-сурет. Эукариот жасушаларының құрылысы

25
Бактериялар (прокариоттардың) басқаша типте құрылған. Олар-
да қалыптасқан жасушалық ядро болмайды. Ядроның орнына эу-
кариоттар жасушасының ядросына ұқсас нуклеотидтары болады. 
Əр жасуша жасушалық мембранамен қоршалған. Жасушалық мем-
брана цитоплазманы қоршап тұрады жəне жасушаның ішіндегі зат 
алмасуының реттелуінде аса маңызды рөл атқаратын жасушаның 
функционалды бөлігі болып табылады. Жасушаға түсетін барлық 
қоректік заттар мен жасушадан шығарылатын бүкіл қалдықтар не-
месе секреция өнімдері осы мембрана арқылы өтеді. 
Тыныштықта тұрған жасушалардан екіқабат ядролық мембрана-
мен қоршалған сфералық ядроны ажыратуға болады. Ядро көбіне 
жасушаның ортасында орналасады. Бірақ кейбір жасушаларда ол 
еркін орын ауыстыра алады жəне жасушаның кез келген бөлігінде 
орналаса алады. Ядро жасушада өте маңызды рөл атқарады, ол жа-
суша қызметінің белсенділігіне бағыт береді. Бөлінуі басталмаған 
жасушаның ядросы микроскоппен қарағанда біркелкі сияқты бо-
лып көрінеді. Ондай ядродан қабықшаны, бір немесе бірнеше ірірек 
денешіктерді, яғни ядрошықтарды, кейде тағы да бір ұсақ гранула-
ларды байқауға болады. Бірақ бөлінуге кіріспеген кейбір ядролар-
дан недəуір үлкен құрылымдар – хромосомаларды да табуға бола-
ды. Хромосомалар – құрамында тұқым қуалау бірліктері немесе 
гендері бар таяқша тəріздес денешіктер. Жасушалардың  бөлінулері 
аралығында хромосомалар ұзын, өте нəзік хроматин жіпшелеріне 
айналады. Оларды тек электронды микроскоппен ғана көруге бо-
лады. Ядрошықтардың ішінде рибосомалар түзіледі.  Жасушаның  
бөлінуге дайындалуы кезінде ядрошықтар жойылады да, кейіннен 
қайта пайда болады. 
Хромосомарлың құрамындағы ДНҚ арқылы ядро жасушаның 
дамуы мен оның тіршілік əрекеттерін басқаруда маңызды қызмет 
атқарады. 
Ядрода тек белгілі бір жасушаның белгілері мен қасиеттерінің 
немесе ол жасушаның ішінде жүретін тіршілік үрдістерінің (мыса-
лы, ақуыздың синтезделуі) ғана емес, сол сияқты ағзаның барлық 
белгілері туралы да тұқым қуалау ақпараты сақталады. Ақпарат 
хромосомалардың құрамына кіретін оның ең маңызды бөлігі – ДНҚ 
молекулаларына жазылады.
Жасуша тыныштық күйде тұрғанда (яғни, жасушалардың 
екі бөлінулері аралығындағы кезең) хроматиндер ядрода шашы-
рап жатады. Жасушаның  бөлінуге дайындалу үрдісінде хроматин 

26
жинақталып тығыздалады, сөйтіп, хромосомалар түзіледі, содан 
соң пайда болған хромосомалар бөлінген екі жаңа жасушаға бірдей 
тарайды.
2.1 Митоз
Митоз немесе кариокинез деген атауды В.Флемминг (1879-1882) 
саламандра терісіндегі жасушалардың ядросын толық зерттеу ба-
рысында атаған. Осы жұмысы арқылы Флемминг митоз кезіндегі 
хромосомалардың ерекшеліктеріне көптеген зерттеушілердің 
көңілін аудартты.
В.Флемминг митоз барысында хромосомалар ұзындық бойы-
мен бөлінетіндігіне назар аударса, ал Е. ван Бенеден (1883) жаңа 
жасушаларға тараған жас хромосомалар аналық хромосоманың 
барлық қасиеттерін толығымен қайталайтындығына көңіл бөлген. 
1884 ж. Э.Страсбургер митоздың профаза, метофаза фазала-
рын анықтап, оны фаза алдыңғы (про) жəне фаза кейінгі (мета) 
хромосоманың ыдырауынан кейінгі деп түсінген еді, алайда кейінгі 
цитологтардың анықтаулары бойынша, хромосомалар профазаға екі 
еселенген күйінде келетіндігі анықталған.
Дəл осы уақыттарда тұқым қуалаудың ядролық гипотезасы 
қалыптасты (В.Ру, 1883; О.Гертвиг, Э.Страсбургер, 1884).
1986 ж. Э.Вильсонның «Дамудағы жəне тұқымқуалаудағы жа-
суша» атты еңбегі арқылы цитогенетиканың ғылым түрінде өз 
қалыптасуын бастаған еңбегі жарық көрді. 
Жарық микроскопы арқылы жасушаны зерттеу үшін тұрақты 
немесе уақытша препараттар қолданылады. Жасушаларды арнайы 
бояғыш заттармен бояп немесе боямай да зерттеуге болады. 
Жасушаның ультрақұрылымын қарастыру үшін электронды 
микроскоп қолданылады, ол үшін жасушаларды бекітеді немесе 
фиксациялайды жəне бояйды немесе контрастайды. Ультражұқа 
кесінділерді электрондардың шоғыры арқылы қарастырады. Соны-
мен қатар сканерлейтін электронды микроскоп та пайдаланылады.
Бөлінуге кіріскен кез келген жасуша бірқатар өзгерістерге 
ұшырайды, сол өзгерістерден жасушалық цикл құралады. 
Жасушалық цикл төрт кезеңнен тұрады: синтезге дейінгі (G), ДНҚ 
синтезі (S), синтезден кейінгі (G) жəне митоз (М).

27
Көпшілік ағзалар үшін жасушалық циклдің ұзақтығы 10-нан 
50 сағатқа дейін болады. Митоздың дəл өзі жасушалық циклдің 
1/7-1/10 бөлігінен аспайтын уақытта өтеді. Мысалы, сүтқоректілерде 
М – 1,0-1,5 сағатқа, G – 8-12 сағатқа, G – 2-5 сағатқа, S – 6-10 сағатқа 
созылады. Төмендегі кестеде əртүрлі нысандардың жасушалық 
циклінің ұзақтығы келтірілген (С.Г. Инге-Вечтомов, 1989. 
бойынша).
2-кесте
Əртүрлі нысандардың жасушалық циклінің ұзақтығы
№
Ағза атауы
Жасушалық циклінің 
ұзақтығы, сағат
1
Жүгері – Zea mays
12-29
2
Бұршақтұқымдастар – Vicia faba 
26-44
3
Шпинат – Sinapis alba
25-35
4
Сарымсақ – Allium cepa
13-23
5
Сұлы – Avena strigosa
10
6
Хризaнтема - Chrisanthemum 
15
7
Скерда – Crepis capillaries
11-12
8
Гаплопаппус – Haplopappus gracilis
10-12
9
Темекі – Nicitiana tabacum
10
10
Бұршақ – Pisum sativum
13-20
11
Қара бидай – Secale cereal
10-20
12
Тышқан – Mus musculus
эпителий
сперматагониилері
11-38
26-30
13
Егеуқұйрық – Rattus norvegicus
Бауыр 
эпителий
14-47,5
9-10,5
14
Атжалман (эпителий)
12-17,5
15
Тауық – Gallus domesticus (эпителий)
10-16

28
16
Ашытқы – Sacch.cerevisiae
2
17
Бактерия – E.coli
0,3
Жасушалар культурасы:
18
Адам – Homo sapiens
эмбриональды фибробластар
лейкоциттер
НеLa
тері
бүйрек
18,5
18
20-28
28
21-27
19
Тышқан 11,5-23
20
Қытай атжалманы
13,5-24
Ескерту. Өсімдіктер үшін тамыр меристемасын оптималды жағдайда өсірілу 
алынған 
Көп жасушалы ағзалардың бəрінде де митоздық бөліну жүреді. 
Тыныштықта, интерфазада тұрған жасушада сфера пішінді 
ядро болады, ядроның сырты екі қабатты, ұсақ, көлемі 40 мкм 
болатын тесіктері бар мембранамен қапталған. Бұл стадияда 
хромосомалар ядрода түзу, созылған жəне жарық микроскобы 
-
мен қарағанда көрінбейтін күйде болады. Бұл туралы цитоло-
гияның алғаш ғылым болып дами бастағанынан бастап мəліметтер 
бар. 1888 ж. Т.Бовери аскариданың ұрықтаған жұмыртқасының 
хромосомалары өткен алдыңғы телофаза кезінде профазада 
қай жерде болса сол жерде пайда болатындығын айтқан 
болатын. Бұл тұжырымды ерлі-зайыпты Байерлермен 1957-
1958 жылдары тағы да дəлелдеген, олар лилия тұқымдастардың 
эндоспермындағы митозды бақылау үшін микрокиносъемканы 
қолданып көрсеткен.
Митоз ядроның бөлінуі – кариокинезден, цитоплазманың 
бөлінуі – цитокинезден тұрады. Жасуша бөлінулерінің арасындағы 
кезең интерфаза деп аталады. Интерфаза мен митоз жасушалық 
циклді құрайды. Митоз барысында жасуша бірқатар өзгерістерге 
ұшырайды, ол өзгерістер бірнеше фазаларға бөлінеді: профаза, ме-
тафаза, анафаза жəне телофаза (2-cурет). 

29
2-сурет. Митоз. 
1– профаза, 2, 3 – прометафаза, 4 – метафаза, 5– анафаза, 
6,7 – телофаза, 8 – жаңа жас жасушалар
Жасуша бөлінбей тұрған кезде, яғни интерфазада, метоболиттік 
үдерістер белсенді түрде жүреді. Соның негізінде жасушаның өсуі 
мен оның келесі бөлінуіне қажетті əртүрлі заттар синтезделеді.
Интерфазаның G кезеңінде жасуша тіршілігі үшін аса қажетті 
заттар – нуклеотидтер, аминқышқылдары, ферменттер, т.б. син-
тезделеді. Бұл ең ұзақ кезең, сонан соң ДНҚ синтезі жүретін – S  
кезеңі келеді. Жасушадағы ДНҚ мөлшері екі есе артады. Осы уақыт 
ішінде басқа да заттар – РНҚ жəне белоктар синтезделеді. Син-
тезден кейінгі G – кезеңінде РНҚ жəне басқа да заттар синтезделе 
береді (2-сурет). Бұл кезеңде жасуша келесі митозға қажетті энергия 
жинақтайды. Осы кезеңде ДНҚ-ның жаңадан түзілген тізбектерінің 
негізінде, жасушада əр хромосоманың екі еселенуі басталады. Ин-
терфаза негізінде хромосомалар белсенді түрде қызмет жасайды 
жəне микроскоппен қарағанда олар көрінбейді. 
Митоздың  профазасында хромосомалар ширатылады, қысқара-
ды жəне жуандайды. Сондықтан олар осы кезеңде бір центроме-
ра арқылы біріккен екі хроматидтен тұратын құрылым ретінде 
көрінеді. Бұл жасуша циклінің интерфазасының S кезеңінде 
болған репликацияның нəтижесі, яғни хроматидтер интерфазадағы 
хромосомалардың екі еселену үдерісінде пайда болады. Хромотидтер 

30
бір-біріне тығыз жақындаған жəне ширатылған. Профазаның соңына 
қарай жанасу əлсірейді де, ядрошықтар жойылып, ядролық мембрана 
ериді, сөйтіп хромосомалар цитоплазмада жатқандай болып шығады. 
Осы уақыт профазаның аяқталғанын білдіреді. Жасушада бөлінудің 
арнайы механизмі болады. Профазаның басында хромосомалар бүкіл 
ядро бойынша біркелкі таралады, ал профазаның соңында ядролық 
мембранаға жақындайды. Жіпшелердің күшті ширатылуына байла-
нысты хромосомардың ұзындығы біршама қысқарады.
Ядролық мембрана еріген соң хромосомалар экватор бағытына 
қарай жылжиды. Митоздың бұл стадиясы прометафаза деп ата-
лады. Хромосомалардың жылжуы центромера учаскелеріне 
бекіген  ахроматин жіпшелері (ұршық тəрізді) арқылы жүзеге аса-
ды. Прометафаза хромосомалар экватор жазықтығына жеткенде 
аяқталады, яғни барлық хромосомалардың центромералары эк-
ватор жазықтығына жеткен кезде, жасуша метафаза стадиясына 
көшеді. Егер осы стадиядағы  жасушаны микроскоппен қараса, онда 
барлық хромосомалардың бір жазықтықта орналасқандығын жəне 
экваторлық немесе метафазалық пластинка деп аталатын құрылым 
түзілетінін жақсы көруге болады. Ұзын хромосомалар V əрпі тəрізді 
бүктетілген жəне метафазалық пластинканың ортасын көрсетеді, 
онда боялмаған бірінші тартылыс немесе центромера көрнеді. Сол 
центромераға ахроматин жіпшелері келіп бекініп, хромосомалардың 
жылжуын қамтамасыз етеі. Осы стадиядағы хромосомалрдың са-
нын есептеу, олардың құрылымын зерттеу жəне мөлшерін анықтау 
жұмыстары оңай жүргізіледі. Метафазалық пластинак – түрдің па-
спорты болып саналады. Метафазада байқалатын хромосомалардың 
саны мен пішіні түрдің кариотипін сипаттайды. Хромосомалардың 
жұп екендігі анық көрінеді. Жұп немесе гомологты хромосомалар 
əдетте ұзындығы, центромераларының орналасуы жəне тағы басқа 
өзінің құрылымдық ерекшеліктері бойынша бірдей болады. Го-
мологты хромосомалардың зиготаға  біреуі аналық гаметадан, ал 
екіншісі аталық гаметадан келеді. 
Митоздың келесі фазасы – анафаза бұл, осы уақытқа дейін 
əр хромосоманың екі хроматидасын ұстап тұрған, центромера 
учаскесінің бөлінуімен сипатталады. Осы бөлінудің нəтижесінде хро-
мотидтер хромосомаларға айналады. Екі полюстерден келетін ұршық 
тəріздес жіпшелер хромомсомаларды қарама-қарсы полюстерге тар-
та бастайды. Жасушаның профазасында қанша хромосома болса, 
анафазаның соңында əр полюстерде сонша хромосомадан болады.  

31
Телофаза  – митоздың ақырғы стадиясы бұл хромосомалардың 
полюстерге толық ажырауымен басталады. Осыдан кейін ин 
тер-
фазалық ядроның реконструкциясы басталады немесе профазада 
болатын барлық үрдістер телофазада да қайталанады, бірақ олар 
керісінше жүреді, яғни ядролық мембрана түзіледі, ядрошықтар пай-
да болады, хромосомалар тарқатылады (деспирализация) жəне олар 
жіңішкеріп ұзара түседі. Микроскоппен қарағанда қайтадан тек тор 
құрылым көрінеді. 
3-сурет. Жасушаның тіршілік циклі
Осымен ядроның бөлінуі – кариокинез аяқталады. Осы уақытта 
цитоплазманың бөлінуі – цитокинез де қоса жүреді. Жануарлар жа-
сушаларында, олардың ортасында, шетінен орталығына қарай тар-
тылу пайда болады да, біртіндеп жасушаны екіге бөледі. Өсімдіктер 
жасушаларында керісінше, жасуша қабығы фрагмопласт элементтері 
есебінен пайда болады да орталықтан шетке қарай бөліну үрдісі 
жүреді. 
Хромосоманың циклдық өзгеруіндегі үрдіс – хромонемалардың 
немесе хромосома жіпшелерінің спирализациясы мен деспи-
рализациясы. Митоздың ерте профазасы стадиясында, жарық 
микроскобының көмегімен қарағанда хромосомалар максималды 
түрде деспиральданған, хромонеманың ұзына бойында біркелкі 
емес екендігін байқауға болады. Оның өте жіңішке жəне жуан-
дау  хромомерлер деп аталатын бөліктерден тұратындығы көрінеді. 

32
Əр хромосомаға хромомерлердің орналасатын орны салыстырма-
лы түрде тұрақты. Хромомерлер хромонемалардың едəуір тығыз 
ширатылған жерлері. 
Сонымен, митоздың нəтижесінде бір жасушадан ұсақ хро-
мосомалары бар екі жас жасуша пайда болады. Митоз ағзадағы 
сабақтастылықты жəне хромомсомалар жиынтығы мен оның 
санының тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Митоздың негізгі 
стадияларының кей ағзаларда өзгеше жүруі мүмкін. Мысалы, саха-
ромицет саңырауқұлақтарында барлық митоз үрдісі ядролық мем-
брана ішінде өтеді. Жалпы жасушалық цикл мен митоздық бөлінудің 
генетикалық бақылауда болады. Гендер ДНҚ репликациясының, 
цитокинездің, хромосома жіпшелерінің ширатылуы мен 
тарқатылуының жəне тағы басқаларының жүзеге асуына бақылау 
жасайды. 
Жасушадағы өтіп жатқан барлық үрдістер генетикалық 
бақылауда болады. Гендер ДНҚ репликациясының кезектесіп келетін 
стадияларының барлығын, цитокинез, қозғалыс, хромосомалардың 
спирализациялануы мен деспиральдануын жəне т.б. бақылайды. Бұл 
гендердің мутациясы жасуша циклінің кез келген стадиясынан үзіп 
тастауы мүмкін. Осыған орай жасушаның циклі мен митозды зерт-
теу үшін генетикалық талдауды қолдануға болады. 
Мутанттар, яғни кез келген стадиясында жасушалық циклі 
блокталған,  мутациясы бар ағзалар немесе жасушалар. Мыса-
лы, бірқатар бір жасушалы ағзалар – ашытқы саңырауқұлақтар 
туысы Saccharomyces жəне Schizosaccharomyces, балдырлар 
Chlamidomonas, көк саңырауқұлақтары Aspergillus, қарапайымдар 
Tetrahymena, сонымен қатар сүтқоректілерден тышқан мен қытай 
аламанының жасуша культуралары. 
Жасуша циклін бақылаушы гендердің рецессивті мутациялары 
летальды. Сондықтан сəйкесінше мутанттар шартты немесе шарт-
ты-летальдым мутанттар болып бөлінеді.
Ең көп жасуша циклін бақылайтын гендер ашытқы 
саңырауқұлақтарында (шамамен 50) табылған. Бұл бір жасуша-
лы саңырауқұлақтар жасуша циклін зерттеуге өте ыңғайлы нысан, 
өйткені олардың бүршіктену кезеңдерін митоздың фазаларымен 
оңай сəйкестендіруге болады. Осы саңырауқұлақтардың арқасында 
жасуша циклінде G
1 
стадиясымен дəл келетін старт нүктесі 
анықталған.  

33
2.2 Хромосомалардың құрылысы жəне функциясы
Хромосомалардың морфологиясын əдетте метафаза немесе ана-
фаза стадияларында сипаттайды, олар ол кездерде жасушада өте 
жақсы көрінеді. Кейбір өсімдіктер үшін хромосомалардың морфо-
логиясын мейоз немесе митоз профазасында сипаттауға болады. 
Центромераның орналасуына байланысты келесідей хромосомалар-
ды анықтайды:
– акроцентрлі немесе таяқша тəрізді хромосомалар. Центроме-
ра хромомсоманы тең екі иыққа бөлмесе, ондай хромосомаларды 
акроцентрлі хромосома деп атайды.  
– субметацентрлі хромосомалар, иықтарының ұзындығы 
əртүрлі хромосомалар.
– метацентрлі хромосомалар. Егер центромера хромосоманың 
ортасында орналасса жəне хромосоманы тең екі иыққа бөлсе, онда 
хромосоманың құрылымы Х тəріздес болады, оны метацентрлі хро-
мосома деп атайды.
– телоцентрлі хромосома. Егер центромера хромосоманың 
ұшына жақын орналасса жəне хромосома иықтарының біреуі ғана 
анық көрінсе телоцентрлі хромосома деп атайды.
Центромера – бірінші тартылыс хромосоманың маңызды 
бөлігінің бірі, ол хромосомалардың митоздық таралуында маңызды 
орын алады, қозғалысына жауап береді. Центромера метофазадағы 
хромосомалардың пішінін анықтайды (3-сурет), микорскоппен 
қарағанда ашық түсті болып көрінеді. Центромераның құрылысы 
күрделі, онда белгілі бір ретпен орналасқан жəне арнайы ақуыздармен 
қауымдасқан нуклеотидтерімен ДНҚ бар. 
Əдетте хромосомада бір центромера болады. Оның 
мысалы иондық сəулеленуге негізделген хромосомалық аберрация 
кезінде жоғалуы, хромосоманың жоғалуына немесе қозғалысының 
бұзылуына əкеліп соғады. Полицентрлі хромосомалы немесе 
диффузды центромералы түрлер де белгілі, ондай түрлердің 
жұлынып қалған хромосомаларының бөлігінің өзі полюстерге 
қалыпты тарай алады. Мысалы, өсімдіктерден Lusula туысы, ал жа-
нуарлардан  Ascaris megalocephala, жəндіктерден  Hemiptera отряды 
жəне т.б.
Екінші тартылыс бірінші тартылысқа қарағанда ұршық 
жіпшелерінің келіп бекінетін орны емес жəне қозғалыс кезіндегі 
бүктетілу нүктесі де емес. Кейбір екінші тартылыстар ядрошықтың 
3–1156

34
пайда болуымен байланысты, сондықтан оларды ядрошықты 
ұйымдастырушылар деп атайды. Бұндай екінші тартылыстарда 
рРНҚ синтезіне жауапты гендер орналасады. рРНҚ-ның синтезі мен 
пісіп жетілуі ядрошықта жүреді. 
Кейде екінші бунақталудың көрінуі соншалықты анық, 
хромосома иықтарының біреуінің шеткі бөлігі ол хромосомамен 
тек жіңішке жіп арқылы ғана жалғанған сияқты болып көрінеді. 
Ондай хромосома «спутникті» (қосшылы) хромосома деп аталы-
нады, кейде екінші тартылыс тіл центрлік хромосома да болады 
(3-сурет). 
Теломерлер немесе хромосомалардың соңғы ұшында орналасқан 
бөліктері. Олар хромосомалардың жеке құрылым ретінде 
тіршілік етуіне жауапты бөліктер болып табылады. Жұлынып 
қалған хромосомалардың ұштары бір-бірімен байланысып 
қосылуы мүмкін, бірақ теломері бар жерлермен қосыла алмайды. 
Яғни, сол теломерлер хромосомалардың жабысып қауына кедергі 
келтіреді. 
Дифференциалдық бояудың С-əдісі хромосома құрамындағы 
гетерохроматин бөлігін, яғни хромосомалардың басқа эухрома-
тин бөліктеріне қарағанда, өте тығыз спиральға оралған хромо-
сомаларды табуға мүмкіндік берді. Гетерохроматин констутивті 
жəне  факультативті болып екіге бөлінеді. Мұның біріншісін 
хромосоманың белгілі бөлігінен үнемі табуға болады, ал екіншісін 
жасуша тіршілігінің белгілі бір кезеңдерінде ғана, тек кейбір ұлпалар 
жасушаларының хромосомасында ғана көруге болады. Констутивті 
гетерохроматин үнемі гомологты хромосомалардың ұқсас 
бөлікте-рінде болады, көпшілігінде центромераға жақын орнала-
сады. Факультативті гетерохроматин – генетикалық белсенділіктен 
толық айырылған хромосомалардың бөлігі. Мұндай хроматин 
гомологты хромосоманың бір сыңарында ғана болады. Кейбір 
жағдайларда жеке хромосомалар тұтасымен тек гетерохроматин-
дерден тұруы мүмкін. Митоздың белгілі бір стадиясында гетеро-
хроматин мен эухорматин бөліктерінің орналасуы əр хромосомада 
тұрақты.
Əрбір ядрода хромосомалардың тұрақты саны жəне олардың 
əрқайсысының өзіне тəн генетикалық мəні болады. Əрбір хромосо-
ма хромонема деп аталатын ДНҚ жіпшесінен тұрады, ол жіпшенің 
бойында тізілген моншақ сияқты құрылымдар – хромомерлер 
орналасқан.

35
4-сурет. Метафазалық хромосомалар типі:
а – хромосоманың сыртқы құрылысы: 1 – центромера; 2 – қысқа иық; 3 – ұзын иық; 
б – сол хромосоманың ішкі құрылысы: 1 – центромера; – ДНҚ молекулалары;  
в – хромосома типтері: 1 – акроцентрлі; субметацентрлі; 
3 – метацентрлі; X – иық, Y – центромера
Жасушалар бөлінгенде хромосомалардың морфологиялық 
ерекшеліктері өзгермей сақталады. Жасуша бөлінер алдында əр 
хромосома да бөлінеді. Бұл үрдіс ядродағы хромосомалар санының 
екі еселенуіне əкеледі. Сомалық жасуша ядроларындағы ДНҚ-ның 
мөлшері жыныс жасушаларының ядроларына қарағанда екі есе 
көп болады. Жасушалардың бұл екі типі бір-бірінен хромосома-
лар саны арқылы ажыратылады. Жыныс жасушаларындағы хро-
мосомалар саны гаплоидты деп аталады жəне «п» белгісі арқылы 
белгіленеді. Көп жасушалы ағзалар денесінің сомалық жасуша-
ларында хромосомалардың саны екі есе көп болады жəне оны ди-
плоидты деп атайды, «2п» белгісі арқылы белгіленеді. Гомологты 
хромосомалардың əр жұбының біреуі аналық, екіншісі аталық ағза-
дан келеді. Əртүрлі ағзалардың сомалық ұлпалары жасушалардағы  
хромосомаларды зерттеу ұлпалардың тек өзіне ғана тəн хромосома-
сы болатынын көрсетті. Əр түрге тəн хромосомалар жиынтығының 
ерекшеліктері – хромосомалардың саны, көлемі жəне формасы 
(пішіні), центромераларының орналасуы, екінші тартылыстарының 
болуы, гетерохроматин жəне эухроматин бөліктерінің кезектесіп 
оналасуы жəне т.б. оның кариотипі деп аталады. 
Кариотиптегі хромосомалар саны жануарлар мен өсімдіктердің 
құрылым деңгейімен байланысты емес. Жоғары сатыдағы ағзаларға 
қарағанда қарапайым ағзалардың хромосомалар саны көп болуы 
мүмкін. 

36
Хромосомалар жұбымен топтастыра отырып, профазалық неме-
се метафазалық хромосомалардың микрофотографиялары бойынша 
идиограмма, хромосомаларды ұзындығы бойынша орналастыру, 
құруға болады. Идиограммада гомологты хромосомалардың тек бір 
жұбын ғана орналастыру қабылданған.
3-кесте
Кейбір жануарлардың хромосомаларының диплоидты саны 
(С.Г. Инге-Вечтомов, 1989 ж. бойынша)
№
Ағза
2n
1
Адам – Homo sapiens   
46
2
Шимпанзе – Pan troglodytes
48
3
Макака резус – Macacus rhesus
42
4
Жылқы – Equus caballus
64
5
Пржевальский жылқысы – E.przewalskii
66
6
Есек – E. asinus
62
7
Үй шошқасы – Sus scrofa
38
8
Доңыз – S.scrofa
36
9
Үй қойы – Ovis aries
54
10
Сиыр – Bos taurus
60
11
Үй ешкісі – capra hircus
60
12
Мысық – Felis catus
38
13
Түлкі – Vulpes vulpes
38
14
Ит – Canis familiaris 
78
15
Үй тышқаны – Mus musculus
40
16
Сұр егеуқұйрық – Rattus norvegicus
42
17
Опоссум – Didelphis
22
18
Үй  қояны – Oryctolagus ciniculus 
44
19
Норка – Mustells visen
30
20
Үй тауығы – Gallus domesticus
78
21
Күркетауық – Melleagris gallopavo
82
22
Көгершін – Columbia livia 
80
23
Барылдауық үйрек – Anus platyrhincha
80

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: