялық іс әрекеті.Адам алдына әртүрлі мақсат қояды.Сол мақсатты орындау жолында ерік қайраты мен күш жігерін жұмсайды.Кей жағдайда мақсатты орындау ешқандай қиындықты,күш жұмсауды қажет етпейді.Ерікті үрдістер әр уақытта еріксіз белсенділіктің негізіне байланысты іске асады.

Еріктік әрекет себептері сонымен адамның сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынаста келуінен туындайды. Еріктің себепті болуы адамды қандай да қылыққа мәжбүрлеп, көндіруді білдірмейді. Адам табиғатынан қоршаған орта жағдайлары болмай, өз өмірін қолдай да, жалғастыра да алмайды. Ерік бостандығы – табиғат пен қоғамның жалпыланған заңдылықтарын терістеу емес, керісінше, адамның оларды жете танып, өз әрекетін соларға сай реттестіре білу.  

1. Ерік,ұғымы,функциялары.

2. Еріктік процестің кезеңдері.Пайдалы әдеттер арқылы еріктік қасиеттерді қалыптастыру.

3. Стресспен күресу тәсілдері.

4. Стресс жағдайында қалыпқа келтіру.

5.Аутогенндік жаттығулар өткізу. Түрлі жаттығулар арқылы еріктік қасиеттерді қалыптастыру.

1. Жаңа материал бойынша негізгі түсініктерге тоқталу.

2. Негізгі терминдер мен тезистерді жұмыс дәптерлеріне жаздыру.

Ерік,түрткі,рефлекс.

3.Реферат пен баяндамалар тақырыптары:

Жеке тұлғаның белсенділігін дамытуда ерік қайраттың рөлі.

Ерікті әрекеттің физиологиялық негіздері.

Ерік туралы әртүрлі психологиялық теориялар мен көзқарастар.

10.Сабақты қорытындылау.5 мин (6%)

1. Оқушыларды бағалау.

2. Келесі сабақ тақырыбын қысқаша хабарлау.

11.Үйге тапсырма беру.5 мин (6%)

Сабақтың тақырыбы: Эмоционалдық және ерік сфераларының бұзылуы.

1.Қ.Жарықбаев. Жантану негіздері А.,2005

2.Рувинский Л.И.,Хохлов С.И. Как воспитать волю и характер.М.1988.

3.Селиванов В.И.Воля и воспитание.Рязань.1974.

4. С.Б. Бапбаба. Жантану негіздері А.,2001

5. Р.Г. Илешова. Медициналық психология А.,1994

1.Т.Тәжібаев«Жалпы психология»Алматы.1993.
2.СәбетБап-Баба«Жалпыпсихология»Алматы2005.
3. Ә. Алдамұратов «Жалпы психология» Алматы 1996.
4. Қ. Жарықбаев «Психология» Алматы 1970.
5. «Психология адамзат ақыл-ойының қазынасы» Мәдени мұра 2005.
6. В.В. Богословский, А.Г. Ковалев, А.А. Степанов,
С.Н. Шабалин  «Жалпы психология»   
7. А.Ш. Намазбаева «Психология»
8. Абай «Қырық үшінші қара сөзі» Алматы 1993.

№ 8- сабақ

а) техникалық құралдар:компьютер, интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы.

ә) көрнекі және дидактикалық құралдар:өзіндік жұмыстарға арналған кеспелер,тест тапсырмалары,сөзжұмбақтар.

б) оқыту орны: дәріс аудиториясы

6. Әдебиеттер:

1) Ұйымдастыру кезеңі – 5 мин. - (6%)

а) Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.

ә) Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.

б) Сабақтың мақсаты мен міндеті.

1. Ерік,ұғымы,функциялары.

2. Еріктік процестің кезеңдері.Пайдалы әдеттер арқылы еріктік қасиеттерді қалыптастыру.

3. Стресспен күресу тәсілдері.

4. Стресс жағдайында қалыпқа келтіру.

8.Жаңа сабақты түсіндіру:40 мин (44%)

Кіріспе.

мақсаты: жаңа тақырып бойынша түсінік беру.

1.1. Дәріс түсіндірме түрінде жүргізіледі.

1.2. Мұғалімнің кіріспе сөзі.

1.3. Оқулықпен жұмыс істеу.

- эмоцияның қарайлас – бағалау (отражательно-оценочная) қызметі. Әрқилы адамдар бір затқа өздерінің сезімдік тұрғысына қарай түрліше көңіл аударып, қабылдайды.

Біреудің «жақсы» дегенін, екіншілер «жаман» деп таниды. Бір адамның құндылық деп жинағанын және біреу қоқыс деп айналып өтеді. 53

- эмоцияның басқарушылық қызметі. Эмоция адам қылық-әрекетін басқарудың психофизиологиялық тетігі ретінде қабылданған.

- эмоцияның қорғаныстық қызметі. Адамды шынайы не жорамал қатерден сақтандыратын қорқыныштың туындауымен байланысты.

Мұндай қорқыныш адам басына төнген қауіпті жағдайды дұрыс барластыруға, алдағы жеңіс не жеңіліске жету ықтималдығын тиянақты анықтауға мүмкіндік береді. Осынысымен де қорқыныш адам үшін қолайсыз жәйттерден сақтандырады, тіпті тірі қалудың кепілі де осы бо­лар. «қорықпайтын адам - ақымақ». – деп әйгілі батырымыз Бауыржан Момышұлы бекерге айтпаған.

- эмоцияның ынталандырушы қызметі – адамның өз бойындағы табиғи күштерді жинақтап, қандай болмасын әрекетті орындауға, кедергілерді жеңуге бағышталған рухани батылдықты пайда етеді.

- эмоцияның толықтырушы қызметі. Қандай да проблема бойынша шешім қабылдауға не шешім шығаруға жеткіліксіз ақпаратқа қосымша толықтырулар беруде жәрдемге келеді.

- эмоцияның сигналдық қызметі. Адамның не жануардың басқа бір жанды нысанға ықпал, әсер жасауымен байланысты. Эмоциялы көңіл-күй сырттай көріністі, сол арқылы тек өкілі екіншіге өз жағдайы жөнінде хабар бере алады (адам сөйлейді, айқайлайды не түртеді, ал жануар өзінше дыбыс шығарады, сүзеді, тебінеді және т.б.)

Эмоциялар ұнамды немесе болымсыз – екі сипатта көрінуі мүмкін, яғни көзделген нысан тиісті қажеттікті қанағаттандырады немесе қанағаттандырмайды. Эмоциялар генетикалық тұрғыдан инстинкт және құмарлықпен байланысты келеді. Алайда, қоғамдық – тарихи даму барысында арнайы адами жоғары эмоциялар – сезімдер қалыптасты. Бұл сезімдердің негізі – адамның әлеуметтік мәні, қоғамдық талап, қалыптар, қажеттіктер мен ұстанымдар.

Көптүрлі эмоция көріністері арасында төрт бастау көңіл шарпулары бөліне ажыралған: қуаныш (рахат), қорқыныш, ашу-ыза, таңдану. Эмоциялардың көбі аралас сипатты, себебі олардың бәрі қажеттіктер жүйесінің басымдық (иерархиялық) ұйымдасуынан.

Ертеден-ақ ерік табиғаты жөнінде бір-біріне қарама-қарсы екі қөзқарас материалистік және идеалистік көзқарастар қалыптасты.

1.Эмоцияның бұзылуы туралы жалпы түсінік

2. Еріктің бұзылуы туралы

3. Эмоционалдық еріктік процестері бұзылған науқаспен медицина қызметкерінің жұмысы.

1. Жаңа материал бойынша негізгі түсініктерге тоқталу.

2. Негізгі терминдер мен тезистерді жұмыс дәптерлеріне жаздыру.

апатия, эйфория, дисфория, депрессия, мания.

гипобулия, гипербулия, абулия, негативизм, клептомания, мутизм.

1. Оқушыларды бағалау.

2. Келесі сабақ тақырыбын қысқаша хабарлау.

11.Үйге тапсырма беру.5 мин (6%)

Сабақ тақырыбы: Тұлға және жеке бас даралылық.Қабілет,нышан және темперамент.

Негізгі және қосымша әдебиеттер:

1.Қ.Жарықбаев. Жантану негіздері А.,2005

2.Ж.Аймауытов. Психология А.,2000

3. Ә.Алдамұратов. Жалпы психология А.,1996

4. С.Б. Бапбаба. Жантану негіздері А.,2001

5. Р.Г. Илешова. Медициналық психология А.,1994

№ 9- сабақ

1. Сабақтың тақырыбы: Тұлға және жеке бас даралылық.Қабілет,нышан және темперамент.

2. Сағат саны: 90 мин (100%)

3. Сабақ түрі: теория

4. Сабақтың мақсаты: Жеке адам, тұлға қоғамнан тыс өмір сүре алмады. Өйткені оың жан дүниесі айналасындағылар мен қарым-қатынас жасау үстіінде, тәлім-тәрбие, оқу, іздену, іске талпыну арқылы әркез белгілі мазмұнға ие болып отырады.

*оқыту: Оқушыларға тың мәліметтер беріп, білімдерін қалыптастыру;

*тәрбиелік: Табиғат пен өнердегі сұлулықты түсіне білетін, шығармашылық қабілетін дамыту;

*дамыту: Жалпы қабілеттілікті дамыту;

а) техникалық құралдар:компьютер, интерактивті тақта, мультимедиялық құрылғы.

ә) көрнекі және дидактикалық құралдар:өзіндік жұмыстарға арналған кеспелер,тест тапсырмалары,сөзжұмбақтар.

б) оқыту орны: дәріс аудиториясы

6. Әдебиеттер:

1.Қ.Жарықбаев. Жантану негіздері А.,2005

2.Ж.Аймауытов. Психология А.,2000

3. Ә.Алдамұратов. Жалпы психология А.,1996

4. С.Б. Бапбаба. Жантану негіздері А.,2001

5. Р.Г. Илешова. Медициналық психология А.,1994

а) Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.

ә) Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.

б) Сабақтың мақсаты мен міндеті.

1.Эмоцияның бұзылуы туралы жалпы түсінік

2. Еріктің бұзылуы туралы

3. Эмоционалдық еріктік процестері бұзылған науқаспен медицина қызметкерінің жұмысы.

1.1. Дәріс түсіндірме түрінде жүргізіледі.

1.2. Мұғалімнің кіріспе сөзі.

1.3. Оқулықпен жұмыс істеу.

Адам бұл ,бір жағынан,биологиялық құбылыс,санасы бар жануар,қоршаған дүниені тануға және оны белсенді өзгертуге қабілетті. Жоғары ұйымдасқан жануар ретінде адамға денесімен тік жүру, дүниені тану және өзгерту құралы ретінде қолдың дамуы,ерекше дамыған ми сияқты дене ерекшеліктері тән.

Екінші жағынан, адам қоғамдық құбылыс. Бұл оның негізгі сипаты, себебі қоғамдық өмір және қоғамдық қатынастар, ұжымдық еңбек адамның биологиялық, дене құрылымын өзгертіп және өзіне бағындырды.

Жеке тұлға адамға қарағанда тар мағынада қолданылады. Жеке тұлға бұл сол адам, бірақ тек қана қоғамдық, әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда зерттеушілер оның биологиялық, табиғи жағын ескермей, адамда қоғамдық қатынастардың нәтижесі, қоғамдық дамудың белсенді қайраткері ретінде қарастырады.

Психологияда адам және жеке тұлға ұғымдарымен қатар даралық ұғымы да қолданылады.Әрбір адамның мәні, оның өмірі мен қызметі жағдайларының өзіндік қайталанбайтын еркшелігі бар, сондықтан да екі бірдей жеке тұлға болмайды және болуы да мүмкін емес.

Даралық дегеніміз жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерінің қайталанбас қиысуы түрінде байқалатын нақты өзгешілігі айтылады.

Жеке тұлға тек тарих, философия, социология, этика , эстетика, психология, педагогика сияқты қоғамдық ғылымдардың зерттеу нысаны.

Жеке адам қоғамдық дамудың қайраткері, қоғамда белгілі жағдайда тұратын индивид және белгілі қоғамдық ролді атқарады.

Жеке тұлғаның үш ерекшеліктерін атап өту керек: жеке тұлғаның қасиеттерінің тұрақтылығы, бірлігі, белсенділігі.

Кез келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі құрылымнан тұрады. Жеке тұлғаның құрылымының бірінші бөлігі оның бағыттылығын сипаттайды немесе адамның шындық дүниеге таңдамалы қатынасы.

Бағыттылық әртүрлі қасиеттердің өзара байланысты қажеттіліктер мен қызығулардың, идеялар мен тәжірибелік ұстанымдардың жүйесін қамтиды.

Жеке тұлғаның психологиялық құрылымының екінші бөлігі жеке тұлғаның мүмкіншілігін айқындайды және белгілі бір іс әрекетті нәтижелі қамтамасыз ету үшін қабілеттіктерді қамтиды. Қабілеттіліктер өзара байланысты және бір бірімен өзара әрекет етеді. Тәртіп бойынша қабілеттіктердің бірі үстемдік етеді,жетекшілік етеді, бақалары оған бағынады. Жеке тұлғаның құрылымының үшінші бөлігі мінез болып табылады немесе әлеуметтік ортадағы адамның мінез құлық стилі. Мінез күрделі синтетикалық құрылым, адамның рухани өмірінде мазмұн мен түр бірлігінде аңғарылады. Мінез жеке тұлғаны тұтас көрсете алмағанымен, бірақ оның қасиеттерінің, бағыттылығы мен ерік жігерінің, интелектуалдық және эмоциялық сапаларының, темпераментте байқалатын типологиялық ерекшеліктерінің күрделі жүйесін білдіреді. Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда мен деген ұғымды білдіреді. Жеке тұлғаның құрылымы егер психикалық үрдістер мен қалыпты алып тастағанда толық болмай шығар еді.

Психикалық үрдістер психикалық құбылыстардың әртүрлі түрлерінде шындықты динамикалық тұрғыда бейнелеу.Психикалық үрдістер жеке тұлғаның шындықпен байланысын қамтамасыз етеді. Олар арқылы жеке тұлғаның қасиеттері қалыптасады. Психикалық үрдістердің негізінде психикалық қасиеттер ұйымдасады. Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері бұл индивидке тән психикалық іс әрекет пен мінез құлықтың белгілі сандық сапалық деңгейін қамтамасыз ететін тұрақты құрылым.

Психикалық қалып дегеніміз жеке тұлғаның көтеріңкі немесе түсіңкі белсенділігі түрінде көрінетін психологиялық іс әрекеттің тұрақты деңгейін айтады. Кез келген оқиғаны бейнелеу күрделі құбылыс. Ол өз құрамына біршама үрдістерді кіргізеді:түсіну мен қабылдау, қайта жаңғырту, ойлау, сезім және т.б. қоғамдық және жеке мәні бар ықпал мен ой түйінін түсіну, соған сәйкес сезім туғызады, оның сипатына қарай жеке тұлғаның жалпы белсенділік деңгейін төмендетеді немесе арттырады.

Демек, жеке тұлғаның психикалық құрылымы өте күрделі, жан жақты және сан қырлы. Оның барлық компоненттері өзара байланысты және өзара тәуелді. Жеке тұлғаның дамуымен оның құрылымы да өзгеріп отырады. Сонымен қатар әрбір жеке тұлғаның құрылымы салыстырмалы түрде тұрақты. Әрбір адам тұрақтылық пен өзгермеліктің бірлігі, тек қана сондай құрылым адамға өзімен өзі болуға, икемділік көрсетуге , өмір салтын сол жағдайларына сай жүргізуге көмектеседі.

Әртүрлі адамдардың өмірін бақылай отырып, олардың жұмыстағы жетістіктері мен ерекшеліктерін салыстырып, адамдардың қабілеттіліктеріне қарай бір бірінен ерекше айырмашылықтары бар екендігін аңғару қиын емес.Қабілеттіліктердің дара ерекшеліктері туралы мәселенің қоғамдық мәні орасан зор. Қабілеттіліктер тек қана іс әрекетте аңғарылады.Адам белгілі іс әрекетке қабілетті болып тумайды, оның қабілеттіліктері қалыптасады, дұрыс ұйымдасқан іс әрекетте дамиды.

Бір немесе бірнеше іс әрекеттің түрін ойдағыдай орындаудың шарты болып табылатын жеке тұлғаның дара психологиялық қасиетін қабілеттіліктер деп атаймыз.Қабілеттіліктер әруақытта да белгілі бір іс әрекетті орындау тұрғысынан қарастырылады. Қабілеттіліктер жалпы және арнаулы болып бөлінеді.

Жалпы қабілеттіліктерге жеке тұлғаның қасиеті ретінде бақылағыштық жатады. Сонымен қатар жалпы қабілеттілік байқалған адамдар әртүрлііс әрекетпен ойдағыдай айналыса алады.Жалпы қабілеттіліктті меңгерген мектеп оқушылары көп жағдайда барлық пәндерден жақсы оқиды.

Арнаулы қабілеттілік қандай да бір белгілі іс әрекетті ойдағыдай орындауға мүмкіншілік жасайды. Математикалық, әдеби, музыкалық т.б. қабілеттілік қалыптасуы мүмкін.Белгілі бір істі өз бетімен және ойдағыдай орындауда қабілеттіктердің қиысып келуін талант деп атайды. Талантты адамдар шығармашылық қызметке ерекше қабілеттілік аңғартады.Таланттылықтың жоғары деңгейін дарындылық деп атайды. Ғұламалық қоғамдық өмірде, ғылымда,әдебиетте,өнерде т.б.жаңалықты аша білетін дарынды адамдар.Дарындылар, ғұламалар адамзат дамуында жарық жұлдыздар, тарихи қайталанбас белгілі дәуірдің тұлғалары.Дарындылық пен қабілеттіліктіт дамыту үшін бір ғана ортаның ықпалы жеткіліксіз.Бұл жерде оқыту мен тәрбиенің мәні орасан зор. Орта оқыту және тәрбие адамның өзінің белсене қатысуының нәтижесінде нышандарды оятады және дарындылық пен қабілеттілікті дамытады. Адамның қабілеттілігі оның іс әрекетімен байланысты ғана емес, осы іс әрекетте олар дамиды және қалыптасады. Адамның өз іс әрекетіне қатысы ерекше мәнге ие болады.Егер адам өз ісіне сүйіспеншілікпен қарайтын болса,онда ол белгілі бір салада оның дарындылығы тез және күшті аңғарыла бастайды, оның қабіллллеттіліктері мен ептіліктері тезірек дамиды.

Табиғатта екі бірдей адамды жеке тұлғаны кездестіру қиын. Әрбір адамның жеке тұлға ретінде даралық ерекшеліктері қайталанбайды. Адамдар бір біріне ұқсас болып келуі мүмкін. Адамдардың даралық психологиялық ерекшеліктері әртүрлі болады. Осындай тұрақты және адамға туғаннан берілетін психологиялық қасиеттер темпераменттің қасиеті болып табылады. Демек, темпераменттің қасиеттеріне ең алдымен туа біткен және даралық өзіндік психикалық қасиеттер жатады. Тіпті ерте кезден бастап темпераменттің төрт түрін кездестіре аламыз: сангвиникалық, флегматикалық, холерикалық, меланхоликалық.

Темперамент туралы ілім ерте кезде пайда болған. Ертедегі грек медицинасының көрнекті өкілі Гиппократ(б.з.д.V ғ.) және оның шәкірттерінің айтуынша, адамағзасының жағдайы негізінен адам ағзасында болатын шырындардың немесе сұйық заттардың сандық арақатынасына байланысты (қан, шырын, өт). Осы сұйық заттардың араласу пропорциясы грекше «красис» деп аталады.Рим дәрігерлері жүздеген жылдар кейін жұмыс істеген бұл ұғымды латынша «temperamentum» деп атады, кейін келіп «темперамент»термині шықты. Белгілі адам анатомы және дәрігері б.з.д.II ғ.өмір сүрген Гален алғаш рет темпераментті жан жақты жіктей отырып, сипаттама берді. Ол темпераменттің санын 13 ке дейін жеткізді. Кейіннен бұл темпераменттің саны төртеуге дейін жинақталады.Олардың әрқайсысы белгілі бір сұйық заттың басымдығына қарай сипатталды.

Ағзада сұйық заттардың бірігуінде қанның пропорциясы басым болса , сангвиникалық темперамент деп аталды(латын сөзі «сангвиник» қан), сұйық заттардың бірігуінде шырынның пропорциясы басым болса, флегматикалық темперамент деп аталады(грек сөзі «флегма»сөл);сары өттің пропорциясы басым болса, холерикалық темперамент деп аталады (грек сөзі «холэ»сары өт);қара өттің пропорциясы басым болса, меланхоликалық темперамент деп аталады (грек сөзі «мелайна холэ»қара өт).

Темперамент дегеніміз психикалық үрдістер мен мінез құлықтың жүру қарқынын анықтайтын адамның дара ерекшеліктері. Темпераменттің қасиеттерін мінез құлықтың қасиеттерімен немесе қабілеттіліктерімен шатастыруға болмайды.

Темпераментті анықтайтын төмендегідей негізгі қасиеттерін атап өткен жөн:

Адамның психикалық іс әрекетінің және құлқының жалпы белсенділігі әрекет етуге ұмтылудың әртүрлі деңгейінде, қоршаған дүниені меңгеру және өзгерту, әртүрлі іс әрекетте өзін көрсете білуде аңғарылады. Жалпы белсенділік әртүрлі адамдарда әртүрлі аңғарылады.

Қозғалыс немесе моторлы белсенділік және тілдік қозғалыс аппаратының белсенділік жағдайын көрсетеді. Адамның бұлшық ет қозғалысы мен тілінің шапшаңдығында,күшінде,тездігінде аңғарылады, оның сыртқы қозғалысында(ұстамдылығында), сөзшеңдігінде(үндемейтігінде)байқалады.

Эмоциялық белсенділігі эмоциялық көңіл күйінде(эмоциялық әрекеттерге әсерленгіштік),эмоциялық қозғалғыштығында(көңіл күйінің тез өзгеріп отыруы) т.б.көрінеді.

Темпераменттің табиғатын ғылыми тұрғыдан И.П.Павлов жүйке жүйесінің негізгі қасиеттері туралы ілімінде түсіндіріп берді. Оның ілімі бойынша, мінез құлықтың дара ерекшеліктері, психикалық іс әрекеттің жүру қарқыны жүйке жүйесінің қызметінің даралық айырмашылықтарына байланысты.

И.П.Павлов жүйке жүйесінің үш түрлі негізгі қасиеттерін бөліп көрсетті:

1) қозу және тежелу үрдісінің күші.Ол жүйке клеткаларының жұмыс істеу қабілетіне байланысты;

2)жүйке жүйесінің тепе теңдігі, демек,қозудың күшінің тежелудің күшіне сәйкес келу дәрежесі;

3)жүйке жүйелерінің қозғалғыштығы, демек, қозудың тежелуге ауысу жылдамдығы және керісінше. Барлық бұл қасиеттер, жалпы жүйке жүйесі ретінде,бір ғана биологиялық қызметті атқарады, өзуақытында ағзаны қоршаған ортамен тепе теңдікте ұстайды.

И.П.Павлов әрбір жануардың темпераменті осы қасиеттердің қандай да бір қасиетімен байланысты емес,олардың бірігіп келуінен тұратындығын дәлелдейді. Шартты рефлекторлық іс әрекеттің дара ерекшеліктері және темпераментін анықтайтын жүйке жүйесінің қасиеттерінің осындай бірігіп келуін ол жүйке жүйесінің түрі деп атады.

И.П.Павлов жүйке жүйесінің төрт негізгі түрін ажыратты:

1) күшті , ұстамсыз;

2) күшті , ұстамды,қоғалғыш;

3) күшті , ұстамды, сылбыр;

4) әлсіз;

Көрсетілген жүйке үрдістері қасиеттерінің қозу мен тежелудің бірігіп келуі жоғары жүйке жүйесінің типін анықтаудың негізіне жатқызылды.

И.П.Павлов темпераментке былай деп анықтама береді: «Темперамент әрбір жеке адамның жалпы сипаттамасы болып табылады, оның жүйке жүйесінің негізгі сипаттамасы, әрбір индивидтің барлық іс әрекетіне мөр қалдырады». Психологтар Б.И.Теплов және В.Д.Небылицын И.П.Павловтың зерттеу жұмыстарын жалғастырды.Жүйке жүйесінің қасиеттерін зерттеуде өте нәзік инструментальді әдістерді қолдана отырып, жүйке жүйесінің қасиеттерін жоғары дәлдікпен сандық түрде көрсете отырып, адамның жүйке қызметінің кейбір дара ерекшеліктерінің өзара байланысын ғалымдар дәлелдеді.

И.П.Павлов жүйке жүйесінің жалпы типін генотип деп атады, демек, тұқым қуалайтын тип жүйке жүйесінің типі бұл жүйке жүйесінің табиғи, туа біткен қасиеті,бірақ, өмір және іс әрекет жағдайымен өзгеруі мүмкін.Жүйке жүйесінің типі адамның мінез құлқына ерекшелік береді. Темперамент типінің қалыптасуында тұқым қуалау негізгі рөл атқарады.Осы қағида бірдей тұқым қуалау физиологиялық қасиеттері, темпераменттің қасиеттері ұқсастықтары бір жұмыртқалы егіздерде әртүрлі жұмыртқалы егіздерге қарағанда біршама артық, оларда бұл физиологиялық қасиеттер бірдей еместігі айқын дәләлденді.

Темпераменттің бір түрін жағымды, бір түрін жағымсыз деп бағалау дұрыс болмайды.Әрбір темпераменттің өзінің жағымды жақтарымен қатар жағымсыз жақтары да болады. Таза күйінде темперамент өте сирек кездеседі. Адамда темпераменттің белгілі бір түрінің қасиеті басым келеді, бірақ бұл жағдайда, басқа темпераментке тән жекелеген белгілер байқалуы мүмкін.

Темпераменттің түрлеріне тоқталып,әрқайсысына психологиялық сипаттама беретін болсақ: