Оқулық Алматы, 013 Әож 911. (075. 8) Кбж 26. 82 я 73 м қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Оқулық»

 
46 
Іс-жүзінде 
жоғарыда 
қарастырылған 
қатынастықты 
пайдалану,  негізінен  шаманың  өзгеруін  есептеуге,  яғни  жылу 
динамикасындағы  энтропияның  бағытын  анықтауға  және 
олардың  тепе-теңдік  жағдайындағы  (өзінен-өзі  жүретін  жүріс-
терді),  радиациялық  «құрғақшылық  белгісі»  (
R
)  және 
ландшафттардың  түрі  мен  өсімдіктің  өнімділігінің  арасындағы 
байланысты  анықтауға  арналған.  Осы  байланысты  А.  А. 
Григорьев  және  М.И.Будыко,  яғни  радиациялық  «құрғақшылық 
белгісі»  (
R
)  мен  ландшафттардың  биологиялық  өнімділігінің 
(
Б
)  арасындағы  байланысты  тапқан.  Сонымен  қатар,  физико-
географиялық  белдеудіктердің  ауысуына  байланысты  ұқсас 
ландшафттар  аймағы  қайталанып  отыратындығы  анықталған. 
Барлық географиялық белдеулікте биологиялық өнімділіктің (
Б
) 
ең  жоғары  шамасы  радиациялық  «құрғақшылық  белгісінің»  (
R
) 
мәні бірге тең болғанда байқалады (13-сурет). 
 
 
 
13-
сурет.  А.А.  Григорьев  және  М.И.  Будыконың  ұсынған  географиялық 
аймақтың  кезеңдік  заңдықпен  орналасу  желісінің  бейнесі  (шеңбердің  диаметрі 
ландшафттың  биологиялық  өнімділігіне  сай  келеді)  (I  –  Субарктикалық  және 
қоңыржай  белдеу:  1-  тундра;  2  –  орманды; 3 –  аралас  және  жалпақ  жапырақты  
ормандар;  4 –  орманды  дала;  5  –  дала;  6 –  жартылай  шөлді; 7  –  қоңыржай  шөлді 
белдеу; II – субтропикалық белдеу; 8 – мәңгі жасыл орман; 9 – субтропикалық дала; 
10  – 
субтропикалық  жартылай  шөлді  белдеу; 11  –  субтропикалық  шөлді;  III  – 
тропикалық,  субтропикалық және эковаторлық белдеу: 12 – эковаторлық ормандар; 
13  – 
субэковаторлық  ормандар; 14 –  саванна  ормандары; 15 –  бұталы  өсімдікті 
саванналар; 16 – шөлге айналған саванналар; 17 – тропикалық шөл.) 
 
Д.  И.  Шашко  [35],  «Географиялық  аймақтардың  кезеңдік 
заңы»  атанған  бұл  заңдылықтық  бірқатар  ғылыми  салалар  үшін 

 
47 
маңызды  ізі  барлығын,  оның  ішінде  география,  экология, 
ландшафттану,  табиғатты  пайдалану  және  ауылшаруашылық 
жерлерді пайдалану үшін маңызды екенін атап көрсеткен. 
И.  П.  Айдаров  [36]  және  Ж.  С.  Мұстафаев  [37],  көптеген 
тәжірибелік  мәліметтерге  жүйелік  талдау  жүргізу  арқылы, 
топырақтың  негізгі  қасиеттерінің  радиациялық    «құрғақшылық 
белгісіне» (
R
) байланысты екендігін көрсетті (14-сурет). 
Ж.  С.  Мұстафаев  [37],  «құрғақшылық  белгісіне»  (
R
) 
байланысты  Қазақстанның  географиялық  аймағын  ылғалдану 
дәрежесі  бойынша  аймақтарға  бөлген,  топырақ-мелиоративтік 
сипаттамасын  құрған  және  гидротермикалық  көрсеткішке 
байланысты  топырақтардың  қасиетінің  сандық  мәнін,  әртүрлі 
табиғи  және  шаруашылық  жағдайындағы  топырақтың  дамуына 
қажетті  күн  сәулесінің  энергиясының  шығынын  анықтаған  (15-
сурет). 
 
 
14-
сурет. Қазақстанның топырақтарының негізгі қасиеттерінің «құрғақшылық 
белгісіне» (
R
) байланыстылығы (1 – қара топырақ; 2 – оңтүстіктің қаратопырағы; 

 
48 
3 – 
қара-қоңыр топырақ; 4 – қоңыр топырақ; 5 – ашық-қоңыр топырақ; 6 – сұр және 
ашық-сұр топырақ; 7 – сұр топырақ; 8 – тау етегіндегі ашық-қоңыр топырақ; 9 – тау 
етегіндегі қоңыр топырақ; 10 – тау етегіндегі қара-қоңыр топырақ; 11 – тау 
топырақтары; 
Г
 - 
топырақтың 0-50 см қабатындағы қарашіріктің шамасы, %; 
ППК
 - 
топыратың топырақтық-сіңірілетін кешені, %; 
рН
- 
топырақтың 
қышқылдығы; 
d
- 
топырақтың көлемдік салмағы). 
 
 
 
15-
сурет. Қазақстанның топырақ географиялық аймағының  және биіктік 
белдеулігінің желісі  
 
Сонымен, Докучаев – Григорьев – Будыконың географиялық 
аймақтық  заңына  сәйкес,  топырақтың  агроклиматтық  қасиеті 
«құрғақшылық  белгісіне»  (
R
)  байланысты  барлық  уақытта 
өзгеріп отырады. 
 

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: