Оқулық Алматы, 2012 2 (075. 8) Ббк 32. 81 А 99

254
қамтамасыз ету қажет: 
C
L
3
G
8
0
〈〈
 
 
    
(134)
немесе P
орт
=0,125C
2
 деп аламыз, онда
P
орт
L/G
0
>0,33. 
 
    
(135) 
Демек, ФИМ жүйе дабылдың орташа қуатын 1/3-ге төмендету 
кезінде, ИКМ-дегі сияқты сапаны қамтамасыз етеді, бірақ бұл 
жағдайдағы талап етілетін жиіліктер жолағы үш есе кеңейеді. 
Осылайша, жолақтарды дабыл-шуыл арақатынасына айырбастау 
мағынасында, ФИМ-жүйе ИКМ-жүйеге орын береді. 
47-суретте кескінделген дельта-модуляция дабылдарды 
цифрлық формаға түрлендірудің тиімді тəсілі болып саналады. 
Санаудың əрбір мезетінде дабыл d дискретизациялаудың əрбір 
қадамында ара тəрізді кернеумен салыстырылады. Егер дабылды 
санау амплитуда бойынша ара тəрізді кернеуден артып кетсе, онда 
соңғысы дискретизациялаудың келесі нүктелеріне дейін өсе береді, 
ал оған керісінше жағдайда ол басылып қалады. Ең қарапайым 
жүйедегі ара тəрізді кернеудің көлбеулігі үдерістің бүкіл бойында 
өзгеріссіз сақталады. Алынған бинарлық дабылды ара тəрізді кер-
неуден алынған туынды ретінде қарастыруға болады. d қадамның 
аса кіші мəнін таңдай отырып, дабылды көрсетудің кез келген 
берілген дəлдігін алуға болады. ИКМ-мен салыстырғандағы дельта-
модуляцияның артықшылығы - бинарлық дабылды туғызуы.
ԛ
ɪ
ɪ
 
 
 
 
1/L
L
x
0
45-сурет. ИКМ дабыл үшін ұзақтығы L, ФИМ дабыл үшін ұзақтығы 3L/8 
келісілген сүзгінің импульстік үндесуі

255
 
Аратəрізді кернеуді біріктіру (интегралдау) жолымен бинарлық 
дабылдан қалпына қайта келтіруге болады, ал неғұрлым тегістеу 
аппроксимацияға дабылды кейіннен төменгі жиіліктер сүзгісі 
арқылы өткізу жолымен жетуге болады. Берілген сапада алу үшін 
қажет цифрлық кодтарды беру жылдамдығын, мысалы, алдын 
ала болжай отырып сызықтық кодтауды пайдаланып, елеулі түрде 
азайтуға болады. 
 
(x)
 
n(x)
 
(x)+n(x)
 
(x)
 
(x
k
)
 
c
c
0
 
1
 
0
1
 
1
0
1 1
0
1 1 1
3L
 
6L
9L
12L
x
 
x
 
x
 
x
 
x
 
3L
 
6L
9L
12L
Ԕɚɬɟ
Ԕɚɛɵɥɞɚɧԑɚɧ
 
ɯɚɛɚɪ
 
ɏɚɛɚɪ
0 1
0
 
1
1
0
1 1
0
1
 
1
 
1
 
3L
 
3L
3L
3L
8
 
8
8
8
1
 
5
 
3
7
3L/8
 
46-сурет. Дабылдардың ФИМ-ге түрлендірілуі
Ө
Ө
Ө
Ө

256
ҚОРЫТЫНДЫ
• Хабар параметрлердің өзгерулерінен, яғни олардың лездік 
мəндерінен тұруы мүмкін. Сол уақытта хабар алу үшін дабыл 
параметрлерін сүзгіден өткізуді орындау қажет болады. Сүзгіден 
өткізу міндеті, негізінен, параметрлерді бағалауға қарағанда, 
неғұрлым күрделі болып саналады.
• Дабылдарды беру жүйелерін құру кезінде, жылдамдықты артты-
ру, ақпараттарды берудің сенімділігі мен кедергіден қорғалушылық 
көзқарасы тұрғысынан модуляция-демодуляцияның оңтайлы 
режимдерін анықтайтын əдістер мен математикалық модельдерді 
əзірлеу негізгі міндеттер болып саналады.
• Егер ақпараттық дабылдың, дабыл-тасымалдағыштың түрі мен 
байланыс желілерінің сипаттамалары берілген болса, онда дабыл-
дарды оңтайлы қабылдау негізгі есептер болып саналады.
• Хабарларды қабылдау есептері екі класты – когерентті жəне 
когерентті емес қабылдауға бөледі (тиісінше, ақпараттар беру 
арасындағы синхрондаудың болуы жəне жоқ болуы кезінде). 
Когерентті (синхронды) қабылдау əдістері, негізінен, неғұрлым 
қарапайым жəне сенімді. Когерентті емес (асинхронды) қабылдау 
 
x
 
Ⱥԕɩɚɪɚɬɬɵԕ
 ɞɚɛɵɥ
0
 
1
 
0
 
1
 
1
 
0
1
 
1
0
1 1 1
x
 
Ⱥɪɚɬԥɪɿɡɞɿ
 ɞɚɛɵɥ
ȿɤɿɥɿɤ
 ɞɚɛɵɥ
 
2 3
 
 
2 3
 
0 0
0 0
0
0
 
1 1
47-сурет. Дельта-модуляция кезінде дабылдың түрлендірілуі
ϭ
ϭ
ϭ
ϭ

257
 
неғұрлым жоғары тез əрекет етуді қамтамасыз етеді, бірақ жүзеге 
асырылуы неғұрлым күрделі.
• Амплитудалық-модульденген дабылдың демодуляциясы 
оны детектордан шығарда төменгі жиіліктерде детектирлеу жəне 
сүзгіден өткізу кезінде айналып шығатын дабыл-тасымалдағыштың 
бөлінуі жолымен жүзеге асырылады.
• Модуляцияның цифрлық түрлері кодталған хабарларды 
дискреттік əдістермен беру үшін пайдаланылады. Берілетін үзіліссіз 
дабылдың уақыт ішінде дискретизацияланатыны, деңгейі бойынша 
квантталатыны жəне уақыттың келесі дискреттік мезеттерінде алы-
натын есептердің кодтық комбинацияларға түрленетіні, цифрлық 
модуляцияның мəні болып табылады.
СОӨЖ жəне СӨЖ тапсырмалары
1. Тақырып бойынша бақылау сұрақтарына жауап беру:
1.  Модуляция дегеніміз не?
2.  Үзіліссіз модуляция əдістеріні  анықтамасы. 
3.  Қандай модуляцияны дискреттік деп атайды?
4.  Хабарларды қабылдау есептері қандай түрлерге бөлінеді?
5. Модуляцияның 
цифрлық 
əдістерінің 
артықшылықтарына 
не 
жатады? 
6.  Дельта-модуляция тəсілінін мəні қалай? 
2. Тақырып бойынша тест тапсырмаларының сұрақтарына 
жауап беру:
1.
Дискретті процестер жүйе негізінде немен үлгіленеді?
A)
персонал
B)
құрал-жабдықпен 
C)
персонал жəне құрал-жабдықпен 
D)
Петри желісі, динамикалық шешімдер кестесі, продукциондық жүйе 
E)
желі арқылы
2.
Активті тəжірибелерді жоспарлаудың мақсаты –
A)
үлкен шығындармен үлгі параметрлерін бағалау
B)
шығындарды болдырмау 
ң

258
C)
параметрлерді бағаламау 
D)
бастартуды болдыру 
E)
ең аз шығындармен үлгі параметрлерін бағалау
3.
Дискретті процестерді басқару қандай бағдарламалау əдісімен 
жүзеге асырылады? 
A)
математикалық
B)
логикалық 
C)
синтаксистік 
D)
семантикалық
E)
эмпирикалық
4.
Басқару алгоритмі келесідей жүзеге асырыла алады: 
A)
графикалық
B)
сызбалы, бағдарламалы, ұйымдастырушылық
 
C)
синтаксистік 
D)
семантикалық
E)
эмпирикалық
5.
Басқару алгоритмінің бірінші жағдайында:
A)
бағдарлама
B)
нұсқама құрылады
 
C)
арнайы құрылғы 
D)
семантикалық
E)
эмпирикалық
6.
Басқару алгоритмінің екінші жағдайында:
A)
семантикалық
B)
нұсқама құрылады
 
C)
арнайы құрылғы 
D)
бағдарлама 
E)
эмпирикалық
7.
Басқару алгоритмінің үшінші жағдайында:
A)
семантикалық
B)
эмпирикалық
C)
арнайы құрылғы 
D)
бағдарлама 
E)
нұсқама құрылады
 
8.
БАЖ ҰТЖ-ң ерекшелігі –

259
 
A)
бағдарламалық басқарудың сызбалықтан жəне 
ұйымдастырушылықтың бағдарламалықтан басымдылығы жатады
B)
Петри желісі, динамикалық шешімдер кестесі, продукциондық жүйе
C)
бейімделушілікті қаматамасыз ететін БАЖ ҰТЖ-ң тікелей құрамды 
бөлігі
D)
ЭАЖ-де өңделетін ақпараттар үшін жұмсалатын шығындар 
объектіде осы ақпаратты қолдану экономикалық ұтыстан аз болмау 
керек
E)
барлық жауап дұрыс
9.
Операцияларды зерттеу қай елде екінші дүниежүзілік соғыс 
кезінен бастап жүргізілді (кейіннен осы бағытты өңдеуді АҚШ 
жалғастырды)?
A)
Ресейде
B)
Англияда
C)
Францияда
D)
КСРО-да 
E)
ондай болған емес
10.
Сигнал дегеніміз не?
A)
физикалық құрылымдардың обьектінің немесе ортаның физикалық 
қасиеттері, жағдайы жəне тəртібі туралы берілетін ақпараттық 
қызмет 
B)
Петри желісі, динамикалық шешімдер кестесі, продукциондық жүйе
C)
бейімделушілікті қаматамасыз ететін БАЖ ҰТЖ-ң тікелей құрамды 
бөлігі
D)
ЭАЖ-де өңделетін ақпараттар үшін жұмсалатын шығындар, 
объектіде осы ақпаратты қолдану экономикалық ұтыстан аз болмау 
керек
E)
барлық жауап дұрыс
11.
Жалпы алғанда сигналдарды өңдеу мақсаты деп нені айтамыз?
A)
физикалық құрылымдардың обьектінің немесе ортаның физикалық 
қасиеттері, жағдайы жəне тəртібі туралы берілетін ақпараттық 
қызмет 
B)
оларда бейнеленген нақты ақпараттық мəліметтерді (пайдалысын да, 
мақсаттысын да) алып, ол мəліметтерді қабылдау жəне одан əрі 
пайдалану үлгісіне келтіруді айтады
C)
бейімделушілікті қаматамасыз ететін БАЖ ҰТЖ-ң тікелей құрамды 
бөлігі

260
D)
ЭАЖ-де өңделетін ақпараттар үшін жұмсалатын шығындар, 
объектіде осы ақпаратты қолдану экономикалық ұтыстан аз болмау 
керек
E)
барлық жауап дұрыс
12.
Сигалдарға қажетті деп нені айтамыз? 
A)
физикалық құрылымдардың обьектінің немесе ортаның физикалық 
қасиеттері, жағдайы жəне тəртібі туралы берілетін ақпараттық 
қызмет 
B)
Петри желісі, динамикалық шешімдер кестесі, продукциондық жүйе
C)
іріктеп алынған мақсатты сигналдарды саралау кезінде негізгі 
сигналдармен бірге оларға бөгет жасайтын шулармен түрлі 
кедергілерді тіркейді 
D)
ЭАЖ-де өңделетін ақпараттар үшін жұмсалатын шығындар 
объектіде осы ақпаратты қолдану экономикалық ұтыстан аз болмау 
керек
E)
барлық жауап дұрыс
13.
Сигналдарды қандай түрлерге бөледі? 
A)
жалпы
B)
символды
C)
тек шулар
D)
пайдалы жəне бөгет жасайтын
E)
барлық жауап дұрыс
14.
Бөгет жасайтын сигналдардың шығу табиғатын анықтағанда 
олар ауысып кетуі мүмкін:
A)
символға
B)
белгіге
C)
таңбаға
D)
ешнəрсеге айналмайды
E)
ақпараттық разрядтарға 
15.
Қандай өлшемде берілген сигналдардың нəтижесінде пайда 
болған көп өлшемді сигналдар жиі пайдаланылады? 
A)
бір
B)
екі
C)
үш
D)
төрт
E)
бес

261
 
16.
Көп өлшемді сигналдар бір өлшемді сигналдардың .... түрінде 
қаралады? 
A)
реттелген көбейтіндісі
B)
реттелген қосындысы
C)
реттелген азайтындысы
D)
реттелген бөліндісі
E)
реттелген дəрежесі
17.
Көп өлшемді сигналдарды өңдеудің өз ерекшеліктері бар жəне 
олардың сандарының дəрежесі көп болуына байланысты бір 
өлшемді сигналдардан айырмашылықтары қандай болуы 
мүмкін?
A)
аз
B)
орташа
C)
көп
D)
біреу ғана
E)
тек шектеулі
18.
Сигналдар теориялық зерттеу мен практикалық талдаудың 
об ектісі болуы үшін оны математикалық жазу əдісі - сигналдың 
қандай моделі көрсетілуі қажет? 
A)
алгоритмдік
B)
физикалық
C)
эмпирикалық
D)
математикалық
E)
логикалық
19.
Физикалық деректерд талдауда сигналдардың математикалық 
моделдерін құруда екі түрлі əдісті пайдалануға болады: 
A)
физикалық құрылымдардың обьектінің немесе ортаның физикалық 
қасиеттері, жағдайы жəне тəртібі туралы берілетін ақпараттық 
қызмет
 
B)
Петри желісі, динамикалық шешімдер кестесі, продукциондық жүйе
C)
бейімделушілікті қаматамасыз ететін БАЖ ҰТЖ-ң тікелей құрамды 
бөлігі
D)
ЭАЖ-де өңделетін ақпараттар үшін жұмсалатын шығындар 
объектіде осы ақпаратты қолдану экономикалық ұтыстан аз болмау 
керек
E)
математикалық əдістерде аударылған сигналдар, əдіс кездейсоқ 
сигналдар мəнін көрсетеді
і
ъ

262
20.
Математикалық əдістерде аударылған сигналдар –
A)
жеткілікті дəрежеде дəлдеп есептеп, оны математикалық 
формулалармен немесе есептеу алгоритмдермен нақтылап жазуға 
болады 
B)
кездейсоқ жағдайлардың болуына сигналдардың өзіне тəн 
физикалық табиғилылығы себеп болады 
C)
мазмұнына байланысты 
D)
тіркелген сигналдардың уақытқа немесе пайда болған орнына, 
мазмұнына байланысты болады 
E)
барлық жауап дұрыс

263
 
11-ТАҚЫРЫП. ДАБЫЛ МЕН АРНАНЫҢ 
АҚПАРАТТЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ
Дəрістің мəнмəтіні
Мақсаты:  Дабыл мен арнаның ақпараттық сипаттамаларын 
анықтау
Дəріс жоспары 
1. Дабыл мен арнаның физикалық сипаттамаларын келісу
2. Хабарлар көзі мен байланыс арнасы статистикалық қасиеттерін 
келісу (қиыстыру)
Негізгі түсініктер: дабыл, арна, хабарламалар көзі, сенімділік, 
кедергілер
Тақырыптың мазмұны: Нақты байланыс арнасы, қандай да 
бір дабылдарды беру мүмкіндігіне қатысты болатын, белгілі бір 
физикалық параметрлерге ие болады. Үзіліссіз арнаның оның 
тағайындалуына байланыссыз үш негізгі параметрлермен: дабылды 
беру үшін берілетін уақытпен Т
k
 дабылды өткізу жолағының енімен 
F
k
 жəне арнада кедергіден ұйғарымды дабылдың артып кетуімен 
Н
k
 сипаттауға болады. Н
k
-ның артып кетуі арнадағы ең үлкен 
ұйғарымды дабылдың Р
и
тax кедергілер деңгейінің P
ξ 
(логарифмдік 
масштабты) айырмасымен сипатталады. Сымдық арналар үшін ар-
тып кету, негізінен, арғы жағына өтетін кернеу жəне түйіспелік 
кедергілер деңгейімен, радиоарналар үшін тиісті қашықтықтарда 
дабылды анықтау мүмкіндіктерімен анықталады.
Байланыс арнасының атап көрсетілген негізгі параметрлерінің 
көбейтіндісін арнаның көлемі (сыйымдылығы) деп атау жəне V
k
-мен 
белгілеу қабылданған:
V
k
 = T
k
F
k
H
k
.                                       (136)
Берілген физикалық сипаттамалармен арна бойынша дабыл-
ды беру мүмкіндіктерін бағалау кезінде де дабылдың үш негізгі 
параметрлерін қарастырумен шектеледі: оның ұзақтығы Т
с
, спектрдің 
ені F
c
 жəне кедергіден артып кетуі Н
с
, сонымен бірге 

264
H
с
 = log (Р
и
/Р
ξ
),                             (137)
мұндағы,  Р
и 
- берілетін дабылдың орташа қуаты; Р
ξ 
-  арнадағы 
кедергілердің орташа қуаты. 
Н
с 
артып кетуі хабарлағыштың мүмкіндіктерімен жəне берудің 
алыстығымен байланысты болады.  Н
с 
неғұрлым үлкен болса, қате 
қабылдау ықтималдығы соғұрлым аздау. Берілетін арнаның V
c 
көлемі 
(сыйымдылық) ұғымы арна көлеміне ұқсас енгізіледі:
V
с
 = T
c
F
c
H
c
.                                  (138)
Дабыл көлемі сияқты, арна көлемі, Т, F, Н тиісті координаттары-
мен үш өлшемді кеңістікте берілуі мүмкін (48-сурет).
Аталған арна бойынша дабылды бұрмаламай берудің принципті 
мүмкіндіктерінің қажетті шарты мына арақатынасты орындау болып 
саналады.
V
c
≤V
k
                                          (139)
Сонымен қатар, ақпарат берудің жеткілікті жағдайын қамтамасыз 
ету үшін түрлендіру қажет болуы мүмкін, атап айтқанда:
Т
с
 £ Т
k
, F
c
 £ F
k
, Н
с
 £ Н
k
                             (140)
F
c
H
k
H
c
H
F
k
F
T
c
T
k
 
T 
48-сурет. Дабыл көлемі координаттары

265
 
Арна, дабыл беруге жататын спектрдің тəжірибелік еніне 
қарағанда кішірек өткізу жолағына ие болған кезде, соңғыны 
дабылдың ұзақтығын ұлғайту есебінен кішірейтуге болады. Мұнда 
дабыл көлемі өзгеріссіз сақталады.
Егер, керісінше, кең жолақты арна дабыл ұзақтығынан аз-
дау уақытқа берілетін болса, онда келісу дабыл спектрін кеңейту 
есебінен жүзеге асырылады.
Арнада дабылдың артып кетуінің төменгі ұйғарымды деңгейі 
кезінде түрлендіру, ақпаратта беруді бір мезгілде көп қайтара 
қайталау жолымен оның ұзақтығын ұлғайта отырып берілетін 
дабылдың артып кету деңгейін төмендету жолымен жүзеге асыры-
лады. Сондай-ақ, түрлендірудің өзге де түрлері болуы мүмкін.
Осы арна бойынша берілетін дабыл туралы алуға болатын, 
ақпараттардың саны мен арна көлемі арасындағы байланыстың 
қандай екенін қарастырамыз.
Т
k
 уақыт ішінде байланыс арнасы бойынша берілуі мүмкін 
ақпараттардың шекті саны, мынаған сəйкес келеді:
I
max
(V,U) = T
k
 F
k
 log (1+ P
u
/P
ξ
).
Осыдан, егер Pu/Pξ >> 1 болса, онда дабыл туралы алуға бола-
тын ақпараттардың ең үлкен саны арасының физикалық мүмкіндігін 
толық пайдалану дабылын түрлендіру арқылы қамтамыз ету шарт-
тары негізде, арнаның сыйымдылығына жақын болады:
I
max
(V,U) = V
k
 = T
k
F
k
 log (P
u
 
max
/P
ξ
).
Байланыс арнасы мен олардың хабарлар көзінің ақпараттық сипат-
тамаларын көрсететін статистикалық қасиеттерді келісу, ақпараттар 
беру жүйелерінің сапасын жақсарту мақсатында жүргізіледі. Сапа-
ны бағалау үш негізгі көрсеткіштер: анықтық, ақпараттар берудің 
орташа жылдамдығы мен оның сенімділігі жəне құнын анықтайтын 
жүйелерді техникалық жүзеге асыру бойынша іске асырылады. 
Тəжірибе тұрғысынан техникалық жүзеге асырудың күрделілігі 
шешуші маңызға ие болуы мүмкін, жүйелердің шекті мүмкіндіктерін 
анықтау кезінде алғашқы екі көрсеткіштермен ғана шектелген орын-
ды болады.
Дискреттік арнаның дұрыстығы əдетте бір символды (қарапайым 

266
дабылды) қате қабылдау ықтималдығының мəнімен бағаланады. 
Үзіліссіз хабарлар беру жағдайында оның дұрыстығы туралы, 
қатені жаңғырту кезіндегі орта квадраттық қатенің мəні бойынша 
қарастырады.
M[ε
2
]=M[(w(t)-z(t))
2
],
мұндағы, w(t) – арнадан шығуында түсетін хабар, z(t) – арнаның 
кіруіндегі хабар.
Сенімділік (анықтық) ақпараттық жүйелердің кедергіге 
төзімділігін сипаттайды. 
Уақыт бірлігінде арна бойынша берілетін ақпараттардың орта-
ша саны ақпараттар беру жылдамдығы болып түсіндіріледі. Атап 
айтқанда, символдарды қалыптастыру жылдамдығы (техникалық 
емес) арнаның өткізу қабілетімен келісуге жатады. Ақпараттар беру 
жылдамдығы жүйенің тиімділігін сипаттайды. 
Егер хабарларды беру жүйесіне ақпараттарды беру жылдамдығы 
мен дұрыстығына қатысты жоғары талаптар қойылмайтын болса, 
онда хабарлар көзі мен байланыс арнасының статистикалық сипат-
тамасымен келісу, негізінде қажет болып саналмайды.
Хабарларды дабылдарға түрлендіру кезегіндегі бұл жағдайда екі 
негізгі мақсаттар көзделуі мүмкін. Олардың бірі - оның ақпараттық 
құрылғыларды аппараттық жүзеге асыруының қарапайымдылығы 
мен сенімділігін жəне олардың тиімділігін қамтамасыз ететіндей 
символдардың (код) осындай жүйесіне хабарды түрлендіру: 
қолайлы уақытта оларды беру кезінде жекелеген символдарға 
сəйкес келетін қарапайым дабылдарды ажырату аппаратурасының 
қарапайымдылығын, осы жүйеде арифметикалық жəне логикалық 
амалдарды орындаудың қарапайымдылығын қамтамасыз ету бо-
лып табылады. Үздіксіз кіру дабылы кезінде осындай ең қарапайым 
түрде кодтау үдерісін техникалық іске асыру ұқсастық-цифрлық 
түрлендіргішпен жүзеге асырылады.
Оларды рұқсат етілмеген кірулерден қорғау хабарлар-
ды түрлендірудің тағы бір мақсаты болып саналады. Осындай 
түрлендіру  шифрлау деп аталады. Ол таңбалар деңгейінде, сол 
сияқты символдар деңгейінде жүргізілуі мүмкін.
Хабарлар көзін байланыс арнасы мен статистикалық келісімдерінің 
қажеттілігі жоқ болған жағдайда жүйелер атқарымының сапасын 

267
 
арттыру мəселелері дискреттік арна үшін модулятордың кіруінен 
демодулятордың шығуына дейін шешіледі.
Модуляторға кіретін символдар тең ықтималдықта келіп 
түседі жəне олардың арасында статистикалық байланыстар жоқ. 
Жиіліктер жолағы мен қуаттары бойынша берілген шектеулері 
қанағаттандыратын дабылдар жиынынан оған əсер ететін аддитивті 
гаусс шуылы əрбір жекелеген символды қабылдаудың ең көп 
сенімділігін қамтамасыз етеді. Сонымен, бірмезгілде оңтайлы 
қабылдау құрылымы анықталады. Осы мəселелер екілік арна (m = 
2) жағдайы үшін неғұрлым толығырақ қарастырылған.
Шеннон көрсеткендей, ақпараттар беру жүйесінің тиімділігі мен 
кедергіге төзімділігін арттыру байланыс арнасына кодтайтын, демек 
декодтайтын құрылғыны енгізу есебінен мүмкін болады жəне ха-
барлар көзі мен байланыс арнасының қасиеттерімен статистикалық 
келісу оның мақсаты болып саналады. 
Оның дəлелдеген теоремалары бойынша, аталған байланыс 
арнасының өткізу қабілетіне қанша болмасын жақын келетін 
ақпараттар беру жылдамдығына қол жеткізілетін кодтаудың оңтайлы 
тəсілінің қолданылуы негізделген. «Модулятор-демодулятор» ар-
насы бөліктеріндегі операцияларды қоса алғанда хабарлардағы 
кедергілермен арна қоспаларын кері түрлендіру мен дабылдардағы 
хабарларды түрлендіру бойынша операциялардың жиынтығы бұл 
ретте кодтау болып түсіндіріледі. 
Операциялардың тиісті жиынтығын, демек оңтайлы байла-
ныс жүйелерінің құрылымын анықтауға арналардың модельдерін 
айтарлықтай оңайлататын бірқатар мүмкіндіктерді жасаған кезде 
де қол жеткізілген жоқ. Есептерді оңайлату үшін «модулятор-де-
модулятор» арнасының оңтайлы жобаланған бөліктері жағдайлары 
кезінде ең жақсы кодты табу жолымен бөліктері бойынша жүйелерді 
оңтайландыруға көшеді.
Сондай-ақ, хабарлар көзінің статистикалық қасиеттерімен 
шарттасылған кодтау рəсімдерін жəне байланыс арнасының 
статистикалық қасиеттеріне қатысты кодтау рəсімдерін бөлудің 
дұрыс болатындығы анықталды. Осындай бөлу түрлендіру 
үдерістерінің мəнін жақсырақ түсінуге оң ықпал етеді. Тəжірибелік 
тұрғыдан ол, негізгі екі тəуелсіз блоктарды кодтайтын, сол сияқты 
декодтайтын құрылғыларды: дерек көзінің кодері мен дерек көзінің 
декодері жəне арнаның кодері мен арнаның декодері жүзеге асыруға 

268
мүмкіндік беретіндігімен құнды болып саналады. Дискреттік хабар-
ларды беру жүйелерінің нақтыланған құрылымдық сұлбасы 49-су-
ретте көрсетілген. 
Енді, хабарлардың əртүрлі көздері мен байланыс арналарының 
статистикалық келісуінің ерекшеліктерін қарастырамыз.
Көзден келіп түсетін дискретті хабарлар, артық хабарға ие бо-
лады, ал арнада кедергілердің зиянды əсерін елемеуге болады деп 
жорамалдап көрелік жəне бұл бірліктен айтарлықтай артып кететін 
дабыл кедергі қатынастары кезінде шындыққа жақын келетін бола-
ды. Бұл жағдайда, кедергіге төзімділікті қамтамасыз ету проблема-
сын ескерудің қажеттілігі жоқ жəне тиімділікті арттыру есебі сол 
күйінде қалады. 
Кедергілерсіз дискреттік арна үшін кодтау туралы Шеннонның 
негізгі теоремасында, хабарларды статистикалық тəуелсіз жəне тең 
ықтималды символдарға түрлендіру арқылы ақпараттарды беру 
жылдамдығын осы арнаның өткізу қабілеттеріне дейін арттыруға 
болады. 
Атап көрсетілген мүмкіндіктерді техникалық іске асыру, сол 
жағдайда артық ақпараттарды жою азаятын, осындай кодтауды 
қамтамасыз ететін көз кедергімен жүзеге асырылады. Кедергілер 
болмаған кезде, бұл уақытты беру уақытынан (немесе есте сақтайтын 
құрылғы көлемінде) ұтуға тікелей мүмкіндік береді жəне жүйенің 
ɏɚɛɚɪɥɚɪ
 
ɤԧɡɿ
 
Ʉԧɡ
 
ɤɨɞɟɪɿ
 
Ⱥɪɧɚ
 
ɤɨɞɟɪɿ
 
Ɇɨɞɭɥɹɬɨɪ
 
Ʉɟɞɟɪɝɿ
 
ɤԧɡɿ
ɏɚɛɚɪɞɵ
 
ɚɥɭɲɵ
 
Ʉԧɡ
 
ɞɟɤɨɞɟɪɿ
Ⱥɪɧɚ
 
ɞɟɤɨɞɟɪɿ
Ⱦɟɦɨɞɭɥɹ
-
ɬɨɪ
 
Ȼɚɣɥɚɧɵɫ
 
ɠɟɥɿɫɿ
 
Ȼɟɪɭɲɿ
 ԕԝɪɵɥԑɵ
Ԕɚɛɵɥɞɚɣɬɵɧ
 ԕԝɪɵɥɵɦ 
z 
u
v
w 

жүктеу/скачать 8,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: