ОҢТҮстік қазақстан мемлекеттік фармацевтикалық академиясы техникалық және кәсіби білім беру факультеті Қазақстан тарихы және қоғамдық пәндер кафедрасы «Қазақстан тарихы»



бет2/7
Дата26.06.2018
өлшемі4,42 Mb.
#44920
1   2   3   4   5   6   7

02

І. Сабақтың тақырыбы: Ерте темір дәуірінің ерекшеліктері.Ғұндар, үйсіндер, қаңлылар мемлекеттері.

ІІ. Сағат саны -4 90 мин (100% )

ІІІ. Сабақ түрі: теория

ІV.Сабақтың мақсаты:

-Білім беру: Қазақстан территориясындағы тайпалық одақтар мен ерте мемлекеттерге сипаттама беру, білімді қалыптастыру, сақ-сармат дәуірінің ерекшеліктеріне оқушылардың назарын аудару, тың мәліметтер беру;

- Дамыту: Тақырып бойынша танымдық қызығушылығын арттыру;

- Тәрбиелік: Отан тарихына деген қызығушылығын арттыру, Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу;



V. Материалдық техникалық жабдықталуы:

а) техникалық құралдар: компьютер, мультимедиялық құрылғы.

ә) көрнекі және дидактикалық құралдар: өзіндік жұмыстарға арналған кеспелер, тест тапсырмалары, т.б.

б) оқыту орны: дәріс аудиториясы



VІ. Әдебиеттер:

Негізгі әдебиет

1.Асфендияров С. Қазақстан тарихы. – Алматы, 1993.

2.Қазақстан тарихы. Очерктер. – Алматы, 1994.

3.Қазақстан тарихы (ежелгі дүниеден бүгінгі күнге дейін) 5 томдық, І Т. – Алматы, 1996.

4.Қазақстан тарихы ежелгі дүниеден бастап бүгінгі күнге дейін, Оқу құралы. – Алматы, 1993.

5.Мусин Ч. Қазақстан тарихы. – Алматы, 2003.



Қосымша әдебиет

1.Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы, оқулық хрестоматия. – Астана, 2000.

2.Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. – Алматы, 1997.

3.Рыспаев К. Қазақстан Республикасының тарихы. – Алматы, 1999.

4.Сарыбаев С. Қазақстан тарихы. –Алматы, 1997.

VІІ. Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин. ( 6%)

а)Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

ә) Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

б) Сабақтың мақсаты мен міндеті



VІІ. Оқушылардың өтілген тақырып бойынша білімін тексеру. 15 мин (16%)

Үй тапсырмасы: Ерте дәуірдегі Қазақстан. Қола дәуіріне сипаттама және археологиялық ескерткіштері.

Кестені толтыру.

VІІІ. Жаңа сабақтытүсіндіру: 40 мин (44% )

мақсаты:жаңа тақырып бойынша түсінік беру.

1.1. Дәріс түсіндірме түрінде жүргізіледі.

1.2. Мұғалімнің кіріспе сөзі.

1.3. Оқулықпен жұмыс жасау.

1.4. Қорытынды.

Ақпаратты – дидактикалық бөлім.

1. Сақтардың саяси тарихы, шаруашылығы және қоғамы.

2. Үйсін мен Қаңлы мемлекеттері.

3. Ғұндар мен Сарматтардың саяси тарихы.

4. Өнер және мифология.

Сақ тайпалары б.з.д. ҮІІ-ІҮ ғасырларда қазіргі Қазақстан территориясында мекендеген. Сақ тайпалары бізге жеткен деректер бойынша үш топқа бөлінді Парадарий сақтары Қара теңіздің солтүстігінде, Амудария Сырдарияның төменгі ағысында, Арал теңізі жағаларында шашыраңқы жағдайда өмір сүрген. Тиграхауда сақтары Сырдарияның орта ағысында және Тянь-Шань аудандарында мекендеген. Хаомаварға сақтары Мұрғаб өңірінде орналасқан сақтар непзшен мал шаруашылығымен ішінара егін шаруашылығымен айналысты.

Сақ деген сөз парсы “ержүрек” деген мағына білдіреді. Сақтарды грек авторларының шығармаларнда скифтер деп атаған Скиф деген сөз барлық көшпенділерге ортақ ат.

Сақ тайпаларында бейнелеу өнерінің «аңдық стил» ерекше дамыды. Сонымен қатар аң стилінде бейнелеген суреттер сақ тайпаларының дүниетанымы мен мифалогиялық түсініктерінен хабар береді.

Ассирия, Индия мемлекетiнiң патшалары сақтарға қарсы үнемi шабуыл жасап, бiрде жеңiп, бiрде жеңiлiп отырған. Сақтар парсылармен соғысып Грецияға дейiн жеткен. Ассирия, Индия мемлекеттерiн жаулап алған Александр Македонскийдiң Шығыс?а қарай шабуылын тойтарған. Сақ тайпасының оның iшiнде көсемдерiнiң қорғандары, Талас, Шу, lле өзендерiнiң бойында Алатау бойында кездеседi. Алматыдан шығыс?а қарай 50 шақырым жерде орналасқан Есiк обасынан табылған ''Алтын адам'' ескерткiшi сақтардың өмiрiнен мол мағлұмат бередi. Қорғанның диаметрi 60м, биiктiгi 6 метр. Қорғанға екi адам көмiлген. Оның ортадағысы ерте тоналған, жанындағысы аман қалған. Қорғаннан әр түрлi алтын бұйымдар, ыдыс-аяқ, күмiс қасық, 26 әрiптен құралған жазу бар кiшкене кесе, өлген адамның қолында алтынмен күптелген садақ ұшы, алтын оқ, қамшы т.б. көптеген дүние мүлiктер табылған. Сақ тайпалары металл өндiрген. Оның iшiнде қола, алтын қорыту кәсiбiмен шұғылданған.

Сақ тайпаларында бейнелеу өнерiнiң аңдық стилi ерекше дамыды. Аң стилiнде қой, түйе, жолбарыс, барыс, қыран т.б. аңдардың бейнесi сомдалып жасалды. Сонымен қатар аң стилiнде бейнеленген суреттер сақ тайпаларының дүниетанымы мен мифологиялы? түсiнiктерiнен хабар бередi. Сақтар мифологиясында сәйгүлiк ат күнмен, отпен байланысты болған. Сақ тайпаларының мәдениетi сол кездегi көшпелiлердiң идеологиялық көзқарасын да көрсете бiлдi. Сақтар арсында зергерлiк өнер мейлiнше жетiлдiрiлген. Зергер шеберлер алтын, к?мiстi балқытып әртүрлi бұйымдар жасай бiлген. Есiк обасынан табылған бұйымдар сақтардың зергерлiк өнерiнiң жоғары деңгейде болғандығын әлемге паш етедi. Археологтар зерттеулерi Қазақстанның әртүрлi аймақтарынан сақтардың байырғы мәдениетiн ашуға мүмкiндiк жасады. Б.з.д. VII-III ғғ. Орталық Қазақстан жерiнде Тасмола мәдениетi қалыптасқан. Мұны зерттегендер Ә. Марғұлан мен М.Қ. Қадырбаев болатын. Шығыс Қазақстан сақ тайпаларының мәдениетi үш кезеңдi басынан өткiзген: Мәйемир кезеңi(б.з.д VII-VI), Берел кезеңi (б.з.дV-IV) және де Қүлажүргiн кезеңi (б.з.д. III-I). Жетiсу мен Оңтүстiк Қазақстанда сақтардың тиграхауда тайпалары мен массагеттер өмiр сүрген.



Үйсін мен қаңлы мемлекеттерінің саяси тарихы мен мәдениеті.

Үйсіндер б.з.д. ІІ ғасырда Жетісуды мекенді және сақтардың мұрагерлері болды. Астанасы Чигучен (қызылалқал қаласы Ыстықкөлдің жағасына орналасты. Мемлекет билеушісі «гуньмо» (Күн бегі) деп аталады. Үйсіндердің билеушілерінің қытай ханшаларына үйленуі бұл мемлекеттің қуатты болғандығын дәлелдейді. Олар негізінен мал шаруашылығымен айналысты. Ежелгі қытай деректерінде үйсіндер тарихынан мәліметтер мол. Олар біздің заманымыздың V ғасырына дейінгі кезеңді қамтиды.

Шудағы үйсіндердің баспанасы қам кірпіштен соғылды. Кеген үйсіндердің үйлері тастан жасалған төрт бөлмелі және мал қамайтын бірнеше бастырмалы болды. Бір ауылда бес-алты үйден болды. Ауыл маңында ру қорымы болды. Оларда жерлдеудің жаңа түрі болды: қабір шұңқырының бүйірінен үңгіп қуыс қазылды. Мәйіттің басын батысқа бұрып шалқасынан осы қуысқа жатқызды. Өлген кісінің қасына тамақ, оның жеке заттарын: қару-жарақ, бағалы мүліктер, сәндік бұйымдар қойды.

Мал шаруашылығы үйсіндердің өмірінде маңызды рөл атқарды. Қыстау мен жазғы жайылымының ара қашықтығы ұзақ емес – 30-100 шақырым аралығында болды. Сондықтан да үйсіндер қыстау мен жайлауда, сонымен қатар тау бөктеріндегі жайылымдарында ұзақ уақыт отыра алатын. Ол жерде тұрақты баспана салды, егін, бақша екті. Елдің көп бөлігі жайлауға шығып кеткенде, қалған тұрғындар егінді күтіп, оны күзде жинап алатын.

Қытай деректеріндегі Чжан Цяннің хабары бойынша қаңлы тайпалары халқының жалпы саны-600 мың, жауынгер жасақтарының саны-120 мың адам. Орталығы Сырдария өзенінің бойында орналасқан Битән қаласы. Қытай деректеріне қарағанда, қаңлы тайпаларының иелігінде Сусе, Фуму, Юени, Ги, Югень деп аталатын 5 аймақ болған. Бұл жерлерді қазіргі кезеңдегі аудандармен салыстырып қарайтын болсақ: Югень-Хорезм; Ги-Сырдарияның сағасы; Фуму-Жаңақорғанның солтүстік батысынан Қазалыға дейін; Сусе-Сырдарияның орта ағысы, Арыс өзенінің аңғары, Қаратау беткейі; Юени-Ташкент аймағы.

Қазақстан және Орта Азия жерінде қаңлы тайпаларының ескерткіштеріне жүргізген зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша, олардың қалдырған материалдары шартты түрде 3 мәдениетке бөлінеді. 1. Қауыншы. 2. Жетіасар. 3. Отырар-Қаратау мәдениеті.

Бірінші-Қауыншы мәдениеті, Ташкент маңындағы кенттерден табылған заттармен байланысты, оның бірі Қауыншы қаласының атымен аталған. Бұл мәдениеттің тарихи тұрғындарының өмір сүрген кезеңдері б.з.б. 3-ғасырмен б.з. 1-ғасыр арасы. Қазақстан ғалымдары бұл мәдениетке Ташкент аймағына жақын орналасқан Шардара су қоймасының жеріндегі ескерткіштерді де жатқызады. Олар Ақтөбе 1, Шаушықұм қалашықтарының орындары. Бұлардан керамикалық ыдыс-аяқтар, егіншілік кәсібіне және мал шаруашылыған қажет құрал-жабдықтар мен қару-жарақтар табылған.

Екінші-Жетіасар мәдениетіне Сырдарияның төменгі ағысындағы және Арал бойындағы қаңлы тайпаларының тарихи ескерткіштері жатады. Бұлардың қатарына-Алтынсар, Томпақасар, Бидайықасар, Үңгірліасар, Жетісар қалашықтары кіреді. Мұндағы табылған заттар б.з. 1 мың жылдығының алғашқы жартысында өмір сүрген қаңлы тайпаларының тарихы туралы мәлімет береді.

Үшінші – Отырар-Қаратау мәдениетіне Сырдарияның орталық ағысы, Отырар аймағы мен Қаратаудың солтүстік және күнгей бетіндегі ескерткіштер жатады. Жазба деректер бұл жерлердегі қаңлы тайпаларының негізгі өсіп-өнген, этникалық ата-мекені болғанын көрсетеді.

Ғұн мемлекеті және оның Евразия аумағындағы алатын ролі.

Б.з.д. IV-III ғасырларда Қазiргi Моңғолия мемлекетiнiң территориясында, Қытайдың батысында және Оңтүстiк Сiбiр жерлерiнде көшпелi ғұн тайпаларының күштi саяси бiрлестiктерi қалыптасты.

Ішкi қайшылықтардан ғұндар солтүстiк және оңтүстiк болып екiге бөлiндi. Солтүстiк бөлiгi Қытай империясының қол астына өтiп, оңтүстiк бөлiгi тәуелсiздiгiн сақтап қалды. Ғұндардың екiншi қоныс аударуы б.з.д.93 жылы басталды. Олар жолдарындағы тайпалардың бiрiн өздерiне ертiп, ендi бiреулерiн тiзеге салып батысқа қарай жөңкiдi. Олар Сырдария Арал маңайына Орталық және Батыс Қазақстанға сыналай кiрдi. Алайда Ғұндар бұл жерлерде бiржолата тұрақтап қалған жоқ.. Олар орыстардың далалы аймақтарын басып өтiп, Дунай арқылы Батыс Европаға дейiн жеттi. Сонымен б.з.д. ІІ ғасырдан бастаған ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы бiздiң заманымыздың ІУ ғасырына дейiн созылған.

Ғұндардың жоғары билеушiсi шаньюй деп аталды. Егер патриархтық-рулық құрылыстың кезiнде шаньюйдi ру ақсақалдары сайлайтын болса, ал патриархтық-феодалдық жаңа қатынастың дамуына байланысты Шаньюйлiк ендiгi жерде мұрагерлiкке көштi. Шаньюй өлсе оның орнына iнiсi не үлкен баласы билiктi өз қолына алатын болды.

Ғұндардың экстенсивтi мал шаруашылығы басты рөл атқарады. Олардың отырықшылары егiн шаруашылығымен айналысты. Сонымен қатар аң шаруашылығымен де шұғылданды. Деректемелерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлiнген, оларды ру басылары, ақсақалдар басқарған. Рулық құрылыстың ақсақалдар кеңесi және халық жиналысы сияқты институттары сақталды. Халық жиналыстарында ру басылары мемлекеттiк iстердi талқылап шешiп, құрбан шалып, ол ойын сауыққа айналып ат, түйе жарыстарын тамашалайтын болған. Ғұндар соғыста тұтқынға түскендердi құл етiп жұмсады. Ал, ел iшiндiгi тұрмысы төмен адамдар үй қызметтерiнде, бақташылық, жер шаруашылық және қолөнер салаларында жұмыстар атқарды.

Ғұндар киіз үйлерде тұрды. Киіз үй еденінен текемет, кілем төселді. Төсек ағаштан жасалып, киізбен қапталды.



Сарматтар.

Сарматтар тайпалар одағы Батыс Қазақстан өңірінде өмір сүрген. «Сармат» деген атау көне деректерде б.з.д. ІІІ ғасырдан белгілі. Сол уақыттан бастап сарматтар скифтер еліне кіре бастайды. Сармат тайпалар одағының бірі роксаландар б.з.д. Іғ. Сонау мидия шекараларына дейін жетсе, кейін олардың осы ізін Арал теңізінің солтүстігін жайлаған аландар да басып өткен. Сарматтар жаулап алған елдердің саяси өміріне өз ықпалын жүргізіп отырған. Ғұндар батыс Қазақстанды мекендей бастаған тұста сарматтар олармен біте қайнасып, бірігеді. Сарматтар иран тілді ел болған. Ғұндардың келуімен олар түркіленіп, түркі тілінің ықпалына біржола көшкен.

Хронологиялық тұрғыдан сарматтар мәдениеті үш кезеңге бөлінеді:


  1. ертеректегі сарматтар – прохор мәдениеті

  2. ортаңғы сарматтар – суслов мәдениеті

  3. кейінгі сарматтар мәдениеті.

Басқа тайпалар сияқты сарматтар да көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Жылқы мен қой малы басым болды.

Археологиялық маңызды және бай сарматтардың жерлеу орындары Батыс Қазақстан облысының Шыңғырлау ауданында табылып, зерттелді. Ғалымдардың айтуынша бұл мола біздің дәуіріміздің ІІ-ІУ ғасырларына, яғни сармат мәдениетінің соңғы кезеңіне жатады.

Сармат тайпалары Еуразияның саяси-экономикалық және мәдени өмірінде елеулі рөл атқарған одақтар мен мемлекеттер құрамына кірді.

Қорытынды сұрақтары:

1.Қазақстан территориясындағы тайпалық одақтардың құрылуының алғышарттарын атаңыз?

2.Сақтардың шаруашылығындағы негізгі бағыттарды атаңыз?

3. Б.з.б. ІІ ғасырда Үйсіндердің территориясын көрсетіңіз?

4. Қаңлылардың қоғамдық –саяси өміріндегі ерекшеліктерді көрсетіңіз?

5. Ғұндардың бірінші «ұлы қоныс аудару» кезеңін атаңыз?

6. Сармат мәдениетінің кезеңдерін көрсетіңіз?

ІХ. Жаңа тақырыпты бекіту: 20 мин (22 %)

1.Жаңа материал бойынша негізгі түсініктерге тоқталу.

2.Негізгі терминдер мен тезистерді жұмыс дәптерлеріне жаздыру.

Х. Сабақты қорытындылау: 5 мин (6%)

1.Оқушыларды бағалау.

2.Келесі сабақ тақырыбын қысқаша хабарлау.

6. Үйге тапсырма беру: 5 мин (6%)

Сабақтың тақырыбы: Ерте темір дәуірінің ерекшеліктері. Ғұндар, үйсіндер, қаңлылар мемлекеттері.



Кестені толтырыңыз:

Тайпалар

Тарихи шеңбері

Территория

сы


Астанасы

Билеушінің титулы

Тайпа

лардың құрамы



Шаруашылы

ғы


Археологиялық ескерткіштер

Саяси тарихы






















































Жоспар бойынша ұсынылатын әдебиеттер:

1.Асфендияров С. Қазақстан тарихы. – Алматы, 1993.

2.Қазақстан тарихы. Очерктер. – Алматы, 1994.

3.Қазақстан тарихы (ежелгі дүниеден бүгінгі күнге дейін) 5 томдық, І Т. – Алматы, 1996.

4.Қазақстан тарихы ежелгі дүниеден бастап бүгінгі күнге дейін, Оқу құралы. – Алматы, 1993.

5.Мусин Ч. Қазақстан тарихы. – Алматы, 2003.

Қосымша әдебиет

1.Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы, оқулық хрестоматия. – Астана, 2000.

2.Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. – Алматы, 1997.

3.Рыспаев К. Қазақстан Республикасының тарихы. – Алматы, 1999.

4.Сарыбаев С. Қазақстан тарихы. –Алматы, 1997

Реферат,өзіндік жұмыстар жасау.

03

І. Сабақтың тақырыбы: Түрік қағанаты. Батыс Түрік қағанаты. Түркештер, Қарлұқтар, Оғыз және Қимақ қағанаттары.

ІІ. Сағат саны -4 90 мин (100% )

ІІІ. Сабақ түрі: теория

ІV.Сабақтың мақсаты:

-Білім беру: Түркі дәуірінде Қазақстан территориясында мемлекеттердің пайда болуы мен орналасуын түсіндіру. Мемлекеттердің шаруашылығы, мәдениеті мен әлеуметтік құрылысымен таныстыру.

- Дамыту: Тақырып бойынша танымдық қызығушылығын арттыру;

- Тәрбиелік: Отан тарихына деген қызығушылығын арттыру, Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу;



V. Материалдық техникалық жабдықталуы:

а) техникалық құралдар: компьютер, мультимедиялық құрылғы.

ә) көрнекі және дидактикалық құралдар: өзіндік жұмыстарға арналған кеспелер, тест тапсырмалары, т.б.

б) оқыту орны: дәріс аудиториясы



VІ. Әдебиеттер:

Негізгі әдебиет

1.Асфендияров С. Қазақстан тарихы. – Алматы, 1993.

2.Қазақстан тарихы. Очерктер. – Алматы, 1994.

3.Қазақстан тарихы (ежелгі дүниеден бүгінгі күнге дейін) 5 томдық, І Т. – Алматы, 1996.

4.Қазақстан тарихы ежелгі дүниеден бастап бүгінгі күнге дейін, Оқу құралы. – Алматы, 1993.

5.Мусин Ч. Қазақстан тарихы. – Алматы, 2003.



Қосымша әдебиет

1.Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы, оқулық хрестоматия. – Астана, 2000.

2.Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. – Алматы, 1997.

3.Рыспаев К. Қазақстан Республикасының тарихы. – Алматы, 1999.

4.Сарыбаев С. Қазақстан тарихы. –Алматы, 1997.

VІІ. Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі 5 мин. ( 6%)

а)Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру

ә) Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

б) Сабақтың мақсаты мен міндеті



VІІ. Оқушылардың өтілген тақырып бойынша білімін тексеру. 15 мин (16%)

Үй тапсырмасы: Ерте темір дәуірінің ерекшеліктері. Ғұндар, үйсіндер, қаңлылар мемлекеттері.

Кестені толтыру.

VІІІ. Жаңа сабақтытүсіндіру: 40 мин (44% )

мақсаты:жаңа тақырып бойынша түсінік беру.

1.1. Дәріс түсіндірме түрінде жүргізіледі.

1.2. Мұғалімнің кіріспе сөзі.

1.3. Оқулықпен жұмыс жасау.

1.4. Қорытынды.

Ақпаратты – дидактикалық бөлім.

1. Түрік, Батыс Түрік қағанаттарының саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуы.

2. Түркеш, Қарлұқ қағанаттары.

3. Оғыз, Қимақ мемлекеттері.

Халықтардың ұлы қоныс аудару дәуірі Қазақстан мен Орта Азияның және Шығыс Еуропаның этникалық және саяси картасын едәуір мөлшерде өзгертті. V ғ. Түркі тілдес теле тайпаларының Қисапсыз көп топтары Солтүстік Моңғолиядан бастап, Шығыс Еуропаға дейінгі ұланғайыр далаға кең жайылып қоныстанады, оңтүстікте олардың қоныс- өрісі Амударияның жоғарғы ағысына дейін жетеді.

VI ғ. Қазақстан жері аса қуатты мемлекет - Түрік қағанаты өкіметінің қол астына қарайды, олардың билеушілері түрік тайпасының Ашындар әулетіне шығып отырған. Қағанат ұйымдасқанға дейінгі түрік этносының өзінің құрылу тарихына келсек, ол II ғ. VI ғ. Ортасына дейінгі Ганьсу, Шығыс Түркістан мен Алтай аймақтарында бірте - бірте сатылып құрылған.

«Түрік» атының тұңғыш рет аталуы қытай шежірелерінен кездеседі және ол 542 жылға жатады. Қытайлар түріктерді сюнну ғұндар деп атаған. 546 ж. Алтайда теле тайпасы қыруар әскерінің талқандалуы салдарынан түріктерге 50 мың үйдің келіп қосылу себепті олар кәдімгідей күшейеді. 552 ж. түріктердің бастаушы Бумын өздерінің билеушісі аварларға қарсы шығып, оларды ойсырата жеңеді. Осы мемлекеттің ойрандалған орнында олар Түрік қағанатын құрады. Бұл этникалық - әлеуметтік бірлестіктің атасы - Бумын - қаған болды. Оның мүрагері Мұкан - қаған билік құрған жылдарда Түрік қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке ие болады. Олар Маньчжуриядағы қидандарды, Енисейдегі қырғыздарды бағындырады, бұларға Солтүстік Қытай мемлекеті алым - салық төлеп тұрады.

Отырықшы тайпалар байлығына ие болу үшін түріктер Орта Азияға қарай ұмтылады. Бұлар арада олар қарауындағы жерлері Каспий теңізінен Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейін созылып жатқан эфталиттерге кездеседі. 561 -563 жж, Түріктер Иранмен эфталиттерге қарсы одақ құрады. 564 ж. Иранның шахы Хосору Ануширван эфталиттерге аса маңызды стратегиялық Тохарстан облысын тартып алады. 587 ж. Бұқара түбінде түріктер эфталиттердің негізгі күшінің күл-талқанын шығарады. Иран мен Батыс түрік қағанатының саяси шекарасы Амудария болады.

Түріктер мен олардың билігінде болған соғдылар Византиямен тікелей сауда байланысын орнатуға ынтызар еді.

Иран бұған кедергі жасайды.568 ж. Соғды көпесі Маниах түрік қағанатының елшілігін Константинопольге бастап барады, онда екі еларасында сауда келісімі және Иранға қарсы әскери шарт жасалды. Парсылар империямен қағанаттың өзара одақ құруына мейлінше қарсы болды. Иран түріктерге жыл сайын 46 мың алтын теңге салық төлеп түрады және олардың сауда -саттығына кедергі жасамауды міндетіне алады. Осыдан кейін түрік әскері Амударияның арғы бетіне әкетіледі. Бұл жағдай Византия -түрік одағына әсер етеді. 571 ж. Истеми Терістік Кавказды алып, Боспоға шығады. Оның ұлы Түріксанф Керчіні басып алып, Қырым жеріне енеді, бірақ көп ұзамай жарты аралдан кетіп қалады. Өзара қырылыс пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты әлсіреді. Күшейіп алған Иран 588 ж. Герат түбінде Түріктерді жеңіп шығады. Византия 590 ж. Боспорды қайтадан жаулап алады.

Түрік қағанатындағы өзара қырғыс кезеңі 603 ж. Батыс Түрік қағанатының бөлініп шығумен аяқталады, Шығыс Түркістанның көкалды аймақтарынан бастап Амударияға, Еділ өңірі мен Терістік Кавказ далаларына дейін созылып жатқан байтақ жер осынау Қағанат қарауына көшеді.

Батыс Түрік қағанаты (603-704 ж.). Қағанаттың этникалық саяси өзегі «он тайпа» болды, олар Қаратау баурайынан Жоңғарияға дейінгі аралықта жатқан ежелгі үйсін жерін жайлайды. Шу өзеннің шығыс жағында Дулының бес тайпасы, ал оның батыс жағында бес тайпалы нушебилер тұрып жатты. Суяб қаласы елдің астанасы болды, ал қағанның жазғы ордасы Мың бұлақ (Түркістан қаласы жанында). 610-618 жж. Жеғуй-қаған мен оның інісі Түн-жабғы қаған билеген кезде қағанаттың күш - қуаты таси түседі. Тохарыстан мен Ауғаныстанға жасалған жаңа жорықтар мемлекет шекарасын Үндістанның солтүстік - батысына дейін жылжытып кеңейтеді.

Қағанат шаруашылықтың көшпелі және жартылай көшпелі әдісі басыңқы және отырықшы - егіншілік түрі қоса жүргізілетін бірігей жүйесі болып табылады. Қала мен дала қағанат құрамындағы біріккен - әлеуметтік - саяси ағзаның бір - біріне аса қажет, бірін-бірі толықтырып отыратын бөлшектер еді. Елдің халқы - түріктері де, соғдылары да - бәрі бірдей сауда - саттықпен қолөнер кәсібімен, егіншілік және мал өсірумен айналысып отырған.

Қағанаттағы бірінші тұлға - жоғарғы билеуші - басқарушы, әскери бастық, күллі жердің қожасы да-қаған болған. Қағанаттағы жоғарғы лауазымдар - жабғы, шад және елтебер -қаған әулетіне ғана тән атақтұғын. Сот қызметтерін бүйрықтар мен тархандар атқарған. Қағанаттың негізгі халқы мал өсіретін ерікті ұсақ қауым мүшелері болған, оларды «қара будун» деп атаған. Әлеуметтік жағынан тайпалар - ақ сүйек және вассал тайпалар болып бөлінген. Бағыныштылар эманда алым - салық төлеп отырған. Түріктердің көрші тайпалар мен халықтарға шапқыншылық жасағандағы мақсатының бірі - құлдарды әкету болған.

Жаулап алынған жерлерде негізінен олардың әлеуметтік, экономикалық және мемлекеттік құрылысы сақталған, бірақ қағанның орынбасарлары - тудундар алым - салық жинау және оны қаған ордасына жіберіп отыруды қадағалаған. Батыс түрік қағатында таптардың пайда болу процесі және ерте феодалдық қоғамдық қатынастардың құрылуы жедел жүріп жатты.

Қарауындағы халықтар мен тайпаларды ұдайы бағынышты етіп ұстап отыруға Батыс түрік қағанаты Орталық өкіметінің әскери - саяси ресурсы жетіспейтін болып шықты.

Қағанат ішінде өзара тартыс үздіксіз жүріп, билеушілер жиі - жиі ауысып жатты, бұл ыдыраушылықты асқындырып жібереді. Он алты жылға созылған тайпалар арасындағы соғыс пен әулеттік ішкі қырқыстар Жетісуға Тан империясы әскерінің баса көктек кіруіне әкеліп соқты. Таң губернаторлары Батыс түрік тайпаларын қаған әулетінен өздері қалып қойған сыбайластары арқылы басқаруға тырысты. Алайда Түріктердің Таң басқыншылығына және олардың сыбайластарына қарсы жүргізілген тынымсыз күресі түргештердің күшейіп көтерілуіне, сөйтіп 704 ж. Жетісуда олардың саяси жетекшісі күш болып шығаруына себепші болды.



Қарлұқ мемлекеті (756 - 940 жж.)

Қарлұқтар туралы «бұлақ» деген атпен мәлім болған алғашқы деректер V ғ. жатады. Ежелгі түріктердің руникалық ескерткіштері «үш қарлұқ» атын Алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпаларының қуатты одағы. VII ғ. орта кезінде қарлұқ бірлестігінің құрамына ірі - ірі үш тайпа - бұлақ, шігіл мен ташлық кірген. Қарлұқ тайпаларының көсемі Елтебер деп аталған.

742ж. Моңғолия даласындағы саяси жетекшілер шығыс түріктерінің өкіметі қиратқан үш тайпаның - қарлұқтың, ұйғырлар мен басмалдардың одағына көшеді. Аз уақыт басмалдардың бағы жанды - олардың көсемі қаған болды. Қарлұқтар басшысы мен ұйғырлардың жетекшісі жабғы атағын алды. Алайда 744ж. басмалдарды ұйғырлар мен қарлұқтардың біріккен күші күл талқан етеді. Орталық Азияда жаңа мемлекет -ұйғыр қағанаты пайда болды. Ұйғыр тайпаларының басы жоғарғы қаған болды да, қарлұқтар көсемі оң жабғы атағын алды. Дербес тұруға ұмтылған қарлұқтар ақырында ұйғыр қағанатынан бөлініп кетеді.

VIII ғ. орта кезінен бастап, қарлұқтар мен оғыздар арасында түргештер мұрасын иемдену жолындағы тартыс етек алады, олардың қалың - қалың топтары Ыстық көл мен Талас облыстарына негізгі бөлігі Жетісу жерінен өтіп, Сырдария өңіріне кетіп қалды.

766 ж. Түргеш қағандарының қос ордасы - Тараз бен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына көшеді. Қарлұқтар қам - харектімен ерте феодалдық мемлекет құрылды. Қарлұқтар бір тынбастан шекараларын кеңейте береді. 466 - 775 жж. қарлұқтардың бір бұтағы Қашқарияны басып алады, ал VIII ғ. аяқ кезінде олардың өзге бір тобы Ферғанаға ықпалын жүргізе бастайды.

Жетісу территориясында қарлұқ тайпаларының саяси бірлестігі құрылады. Араб және парсы деректеріне жүгінсек IX - X ғғ. Қарлұқ бірлестігі болып жатқан рулық - тайпалық таптар құрылды. Мысалы, араб жағрафияшысы Әл-Марфази қарлұқтар құрамында тоғыз тайпа болған дейді. Қарлұқ құрамына Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның: тұхси, шігілдер, түркештер, халаджылар, чаруктер, барысхандар сияқты көшпелі және жартылай көшпелі түрік тілді тайпалары енген. Қарлұқтардың қоластындағы халықтар этникалық жағынан бір тектес болмаған, олардың ішінде иран тілді соғдылыр, Таяу Шығыс пен Орталық Азия елдерінен ауған келімсектер бартұғын.

VIII - X ғғ. қарлұқ мемлекетінде отырықшы - егінші тұрғындары түріктендіру процесі қызу жүріп жатты.

VIII - X ғғ. қарлұқ тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдарияның орта ағысына дейінгі кең көсіліп жатқан территориясын қоныс етеді, Балқаш пен Ыстық көлдер арсында Іле, Шу, Талас өзендері бойында, Тян-шяннің сілемдерінде, Испиджаб облысындағы орта ғасыр қаласы Отырарға дейін еркін көшіп - қонып жүреді. Араб жағрафияшысы Ибн Халдунның мәліметіне қарағанда, «қарлұқтар жерінің батысынан шығысына дейін жету үшін 30 күн жүру керек» екен.

Қарлұқтар мен ұйғырлардың шығысындағы VIII ғ. аяғы мен IX ғ. бас кезіндегі бәсекелі талас - тартысы қарлұқтардың жеңіліп, Моңғолиядағы ұйғыр қағанатының жоғарғы билігіне мойынсұнуымен аяқталады. Қарлұқтар батыста Мәуереннахрдың араб жаулаушыларымен жан аямай күреседі. IX ғ. бас кезінде арабтарға қарсы бағытталған әртүрлі қимыл - әрекеттерді белсене қолдайды. 810 ж. арабтар қарлұқтарға шапқыншылық жасап, Құлан қаласына дейін жетеді. 812 ж. олар Отырарға жортуылға шығып, қарлұқтар қолын қирата жеңіп, олардың жабғысын қимақ еліне қашып кетуге мәжбүр етеді. IX ғ. 20 жж. бастап Мәуереннахрда жергілікті саманилер әулеті билік жүргізеді, ол Бағдаттағы араб халифына сырттай ғана тәуелді болып есептеледі.

840 ж. Орталық Азия даласында аса маңызды оқиға болды: Енисей қырғыздары ұйғыр қағанатын жойып, ұйғырларды Тұрфан көгалды аймағы мен Ганьчжоу ауданына еріксіз көшіреді. Бұл оқиғаны Исфиджаб билеушісі, қарлұқ жабғысы Білге Күл Қадырған шебер пайдаланады да, жаңадан қаған атын алып, өзінің жоғарғы өкіметті алуға қақы бар екенін ашықтан - ашық жариялайды. Тап сол жылы қарлұқ қағанатының саманилерге қарсы соғыс жүргізуіне тура келеді. Өйткені Самарқант уәлиі дінсіз түріктерге қарсы қасиетті соғыс ашылды деп жар салады да, Исфиджабты басып алады. 893 ж. самани Исмаил ибн Ахмет Таразға жорық жасайды. Қарлұқ қағаны Оғұлшақ Қадырхан қаланы ұзақ уақыт қамап қоршаса да шыдайды, бірақ ақырында қала құлап, оның халқы ислам дінін қабылдайды. Оғұлшақ өз ордасын Тараздан Қашқарияға көшіреді де, Саманилерге қарсы соғыс әрекеттерін жүргізе береді. Бұған қарсы Жетісу түріктері Саманилердің қысымына тойтарыс беріп қоймай, олардың мемлекетіне жортуыл жорықтар да жасап тұрады. 904 ж. Мауереннахрға түріктің қалың әскері басып кіреді, бірақ олар біраздан кейін тықсырылып шығарылады.

Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұқ қағанатына кіретін азғана бөлшегінде ғана араб өктемділігі орнайды. Фараб, Исфиджап, Тараз сияқты қалалары саяси күрестің небір қиын -қыстау кездерінің өзінде, ерте орта ғасыр дәуіріндегі араб тарихшылырының айтуынша, арабтар үшін тынышсыз жерлер болып қала береді. Арабтардың жаулап алуы халифат қол астындағы территориялардың әлеуметтік - экономикалық, саяси және мәдени өмірінде, ондағы этникалық, тілдік процестерде белгілі бір із қалдырады.

Қарлұқтардың мемлекеттік құрлымының бір сипаты - онда еншілік тайпалық жүйесінің дамыған түрі бар болатын, бұл әрине басқарудың орталықтанған түрінің бекуіне жәрдемін тигізбеді. Қарлұқ жабғылары билігінің аты болмаса, заты жоқтұғын. Ірі - ірі тайпалар құрып, жер - суы бар билеушілер өздерінің жартылай дербес, ал шын мәнінде тәуелсіз иеліктерін күшейтіп, нығайтуға ұмтылып отырды. Тайпаның текті кісілерінің көп артықшылықта бартұғын және олардың мұрагерлік сипаты болатын. Қарлұқ мемлекетіндегі басқарудың әскери - әкімшілік жүйесі - олардың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс - салтының ерекшеліктерін көрсетеді.

Әлеуметтік және жіктік теңсіздік қарлұқ қоғамының негізгі өзегі болатын. Байларға ілесе кедейлер жүретін, қауымның ешбір Құқы жоқ тобы - құлдар еді. Алайда халықтың негізгі бұқарасы қоғамның қатарындағы мүшелері еді, олар көбінесе малы мыңғырған қамқоршы байларға экономикалық жағынан кіріптар болып қалатын. Өктемдік жүргізетін ақсүйек билеушілердің қатал иерархиялық жүйесі айдан-анық көрініп тұрумен қатар, қарлұқ конфедерациясының рулар мен тайпаларды да өзінің әлеуметтік маңыз - мәніне қарай бөлінеді.

Көшпелі тайпалардың билеушісі ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қала орталықтары да болатын. «Худуд әл - адам» бойынша қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған, олардың ішінде: Тараз, Құлан, Мерке, Алмалық, Тұзын, Балиг, Барысхан, Сыйкөл, Талғар, Тонг, Пенчул т.б. бар екен. Қарлұқтардың астанасы және олардың көптеген қалалары Ұлы жібек жолы бойында тұрған, ал бұл жолдың Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу үшін елшілік және сауда - саттық желісі ғана емес, сол сияқты мәдени және рухани байланыстар арнайы орасан зор маңызды болды.



ІХ-ХІІ ғасырлардағы ортағасырлық мемлекеттер


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет