Оқулық экономикалық мамандықтардың студенттеріне, магистрлерге, оқытушыларға, өзбетінше ізденушілерге арналған

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ С. ТОРАЙҒЫРОВ АТЫНДАҒЫ ПАВЛОДАР МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

УДК 330.101.541(07)

ББК 65.012.2я7

М15
С. Торайғыров атындағы ПМУ қаржы–экономикалық факультетінің «Экономикалық теория» кафедрасымен

баспаға басуға ұсынылды

Пікір-сарапшы:

Э.ғ.к., доцент Байтаева Г.Р.

«Экономикалық теория» кафедрасының

аға оқытушысы Жанат Мырзабек

«Мемлекеттік және жергілікті басқару»

мамандығының студенттері Рахимжанова Бақтыгүл

Соспанова Қарлығаш

Шарипова Зухра

М15 «Макроэкономикалық тұрақсыздық: экономикалық циклдер, жұмыссыздық, инфляция». студенттерге арналған оқу-әдістемелік құрал / орындаушылар: Жанат Мырзабек, Рахимжанова Б., Соспанова Қ., Шарипова З. – Павлодар, 2009. – 36 б.

Оқу-әдістемелік құралында «Макроэкономика» пәні бойынша «Макроэкономикалық тұрақсыздық: экономикалық циклдер, жұмыссыздық, инфляция» тақырыбын оқып-үйренуге қажетті теоретикалық материалдар, тақырыпты кеңінен меңгеруге қажетті есептер, тестлік сұрақтар мен қажетті әдебиеттердің тізімі келтірілген.

Оқулық экономикалық мамандықтардың студенттеріне, магистрлерге, оқытушыларға, өзбетінше ізденушілерге арналған.

УДК 338.101.541(07)

ББК 65.012.2я7

© Жанат Мырзабек, Рахимжанова Б., Соспанова Қ., Шарипова З., 2009

Экономиканың циклділігінің негізгі себептері: тұтынудың, инвестицияның, негізгі қорлардың жаңаруы, ақша массасының өзгеруі және тағы басқалары. Экономикалық циклдердің әр фазасында өзіне тән негізгі ерекше құбылыстар көрініс береді.

Экономикадағы циклдік ауытқуларға әсер ететін факторларды ықпал ету сипаттарына қарай сыртқы және ішкі факторларға жіктейді. Сыртқы факторларға халық санының өзгеруі, түбегейлі технологиялық өзгерістер, ауқымды саяси оқиғалар, соғыстар, табиғи үлкен апаттар және осылар тәріздес басқа да құбылыстар жатқызылады. Ішкі факторларға тұтынуға, инвестицияға шығындардың өзгеруі, үкіметтің түрлі саясаттар көмегімен жүргізетін іс-шаралары және т.т. жатады.

Цикл фазаларының негізгі индикаторлары болып жұмысбастылық деңгейі және шығарылым көлемі табылады. Ал, инфляция деңгейі, пайыз мөлшерлемесі және валюта бағамы үкіметтің, орталық банктің нақтылы жағдайлармен байланысты жүргізілетін саясаттарымен реттеліп отырады.

Экономикалық циклдің негізін кезеңді пайда болып отыратын экономикалық күйзелістер құрайды. Циклдің жандану және өрлеу фазаларында өндірістің ұлғаюы, сәйкесінше интенсивті және экстенсивті болады. Сонымен қатар, бұл кезеңдерде халықтың табысы артады және жиынтық тұтынуға сұраныс артады. Жандану кезеңінде тұтынушылық сұраныстың артуы кәсіпкерлердің өндіріс қуаттарын арттыруға және капитал салымдарын ұлғайтуға түрткі болады. Бұл өндіріс құралдарына сұранысты ынталандырады. Жиынтық сұраныстың өсу қарқынының қоғамдық өндірістің өсу қарқынынан артып түсе бастауы өндірушілер арасындағы бәсекені әлсіретеді. Ол, өз кезегінде өндіріске ғылыми жетістіктерді, жаңа технологияларды енгізуге ынтаны төмендетеді. Алайда, өндірістің экстенсивті дамуы ұлғая отырып, ақыры соңында төлем қабілетті сұраныстан асып түскен кезде, тауарлардың артық өндірілуі (AS > AD) басталады. Бұл өз кезде экономикалық күйзеліс те бой көрсетеді.Экономикалық күйзеліс капиталдың пайдалы қызмет етуін қамтамасыз ете алмайтын өндіріс құралдарының моральдық тозуына әкеледі. Бұл өз кезегінде жаңа технологиялық негізде капиталдың жаңаруына серпін береді. Осылайша, күйзеліс экономиканың интенсивті дамуына бастау болады.

Экономикалық циклдер ұзақтығы бойынша келесі түрге жіктеледі:

• 
  қысқа циклдер немесе Китчиннің циклдері (2-4 жылдық);
  
• 
  ірі өнеркәсіптік циклдер немесе Жугляр циклдері (7-12 жылдық);
  
• 
  құрылыс циклдері немесе Кузнецтің циклдері (16-25 жылдық);
  
• 
  Кондратьевтің ұзын толқындар (40-60 жылдық).
  

U – жұмыссыздар саны, адам;

E – жұмысбастылар саны, адам;

R – ел халқының саны, адам;

H – жұмысқа жарамсыздар саны, адам.

2 Жұмыссыздық және оның түрлері. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі. Оукен заңы. Жұмыссыздық деңгейін реттеу
Жұмыссыздық – бұл еңбекке қабілетті халықтың жұмыс істеуді қалайтын, бірақ уақытша немесе мүлдем жұмысынан айырылған бөлігінің жұмыспен қамтылмауы көрінісі. Жұмыссыздық өндірістің тиімділігінің артуымен немесе жұмыс күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға мүмкіндік беретін, жұмыс күшінің құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми техникалық ілгерілеушіліктің және мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы қате құрылымдық саясаты салдарынан туындайды.

Жұмыссыздықты қалыптасу сипаттарымен байланысты негізінен үш түрге жіктеуге болады:

1. 
   уақытша (фрикциондық) жұмыссыздық;
   
2. 
   құрылымдық жұмыссыздық;
   
3. 
   циклдік жұмыссыздық.
   

Уақытша жұмыссыздық пен құрылымдық жұмыссыздықтың негізгі айырмашылықтары:

• 
  уақытша жұмыссыздардың еңбек нарығында тез сата алатын дайын машықтары бар, ал құрылымдық жұмыссыздар қосымша оқу оқымай, не қайта даярлықтан өтпей немесе тұрғылықты мекендерін ауыстырмай тез арада жұмыс таба алмайды;
  
• 
  уақытша жұмыссыздық қысқа мерзімді сипатта болады, ал құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді және бұл ұлттық экономика үшін де ауыр (жағымсыз) құбылыс;
  
• 
  уақытша жұмыссыздық әлде қайда қалаулы болып табылады. өйткені, көптеген адамдар өз еркімен «жұмыс аралық» күйде болады және олардың төмен жалақылы жұмыстан жалақысы жоғары жұмысқа ауысуы нәтижесінде жеке табыстарының артуы еңбекке ынталарын арттырады. Мұндай салдар еңбек өнімділігінің артуына алып келеді және нәтижесінде ұлттық өнімнің көлемі арта түседі.
  

Экономикалық циклдің құлдырау және тоқырау фазаларындағы кәсіпорындардың жаппай банкротқа ұшырауы жаппай жұмыссыздыққа алып келеді. Мұндай кезде жұмыссыздарды басқа кәсіпке оқыту арқылы қайта даярлау немесе олардың тұрғылықты мекен-жайларын ауыстыруы жұмыссыздықтан құтылудың жолы болып табыла алмайды. Өйткені, басым жағдайда дағдарыс оты ұлттық экономиканы тұтастай шарпиды және ол әлемдік деңгейге де өрбуі әбден мүмкін.

Жұмыссыздық – бұл еңбекке қабілетті адамның жұмыссыз қалуы. Ал, жұмыссыз қалу адамдардың тұрмыстық жағдайын нашарлатып ғана қоймайды, сонымен қатар бұл жағдайда адамдар моральдық тұрғыдан да күйзеліске ұшырайды. Өйткені, бір жағынан жалақы басым көпшіліктің бірден-бір табыс көзі болып табылса, екінші жағынан жұмыссыз қалған жан өзін қоғамға қажетсіз сезінуі мүмкін.

Жұмыссыздықтың негізгі көрсеткіштерінің бірі ол – жұмыссыздық деңгейі болып табылады:

Аса үлкен жұмыссыздық үлкен экономикалық және әлеуметтік шығындарды туындатады. Дәлірек айтқанда, жұмыссыздықтың негізгі құны – бұл өндірілмеген өнім. Экономика жұмыс істегісі келетіндер мен жұмыс істей алатындарды барлығына қажет шамада жұмыс орындарымен қамтамасыз ете алмаған жағдайда тауарлар мен қызметтердің өндірісі әлуеті қайтарымсыз жоғалады. Жұмыссыздық қоғамның даму жолында бөгет болады. өндірілмеген өнім – ол ЖІӨ-нің жоғалтылған көлемі.

——— = – β × (u – u^*) (6)

Ү^*– әлуетті ЖІӨ, ш.а.б.;

u – жұмыссыздықтың нақты деңгейі, %;

u^* – жұмыссыздықтың табиғи деңгейі, %;

β – ЖІӨ-нің циклдік жұмыссыздықтың серпініне сезімталдығының эмприкалық коэффиценті немесе Оукен коэффиценті (2 < β < 3).
Жұмыссыздық пен жоғалтылған ЖІӨ көлемі арасындағы тәуелділікті алғаш зерттеген американдық экономист Артур Оукеннің (1928–1979) анықтауы бойынша, егер жұмыссыздық деңгейі 1 %-ға ұлғаятын болса, онда ел экономикасы ЖІӨ-нің 2,5 %-ын жоғалтады. Яғни, нақты жұмыссыздық деңгейі (u) табиғи жұмыссыздық деңгейінен (u^*) 1 %-ға артық болса, нақты ЖІӨ-нің (Ү) шамасы әлуетті ЖІӨ-нің (Ү^*) көлемінен 2,5 %-ға кем болады. Мұндай заңдылық Оукен заңы деп аталады.

Жұмыссыздықтың ұлғаюы экономикалық, әлеуметтік, тіптен саяси салдарға әкеліп соғады. Нақтырақ айтқанда, жұмыссыздықтың салдарынан:

• 
  ұлттық экономика өзінің экономикалық әлуетін толық пайдалана алмайды. Мысалы, ЖІӨ-нің жоғалтылуы;
  
• 
  жұмысын жоғалтқан адамдар уақыт өте келе өздерінің кәсіби біліктіліктерін де жоғалтады;
  
• 
  ұлттың психикалық денсаулығы бұзылады;
  
• 
  қоғамда әлеуметтік және саяси мәселелер бой көрсетеді, бұл тіптен әлеуметтік-саяси жанжалдарға әкелуі мүмкін және т.б.
  

Жұмыссыздық аса күрделі мәселе болып табылатындықтан, оның алдын алу және онымен күресу мемлекеттік деңгейде дұрыс саясат жүргізу арқылы ғана оң нәтижеге әкеледі. Жұмыссыздықпен күрес сұранысқа сәйкес кадрлар даярлау, елдің демографиялық жағдайына, экономикалық ерекшеліктеріне байланысты жұмыс күшін оңтайлы орналастыру, жалақы деңгейін реттеу секілді алуан түрлі іс-шаралар негізінде жүргізіледі. Жұмыссыздықпен күресудің мұндай әдіс-амалдардың ішінен келесі әдістерді атап көрсетуге болады. Олар:

» классикалық тәсіл;

» Кейнсиандық тәсіл;

» Мальтузиандық тәсіл.

Классикалық әдіс бойынша:

Классикалық мектептің жақтастарының көзқарастары бойынша, жұмыссыздықтың туындауының негізгі себебі – ол өте жоғары жалақы деңгейі болатындықтан, олардың пікірінше жалақы деңгейін төмендете отырып, жұмыссыздықты қысқартуға болады (Сурет-3).

Мұндағы, W – жалақы деңгейі, %;

L – жұмысбастылық деңгейі, %;

D_L – еңбекке сұраныс, адам;

S_L – еңбек ұсынысы, адам;

U_w – күтілім жұмыссыздығы, адам;

А – еңбек ұсынысы мен еңбекке сұраныстың теңдестігі нүктесі.
Сурет-3 – Жұмыссыздықпен күресудің классикалық тәсілі
Егер, жалақы деңгейі (W₂) еңбекке сұраныс пен еңбек ұсынысының теңдестігі нүктесі деңгейінен (Сурет-3-те А нүктесінен) жоғары болса, онда елдегі жұмыссыздық ұлғаяды. Себебі, еңбек ұсынысының сұранысынан артып кетуі (S_L > D_L) кезінде жалақы деңгейінің көтерілуі үрдісі (W₁-ден W₂-ге) жүріледі. Мұндай жағдайда, кейбіреулер әлде қайда жоғары жалақылы жұмысты күтіп уақытша жұмыссыздық күйін кешеді. Осындай себеппен байланысты туындаған жұмыссыздық түрін күтілім жұмыссыздығы (U_w) деп атайды. Оның шамасы тең болады:
U_w = L₃ – L₂ (7)
Керісінше, жалақы деңгейі (W₁-ден W₃-ке) төмен жағдайда да жұмыссыздықтың шамасы (U_А) жоғарлайды және ол тең болады:
U_А = L₄ – L₂ (8)
Жұмыссыздықтың әлде қайда қалаулы деңгейіне еңбек ұсынысы мен еңбекке сұраныстың теңдестігі жағдайында (А нүктесінде), яғни жалақы деңгейінің теңдестігінде (W₁) қол жеткізуге болады.

Кейнсиандық тәсіл

Жұмыс күшіне сұраныстың жеткіліксіздігінен жұмыссыздық туындайды. Жиынтық сұраныстың (АD) өзгерісі ұлттық өндірістің көлемін (Ү) өзгеріске ұшыратады (Сурет-4). Демек, ол жұмыс күшіне деген сұранысқа ықпал етуші негізгі фактор болып табылады. Кейнсиандықтардың пікірінше ұлттық өндіріс пен жұмысбастылықтың шамасы ұсыныс факторларымен емес, төлем қабілетті сұраныс факторларымен анықталады. Яғни, жиынтық сұраныстың өсуімен (Сурет-4-де АD₁-ден АD₂-ге) жұмыссыздық та төмендейді. Кейнсиандық теорияға сәйкес жұмыссыздықты азайту үшін жиынтық сұранысты ынталандыру соның ішінде мемлекеттік шығындарды көбейту, салықты азайту, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру шараларын мемлекет тарапынан жүргізуге болады.

Ағылшын экономисті Томас Мальтустың пікірінше жұмыссыздықтың негізгі себептерінің бірі – халық санының теңгерімсіз өсуі. Олай болса, Мальтузиандық тәсіл бойынша, жұмыссыздық деңгейін өсірмеу үшін мемлекеттік деңгейде бала тууды шектеу саясатын жүргізу, жұмыссыздықтың алдын алуға мүмкіндік береді.

Макроэкономикалық үлгілерде инфляция деңгейі келесі түрде бейнеленеді:

Р_д^о – ағымдағы кезеңдегі бағаның орташа деңгейі, %;

Р_д^ө – базистік кезеңдегі бағаның орташа деңгейі, %.
Орташа баға деңгейі баға индексінің көмегімен анықталады. Кей жағдайларда инфляция деңгейін анықтауда тұтыну бағасының индексі (СРІ) қолданылады. Онда, инфляция деңгейі келесі түрде өрнектеледі:
СРІ^о – СРІ^ө

π = —————— (10)

СРІ^ө
Мұндағы, СРІ^о – ағымдағы кезеңдегі тұтыну бағасының индексі, %;

СРІ^ө – базистік кезеңдегі тұтыну бағасының индексі, %.

Ласпейрес индексімен (тұтыну бағасының индексімен) және Пааше индексімен (ЖІӨ-нің дефляторымен) есептелген инфляция деңгейінің көрсеткіштері едәуір айырмашылықта болады. Мысалы:

Әртүрлі елдердегі инфляциялық үрдістің себептері де сан түрлі. Өйткені, мұндағы инфляцияны қоздыратын факторлардың комбинациясы сол елдегі нақты экономикалық жағдайларға байланысты болады. Енді осылардың кейбіреулеріне тоқталар болсақ:

Біріншіден, инфляция мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қысқарту мақсатында «ақша станогын» белсенді пайдаланған кезде ұлғаяды. Яғни, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы орталық эмиссия банкінен заемдар арқылы қаржыландырылса, айналыста пайда болған артық ақша массасы салдарынан инфляция қарқыны ұлғаяды;

Екіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуінің себебі, қазіргі қалыптасқан экономикалық жүйенің ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезең нарықтық экономикаға, яғни өндірушілері көп, тауарлары мен қызметтері сан алуан, капитал ауысуы оңай жетілген бәсекелес нарыққа соншалықты ұқсамайды. Қазіргі нарық әлде қайда олигополиялық нарыққа жақын келеді. Ал, олигополист едәуір дәрежеде бағаны бақылайды. Олар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да, оны қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес нарықта олигополисттер мен монополисттер тауарлар ұсынысын қысқарту арқылы, «жасанды» тапшылық жасай отырып, жоғары баға деңгейіне ұмтылады;

Үшіншіден, елдің экономикасының ашық болуы, оның экономикасына біртіндеп әлемдік шаруашылық байланыстарға тереңдеп енуі барысында импорттық инфляция қауіпін төндіреді. Импорттық инфляциямен күресу мүмкіндігі әркез шектеулі болады. Әрине, ел ұлттық валютасын ревальвациялау^* арқылы импортты арзандата алады. Алайда, ревальвация отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады, ал бұл дүниежүзілік нарықта елдің экономикасының бәсекеге қабілетін төмендетеді;

Төртіншіден, инфляциялық күтіліс салдарынан инфляция өзіне-өзі дем беруші сипат алады. Яғни, баға деңгейінің көтерілуі жағдайында өмір сүріп

үйренген халық бағаның бұдан әрі өсуін күтеді. Мұндай кезде еңбекшілер жалақының (табыстың) көтерілуін талап етеді. Табыстың өсуінің қолайлы әсерінен және бағаның өсуінен қауіптенген халық тауарларды көптеп сатып ала бастайды. Сұраныстың артуын пайдаланып және қосымша жалақылық шығындары салдарынан өндірушілер өз өнімдеріне бағаларды көтереді.

Инфляцияны қалыптасуы, өтуі, анықталуы, қарқыны және т.б. себептерімен байланысты келесі түрде жіктейді:

Бағаның еркіндігі дәрежесі бойынша:

• 
  ашық инфляция – еркін (бақылау орнатылмаған) бағаның деңгейінің көтерілуі үрдісі;
  
• 
  қысымға түскен – үкіметтің баға мен табысты уақытша тұрақтандыру мақсатында, бағаға бақылау орнатуы кезіндегі инфляция;
  

• 
  сырғымалы – инфляцияның қарқыны жылына 10 %-ға дейін (π < 10 );
  
• 
  өршімелі – жылына 10 %-дан 200 %-ға дейін(10 ≤ π < 200 );
  
• 
  гиперинфляция – жылына 200%-дан артық (π ≥ 200).
  

• 
  сұраныс инфляциясы – артық жиынтық сұраныс салдарынан пайда болған инфляция;
  
• 
  ұсыныс инфляциясы – жеткіліксіз жиынтық ұсыныс салдарынан пайда болған инфляция
  

• 
  болжанған инфляция – экономикалық агенттердің алдын-ала болжаған деңгейінде (күтіп отырған қарқынмен) өтетін инфляция;
  
• 
  болжанбаған инфляция – экономикалық агенттер күтпеген қарқынмен өтетін инфляция.
  

• 
  балансталған инфляция – басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты өзгеруіне сәйкес бағаның бірқалыпты өсуі;
  
• 
  балансталмаған инфляция – бұл кезде экономика өзгеріп жатқан жағдайларға уақтылы бейімделе алмайды.
  

• 
  ұлттық;
  
• 
  әлемдік және т.б..
  

1 Сұраныс инфляциясы – бұл ұлттық экономиканың әлуетті деңгейіне жуық шамада, артық жиынтық сұраныс салдарынан нақты ЖІӨ-нің тұрақты көлеміне баға деңгейінің көтерілуі. Ұлттық экономика өзінің әлуетіне жақындаған және жеткен кезде артық жиынтық сұранысқа толық жауап қата алмайды. Өйткені, экономикадағы барлық ресурстар қолданыста болған кезде ұлттық өндірістің нақты көлемі одан әрі ұлғая алмайды. Мұндай жағдай, қалыптасқан артық жиынтық сұраныстың тұрақты нақты өнім көлеміне бағаның жоғарлауы мәселесін, яғни сұраныс инфляциясын туындатады.

Бұл жағдай сызбалық түрде Сурет-5-те бейнеленген. Ұлттық өндіріс өзінің әлуетіне (Ү^*) жақындаған кезде жиынтық сұраныстың артуы (АD₁-ден AD₂-ге) өндіріс көлемінің өсуіне (Ү₁-ден Ү₂-ге) ықпал етуімен қатар, баға деңгейінің де көтерілуіне (Р_д¹-ден Р_д²-ге) алып келеді. Ал, экономикалық әлуетке қол жеткен кезде жиынтық сұраныстың артуы (АD₃-тен AD₄-ке) өндіріс көлеміне (Ү^*-не) ықпал ете алмағанымен, баға деңгейінің көтерілуін (Р_д³-тен Р_д⁴-ке) болдырады.

• 
  атаулы еңбек ақының еңбек өнімділігінің өсуіне теңгерімсіз өсуі;
  
• 
  шикізаттарға бағалардың көтерілуі;
  
• 
  Салықтың артуы және т.с.с.
  

Сұраныс инфляциясы мен ұсыныс инфляциясының үйлесуі инфляция шиыршығын (спираль) туындатады. Яғни, жиынтық сұраныстың өсуі мен жиынтық ұсыныстық қысқаруының қатар өтуі жағдайында баға деңгейінің көтерілуі, гиперинфляцияны туындатады. Мысалы, экономиканың толық жұмысбастылыққа жуық сатысында, ақша ұсынысының ұлғаюы нәтижесінде жиынтық сұраныстың өсуі (АD₁-ден АD₂-ге) өндіріс көлемінің ұлғаюына (Ү₁-ден Ү₂-ге) ықпал етумен қатар, баға деңгейінің де көтерілуін (Р_д¹-ден Р_д²-ге) туындатады (Сурет-7). Өндірістің ұлғаюымен байланысты ресурстарға

Енді, инфляцияның табыстардың бөлінуіндегі рөліне тоқталар болсақ, мұндай әсерлер екі жақты болуы мүмкін. Мысалы, тұлға біреуден бір жылға 5%-бен 100 мың теңге қарыз алу арқылы, қандай да бір тауар сатып алды делік. Осы жылы 10 %-дық инфляция болса жыл соңында ол 105 мың теңге етіп қарызын қайтару тиіс. Сонымен қатар, жыл соңында қарыз алушының сатып алған тауарының бағасы 110 теңге болады (инфляция салдарынан). Сонда, қарыз алушы жыл соңында 5 мың теңге ұтыс алады (110 – 105 = 5 теңге). Ал, қарыз беруші 5 мың теңге пайда тапқанымен, инфляция салдарынан 10 мың теңге зиян шегеді. Нәтижесінде, ол қаражатының 5 мың теңгесін жоғалтады. Бұл мысалдан, инфляция кезінде бұған дейін қарыз бергендер көбірек, ал қарыз алушылар әлде қайда аз зиян шегетінін немесе тіптен пайда табуы да мүмкін екенін байқаймыз. Яғни, инфляция табыстардың бөлінуіне түрлі әсер етеді екен. Ақшалай немесе атаулы табыс – бұл адамдардың еңбек ақы, рента, пайыз немесе пайда түрінде қолына алатын ақша мөлшері. Ал, нақты табыс атаулы табысқа сатып алуға болатын тауарлар мен қызметтердің мөлшерімен анықталады. Егер, атаулы табыс баға деңгейінің өсуіне (инфляция қарқынына) қарағанда жоғары қарқынмен өссе, онда нақты табыс артады. Ал, керісінше инфляция қарқыны атаулы табыстың өсу қарқынына қарағанда шапшаң өссе нақты табыс азаяды. Бұл жағдайды жуықтап келесі түрде бейнелеуге болады:

ΔR_н = ΔR_а – π (11)
Мұндағы, ΔR_н – нақты табыстың өзгерісі, %;

ΔR_н – атаулы табыстың өзгерісі, %;

π – инфляция қарқыны, %;
Мысалы, атаулы табыстың 5 %-ға көтерілуі 10%-дық инфляция кезінде нақты табыстың 5 %-ға азаюын алып келеді. Егер, R_н / R_а > 1 болса, табыс иесінің өмір сүру деңгейі артады, ал керісінше R_н / R_а < 1 болса төмендейді. Мұндағы, R_н – нақты табыс, R_н – атаулы табыс.

Табыстардың бөлінуіне инфляция өзінің байқалу дәрежесіне байланысты әртүрлі әсер етеді. Болжанған инфляция жағдайында табыс иесі инфляцияның жағымсыз салдарының алдын-алу немесе азайту үшін шаралар қолданады. Олай істемеген жағдайда, оның нақты табысының шамасына кері әсер болады. Яғни, нақты табыстың шамасы инфляция шамасына қысқарады.

Ұлттық табыстың атаулы мөлшеріне инфляция салдарынан арылту үшін түзетулер Фишер теңдігінің көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін. Фишер теңдігі келесі түрде бейнеленеді:
i = r + π^е (12)
Мұндағы, r – нақты пайыздық мөлшерлеме, %;

i – атаулы пайыздық мөлшерлеме, %;

π^е – күтілетін инфляция деңгейі, %;
Инфляция қарқыны 10%-дан көп болған жағдайда Фишер теңдігі келесі түрде болады:
i – π^е

r = ——— (13)

1 + π^е
Болжанбаған инфляция атаулы табысы орташа баға деңгейінен тез өсетін экономикалық агенттердің табысынан басқа барлық түрдегі тұрақты табыстарды қысқартады. Болжанбаған инфляция кезінде қарыз алушы қарыз беруші есебінен ұтымды жағдайда болады. Өйткені, қарыз алушы өз қарызын құнсызданған ақшамен қайтарады. Мысалы, үкімет мемлекеттік қарыз көптеп жинақталып қалған кезде қысқа мерзімдік инфляцияны белсендіру саясатын жүргізу арқылы өз қарызын салыстырмалы түрде құнсыздандырады.

Инфляцияның экономикалық-әлеуметтік зардаптары оған шалдыққан елдердің үкіметін инфляцияға қарсы бағытталған белгілі бір экономикалық саясат жүргізуге мәжбүрлейді. Бірақ, жүргізілетін саясаттар әр елдің ерекшеліктеріне байланысты болады. Инфляцияға қарсы саясаттың негізінен екі бағыты бар. Олар:

• 
  кейнсиандық инфляцияға қарсы саясат;
  
• 
  монетаристтік инфляцияға қарсы саясат.
  

Экономиканың құлдырау кезінде сұранысты ұлғайту үшін арнайы бюджеттік-салықтық саясат жүргізіледі. Егер, сұраныс жеткіліксіз болса, мемлекеттік қаржыландыру бағдарламалары жүзеге асырыла бастайды және салықтар деңгейі төмендетіледі. Төмен деңгейлі салықтар ең алдымен табысы аз топтарға салынады, әдетте олар табыстарын жедел пайдаланады. Сөйтіп, тауарлар мен қызметтерге сұраныс ұлғаяды. Бюджет қаржылары арқылы ынталандыру сұранысты арттырғанымен, бюджеттің тапшылығын арттырады. Бюджет тапшылығының ұлғаюы үкіметтің салықтар арқылы маневр жасау мүмкіндіктерін тарылта түседі.

Екінші бағыт экономикада пайда болған инфляциялық ақауларды ақша-несие (монетарлық) саясат арқылы реттеуді ұсынады. Реттеудің бұл түрі үкіметтің тікелей бақылауынан тыс, Ұлттық банкпен дербес жүргізіледі. Ол айналымдағы ақша массасын және несие пайызының мөлшерлемесін өзгерту шаралары арқылы жүзеге асырылады. Экономикаға қысқа мерзімдік кезеңінде ықпал жасау құралы ретінде ақша-несие саясаты, дәлірек айтқанда артық, төлем қабілеті бар сұранысты тежеу үшін ақша және пайыз мөлшерлемесі саяси құралдары қолданылады.

Антиинфляциялық саясатты шартты түрде 2 типке бөлуге болады:

• 
  инфляцияға ыңғайласу;
  
• 
  инфляциямен күресу.
  

———— = const – b × U (14)

w_t-1 – (t-1)-інші кезеңдегі атаулы еңбек ақы, ш.а.б.;

b – жұмыссыздық деңгейінің өзгеруіне атаулы еңбек

ақының бейімін сипаттайтын шама;

U – жұмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейі, %.
Кейіннен Филлипс концепциясы әрі қарай П. Самуэльсон, Р. Солоу; М. Фридмен; Э. Фелпстердің толықтыруларымен өзгертілді. Дәлірек айтқанда, атаулы еңбек ақының өсу қарқыны инфляция көрсеткішімен және инфляциялық күтіліс гипотезасымен толықтырылды. Нәтижесінде, инфляция қарқыны мен жұмыссыздық деңгейі арасындағы байланыс қысқа мерзімді Филлипс теңдеуімен келесі түрде бейнеленді:
W_t+1 = π^е – b × (U_t - U_n) (15)

π = π^е – b × (U_t - U_n) + ε (16)
Мұндағы, W_t+1 – алдағы кезеңдегі нақты еңбек ақының өсімі, %;

π^е – алдағы кезеңнен күтілетін баға деңгейінің (инфляцияның) өсу қарқыны, %;

b – нақты еңбек ақы (инфляция) деңгейінің жұмыссыздықтың нақты деңгейінің өзгеруіне бейімін сипаттайтын шама;

U_t – ағымдағы жұмыссыздық деңгейі, %;

U_n – жұмыссыздықтың табиғи деңгейі (NAIRU – Non-Accelerating-Inflation Rate of Unemployment), %;

π – ағымдағы инфляция деңгейі, %;

ҚМК-де фирмаларға әлде қайда көп жұмысшылар жалдау тиімді болатындай етіп, нақты жалақыны инфляция көмегімен төмендету арқылы жұмыссыздық деңгейін жұмыссыздықтың табиғи деңгейінен төмен түсіруге болады. Қысқа мерзімде уақыт аралығында жұмысшылардың бағалық күтілісі инфляцияға нақты еңбек ақыны төмендетуге мүмкіндік бере отырып, инфляцияның нақты қарқыннан қалыс қалып отыруы әбден мүмкін. Алайда, ҰМК-де бұлай болмайды. Өйткені, белгілі бір сәттен бастап жұмысшылар бағалардың олар күткеннен әлде қайда жылдам қарқынмен өскенін түсінеді. Бұл кезде жұмысшылардың талап ету нәтижесінде жалақы өседі. Тұрақты өндіріс көлеміне шығындары өскен фирмалар жұмысшыларының санын қысқартады. Нәтижесінде, жұмыссыздық деңгейі өзінің табиғи деңгейіне жоғары инфляциялық қарқынмен қайтып оралады (Сурет-10).

Қорыта айтқанда, ҚМК-де инфляция мен жұмыссыздық қарсы бағытта өрбісе, ҰМК-де инфляцияның өсуінен жұмыссыздықтың азаюы әркез өзінің табиғи деңгейіне қайтып орала береді.

Ел халқының саны 15 миллион.Оның ішінде:

• 
  ер адамдар – 7,2 миллион;
  
• 
  кәмелетке толмағандары – 1,8 миллион;
  
• 
  жұмыс табудан үмітсіздер – 0,7 миллион;
  
• 
  зейнеткерлер – 1,9 миллион және олардың 0,8 миллионы жұмыс істейді;
  
• 
  16 жастан асқан оқушылар мен күндізгі оқу бөлімінде оқитын студенттер – 0,8 миллион және кешкі жұмыстармен студенттердің 0,1 миллионы қамтылған;
  
• 
  бас бостандығынан айырылғандар – 0,2 миллион;
  
• 
  жұмыс іздеп жүрген еңбекке жарамдылар жұмыс күшінің 8 %-ын құрайды;
  
• 
  экономикалық циклдің өрлеу сатысында ұлттық өндірістің технологиялық ілгерлеушілігімен байланысты жұмыстан шығып қалғандар 0,05 миллион адам.
  

А) елдегі жұмыс күшінің шамасы қанша және ел халқының құрамындағы олардың үлесі қандай?

Ә) егер, әйел адамдардың 45 %-ы жұмысқа жарамсыздар санатында болса, жұмыс күшінің құрамындағы олардың саны қанша?

Б) елдегі жұмыссыздық деңгейі қандай?

Г) жұмыссыздықтың табиғи деңгейі 5 % болса, ұлттық экономикадағы өндірілмеген өнім көлемі неше пайыз?

Ғ) егер, жұмыссыздықтың жылдық азаю қарқыны 5% болса, неше жылдан кейін елде толық жұмысбастылық жағдайы орын алады?

Ағымдағы жылда жұмыссыздықтың табиғи деңгейі 6 %, ал іс жүзіндегі деңгейі 9 % болса:

А) ЖІӨ-нің циклдік жұмыссыздыққа сезімталдығы коэффиценті 2,5 тең алып, ЖІӨ-нің іс жүзіндегі көлемінің әлуетті деңгейінен ауытқуын анықтаңыз;

Ә) аталмыш жылда ЖІӨ-нің іс жүзіндегі көлемі 1,2 триллион теңде болса, циклдік жұмыссыздықпен байланысты туындаған ұлттық өндірістің үлес салмағын анықтаңыз.

Елдегі жұмыссыздықтың табиғи деңгейі 6 %-ға, ЖІӨ-нің әлуетті көлемі 100 млрд. долларға және ЖІӨ-нің жоғалтылған көлемі әлуетті ЖІӨ-нің 2 %-на тең. Егер, Оукен коэффиценті 2,5 болса, елдегі жұмыссыздық деңгейі қандай?

Кесте-3-те бірінші және бесінші жылдардағы еңбек ресурстары және жұмысбастылық деңгейі туралы мәліметтер берілген.

А) жұмыссыздар саны мен жұмыссыздық деңгейінің бірінші және бесінші жылдардағы санын анықтаңыз;

Ә) жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың бірмезгілде өсуін қалай түсіндіресіз?
Есеп 5

Елдегі баға деңгейі 2008-жылы 1200 ш.а.б., ал 2006-жылы 1000 ш.а.б.-не тең. Базистік мерзім 2006-жыл деп алып, есептік кезеңдегі инфляция қарқынын анықтаңыз.

Ерболдың бір жылдағы еңбек ақысы 800000 теңге. Осы жылдағы инфляция деңгейі 10 % болса,

а) Ерболдың нақты табысының шамасы қандай?

ә) егер, осы инфляция қарқынында Ерболдың еңбек ақысы 20 %-ға өскен болса, нақты табысының өзгерісі қандай?

Есептік кезеңдегі жұмыссыздық деңгейі 9 %, инфляцияның күтілген деңгейі 10 %. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі 5 % деп алып, нақты еңбек ақының өзгерісін анықтаңыз. Нақты еңбек ақының жұмыссыздық деңгейіне бейімделу коэффиценті 1,2-ге тең.

&&&1

A) Баға деңгейі көтеріледі;

B) Жұмыссыздың деңгейі жоғарылайды;

C) Дефляциялық үзіліс пайда болады;

D) Жиынтық ұсыныс автоматты түрде ұлғаяды;

Е) Жиынтық сұраныс автоматты түрде ұлғаяды.

&&& 2

Егер іс жүзіндегі ЖІӨ көлемі толық жұмысбастылық кезіндегі ЖІӨ көлемінен артып кетсе, онда бұл экономикада ... барлығын білдіреді:

B) дефляция;

C) циклдық бюджеттік дефицит;

D) төлем балансы дефициті;

Е) стагфляция.

&&& 3

A) 10 млрд. теңге;

B) 10 млрд. теңгеден көбірек;

C) 10 млрд. теңгеден аз (бірақ 0-ге тең емес);

D) 0;

Е) 0-ден аз, яғни салықтық түсімдер азайтылуы керек.

Инфляция – бұл:

A) Мемлекеттік қарызды ұстаушыларға салынатын салық, ол бюджет тапшылығының көлемін қысқартады;

B) Мемлекеттік қарызды ұстаушыларға салынатын салық, ол бюджет тапшылығының көлемін ұлғайтады;

C) Үкіметке салынатын салық, ол бюджет тапшылығының көлемін қысқартады;

D) Үкіметке салынатын салық, ол бюджет тапшылығының көлемін ұлғайтады;

Е) Мемлекеттік қарызды ұстаушыларға салынатын салық, ол бюджет тапшылығының көлеміне әсер етпейді.

&&& 5

A) Нақты пайыздық мөлшерлеменің өсуіне алып келеді;

B) Ұлттық валютаның халықаралық құндылығының төмендеуіне алып келеді;

C) Шығындардың өсуімен шартталған инфляцияға алып келеді;

D) Экспорттың импорттап артуына алып келеді;

Е) Нақты пайыздық мөлшерлеменің төмендеуіне алып келеді.

&&& 6

Циклдік негізде балансталған мемлекеттік бюджет:

B) Инфляциялық құлдырау кезеңіндегі мемлекеттік шығындардың қысқаруы мен салықтардың өсуінің салдары болары еді;

C) Инфляциялық өрлеу кезеңдегі мемлекеттік шығындардың өсуі мен салықтардың төмендеуінің салдары болар еді;

D) Инфляциялық өрлеу кезеңіндегі мемлекеттік шығындардың өсуі мен салықтардың тұрақты мөлшерлемесінің салдары болар еді;

Е) Экономикалық құлдырау кезеңіндегі мемлекеттік шығындардың қысқаруы мен салықтардың төмендеуінің салдары болар еді.

&&& 7

A) Инфляциялық үзілістің;

B) Қаржылық шектеулердің;

C) Дефляциялық үзілістің;

D) Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың табиғи теңдестігін;

Е) Бюджеттік дефициттің.

&&& 8

Келесі ұғымдардың қайсысы іскерлік циклдің фазаларына жатпайды?

B) тоқырау;

C) құлдырау;

D) өрлеу;

E) жандану.

&&& 9

A) Жиынтық ұсыныс қисығының классикалық бөлігінде;

B) Жиынтық ұсыныс қисығының аралық бөлігінде;

C) Жиынтық ұсыныс қисығының кейнстік бөлігінде;

D) Жиынтық ұсыныс қисығының аралық және классикалық бөліктерінде;

Е) Жиынтық ұсыныс қисығының барлық бөліктерінде.

&&& 10

Егер экономика бағалардың тұрақтылығы жағдайында жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен сипатталатын болса, онда төменде келтірілген мемлекеттік шаралардың қай комбинациясы жұмыссыздықты қысқартуға мүмкіндік береді?

A) Ашық нарықта мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу және мемлекеттік шығындарды ұлғайту;

B) Ашық нарықта мемлекеттік бағалы қағаздарды сату және салықтарды қысқарту;

C) Мемлекеттік бағалы қағаздарды ашық нарықта сату және мемлекеттік шығындарды қысқарту;

D) Мемлекеттік бағалы қағаздарды ашық нарықта сатып алу және салықтарды ұлғайту;

Е) Ашық нарықта мемлекеттік бағалы қағаздарды сату және салықтарды ұлғайту.

&&& 11

A) Жұмыссыздардың қатарына жатады

B) Жұмыспен қамтылғандар санатына жатады

C) Жұмыс күшінің құрамында есепке алынбайды

D) Жұмыспен толық қамтылмаған ретінде қарастырылады

Е) Жұмыс табудан үмітін үзген адам ретінде қарастырылады

&&& 12

Экономикадағы құлдырауға байланысты жұмысын жоғалтқан адам жұмыссыздықтың қай санатына жатады?

A) циклдік жұмыссыздық

B) құрылымдық жұмыссыздық

C) уақытша (фрикциондық) жұмыссыздық

D) маусымдық жұмыссыздық

Е) жұмыссыздыққа жатпайды

&&& 13

A) Жұмыссыздықтың уақытша (фрикциондық) түрі

B) Жұмыссыздықтың құрылымдық түрі

C) Жұмыссыздықтың циклдік түрі

D) Перманенттік жұмыссыздық

Е) Жұмыссыздықтың циклдік және перманенттік түрі

&&& 14

Дж. М. Кейнстің пікірінше :

A) Жұмыссыздықтың төмендеуіне жағдай жасау үшін үкімет мемлекеттік сатып алу және салықтарды қолдану қажет

B) Нарықтық жүйеде, өзі қысқа мерзімде жұмыспен қамтылудың жоғары деңгейін қамтамасыз етуге қабілетті механизмдер бар

C) Экономика орталықтандырылған жоспарлаудың негізінде дамуы керек

D) Жеке меншікті жою қажет

Е) Экономиканың тиімді дамуы үшін қоғамдық меншік қана жағдай жасайды

&&& 15

A) Жұмыссыздық циклдік түрінің өсуіне

B) Жұмыссыздықтың құрылымдық түрінің өсуіне

C) Жұмыссыздықтың фрикциондық түрінің өсуіне

D) Жұмыссыздықтың бүркеме (жасырын) түрінің өсуіне

Е) Жұмыссыздық циклдік түрінің кемуіне

&&& 16

Оукен заңына сәйкес жұмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейінің оның табиғи деңгейінен 4 %-ға жоғары болуы, іс жүзіндегі ЖІӨ көлемінің нақты ЖІӨ көлемінен неше пайызға кем болуы мүмкін екенін білдіреді?

A) 10 %

B) 2,5 %

D) 2 %

&&& 17

A) 2 % төмендейді

B) 18 % ұлғайды

C) 2 % ұлғайды

D) 18 % төмендейді

Е) өзгеріссіз қалды

&&& 18

Күтілмеген (болжанбаған) инфляциядан ең аз зардап шегетіндер:

B) Атаулы табыстары ұлғаятын, бірақ баға деңгейінің жоғарлауынан баяу өсетіндер

C) Сақталған ақшалары барлар

D) Тұрақты (тіркелген) атаулы табыс алатындар

Е) Баға деңгейі жоғарлағаннан кейін қарыз алғандар

&&& 19

A) Өнім бірлігіне жұмсалатын шығындардың өсуі

B) Жұмыспен қамтылу мен өндірістің өсуі

C) Жалақының қуып жетушілік өсуі

D) пайыздық мөлшерлеменің өсуі

Е) Жиынтық сұраныстың өсуі

&&& 20

Жалпы шығындардың өсуі инфляцияға алып келеді, егер:

A) Экономика жұмыспен толық қамтылу шартында дамыса

B) іс жүзіндегі ЖІӨ және капиталдың көлемі тең болса

C) Жұмыс күшінің саны өспесе

D) Жұмыс күшінің саны өссе

Е) іс жүзіндегі ЖІӨ және капиталдың көлемі тең болмаса

&&& 21

A) Егер экономика жұмыспен толық қамтылу шартында дамыса, ЖІӨ-нің өсуімен

B) Оның даму көздеріне тәуелді ЖІӨ-нің өсуімен немесе төмендеуімен

C) Тек ЖІӨ-нің төмендеуімен

D) Тек ЖІӨ-нің өсуімен

Е) ЖҰӨ өсуімен

&&& 22

Күтпеген (болжанбаған) инфляцияға әдетте келесі құбылыс тән:

A) Экономиканың тиімділігінің төмендеуі

B) Экономикалық залалдың болмауы

C) Байлық пен табыстың қайта бөлінуі

D) Экономиканың тиімділігінің өсуі

Е) табыстың қайта бөлінуі

&&& 23

A) Кейнстік теория;

B) Казіргі заманғы ақшаның саңдық теориясы;

C) Парасатты үміт теориясы;

D) Ұсыныс экономикасы теориясы;

Е) Жаңа институционалдық теория.

&&& 24

Филлипс қисығы инфляция деңгейі мен:

A) Жұмыссыздық деңгейі арасындағы байланысты тіркейді;

B) Ақша ұсынысы арасындағы байланысты тіркейді;

C) Пайыз деңгейінің арасындағы байланысты тіркейді;

D) Саяси экономикалық циклдың арасындағы байланысты тіркейді;

Е) Нақты пайыздық мөлшерлеменің арасындағы байланысты тіркейді.

&&& 25

A) Ұзақ мерзімге қарағанда, қысқа мерзімді кезеңде жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің арасында әлдеқайда тығыз байланыс байқалатынын көрсетеді;

B) Ұзақ мерзімде жұмыссыздық пен пайыздық мөлшерлеменің деңгейінің арасында байланыс жоқ екенін көрсетеді;

C) Қысқа мерзімді кезеңде жұмыссыздық пен инфляцияның арасында байланыс жоқ екенін көрсетеді;

D) Тек ұзақ мерзімді кезеңде ғана инфляция мен жұмыссыздық арасында байланыс бар екенін көрсетеді;

Е) Ақша ұсынысының ұлғаюы инфляцияға алып келмейтінін көрсетеді.

&&& 26

М. Фридменнің көзқарасына сәйкес:

A) Жұмыссыздық пен инфляция деңгейі арасында ұзақ мерзімді кезеңде байланыс жоқ;

B) Ақша-несие саясатына қарағанда фискалдық саясат экономикаға күштірек әсер етеді;

C) Қысқа мерзімді кезеңде инвестициялық шығындар мен пайыздық мөлшерлеме деңгейінің арасында байланыс жоқ;

D) Мемлекет экономикалық үдерістерге белсенді түрде араласуы қажет.

Е) Жұмыссыздық пен инфляция деңгейі арасында ұзақ мерзімді кезеңде байланыс жоқ алып келеді;

&&& 27

A) Жұмыссыздықтың деңгейі төмендейді;

B) Жұмыссыздықтың деңгейі тұрақты болып қалады;

C) Жұмыссыздықтың деңгейі өседі;

D) Инфляцияның деңгейі төмендейді;

Е) Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі төмендейді.

&&& 28

М. Фридменнің пікірінше жұмыссыздықтың табиғи деңгейі кезіндегі еңбек нарығындағы тепе-теңдік:

A) Күтілген және іс жүзіндегі инфляция деңгейлерінің дәл келуін білдіреді;

B) Жиынтық сұраныс пен өндірістің ағымдағы көлемі арасындағы тепе-теңдікті білдіреді;

C) Уақытша және құрылымдық жұмыссыздықтардың жоқтығын білдіреді;

D) Нақты инфляция деңгейінің күтілгеннен жоғары болуын білдіреді;

Е) Құрылымдық және фрикциондық жұмыссыздық деңгейлерінің тепе-теңдігін білдіреді.

&&& 29

A) Күтілетін инфляцияның деңгейіне тәуелді деп есептейді;

B) Мемлекеттегі салық салу деңгейіне тәуелді деп есептейді;

C) Республикалық бюджеттің тапшылығының шамасына тәуелді деп есептейді;

D) Пайыздық мөлшерлеменің деңгейіне тәуелді деп есептейді;

Е) Жұмыссыздықтың табиғи деңгейіне тәуелді деп есептейді.

&&& 30

Баяу өрбитін инфляция:

A) Оған нарықтың негізгі агенттері бейімделетін күтілетін инфляцияның қарқынын көрсетеді;

B) Әдетте жиынтық сұраныстың ықпалымен дамиды;

C) Ұсыныс инфляциясының бір түріне жатуы мүмкін;

D) Едәуір тербелуі мүмкін болжанбайтын деңгеймен сипатталады;

Е) Гиперинфляцияның бір түрі.

&&& 31

A) Әдетте жиынтық сұраныстың ықпалымен дамиды;

B) Ұсыныс инфляциясының бір түріне жатады;

C) Оған нарықтың негізгі агенттері бейімделетін күтілетін инфляцияның қарқынын көрсетеді;

D) Едәуір дәрежеде тербелетін, болжануы мүмкін емес деңгеймен сипатталады;

Е) Гиперинфляцияның бір түрі.

&&& 32

Артық сұраныс туындатқан инфляция:

A) Жиынтық сұраныс қисығының оңға қарай жылжуы салдарынан өрбиді;

B) Жиынтық сұраныс қисығының солға қарай жылжуы салдарынан өрбиді;

C) Жиынтық ұсыныс қисығының солға қарай жылжуы салдарынан өрбиді;

D) Жиынтық ұсыныс қисығының оңға қарай жылжуы салдарынан өрбиді;

Е) AS пен AD қисықтарының пропорциональді оңға қарай жылжуы салдарынан өрбиді.

&&& 33

A) Жиынтық ұсыныс қисығының солға қарай жылжуы салдарынан дамиды;

B) Жиынтық сұраныс қисығының оңға қарай жылжуы салдарынан дамиды;

C) Жиынтық сұраныс қисығының солға қарай жылжуы салдарынан дамиды;

D) Жиынтық ұсыныс қисығының оңға қарай жылжуы салдарынан дамиды;

Е) AS пен AD қисықтарының пропорциональді солға қарай жылжуы салдарынан дамиды.

&&& 34

Бейімделіп үміттену теориясы атаулы жалақының өсуі инфляция деңгейінің жоғарылауынан төмен болатынын шамалайды және егер, үкімет фискалдық және монетарлық саясаттардың көмегімен жұмыссыздық деңгейін төмендетуге ұмтылса, онда жұмыспен қамтылу:

A) тұрақты болып қалады, ал баға деңгейі ұзақ мерзімді кезеңде өседі;

B) тұрақты болып қалады, ал баға деңгейі қысқа мерзімді кезеңде жоғарылайды;

C) өседі, ал бағалар қысқа мерзімді кезеңде тұрақты болып қалады;

D) және бағалар ұзақ мерзімді кезеңде өседі;

Е) және бағалар ұзақ мерзімді кезеңде төмендейді.

&&& 35

A) Салық салудың шамадан тыс жоғары деңгейінің және болжанбаған инфляцияның салдары;

B) Мемлекеттік реттеудің болмауының нәтижесі;

C) Филлипс қисығының жылжуының нәтижесі;

D) Болжанбаған инфляцияның салдары;

Е) Салық салудың шамадан тыс жоғары деңгейінің салдары.

&&& 36

Нақты жалақы дегенiмiз – бұл:

A) жұмысшының атаулы жалақысына сатып ала алатын тұтынушылық құндардың жиынтығы;

B) жұмыс күшiнiң ұдайы өндiрiсiне қажеттi қызмет және тауарлардың саны;

C) жұмысшы және оның жан ұясының тiршiлiкке қажетті қаржысының сомасы;

D) жұмысшыға ақшалай төлемдердiң сомасы;

E) барлық жауаптар дұрыс.

&&& 37

A) қызмет және тауар бағаларының деңгейiмен;

B) пайда нормасымен;

C) салық мөлшерлемесімен;

D) жұмыс уақыты ұзақтығымен;

E) дұрыс жауап жоқ.

&&& 38

Берілгендердің қайсысы қате:

В) NAIRU өзіне уақытша, құрылымдық және циклдік жұмыссыздықты енгізеді

С) егер жұмыссыздықтың деңгейі NAIRU-ға тең болса, нақты ЖІӨ әлеуетті ЖІӨ-ге тең болады

D) NAIRU-дың өзгеруі Филлипс қисығының жылжуына әкеледі

Е) еңбекақы минимумының өсуі ұзақ мерзімді NAIRUдың өсуінің факторы болып табылады

&&& 39

А) минималды еңбекақы мөлшері жуық арада өсетіні белгілі болса

В) жұмыссыздық бойынша кепілдік берілсе

С) жұмыскерлер ауа райына байланысты уақытша жұмыстан босатылса

D) еңбекақы мөлшері теңдестік деңгейден асса

Е) уақытша жұмыссыздық болмаса

&&& 40

Толық жұмыспен қамтылу кезіндегі өндіріс көлемі тең болады:

В) таза инвестицияға

С) атаулы ЖІӨ-ге

D) әлеуетті ЖІӨ-ге

Е) үй шаруашылығының жиынтық табыстарына

&&& 41

А) дефляция

В) инфляция

С) стагфляция

D) дефляция немесе инфляция

Е) рессеция

&&& 42

Орташа баға деңгейінің төмендеуі ...

В) инфляция

С) стагфляция

D) дефляция

Е) ұсыныс инфляциясы

&&& 43

А) Фишер теңдеуімен

В) Филлипс қисығымен

С) Кейнс ережесімен

D) Оукен заңымен

Е) Лоренц қисығымен

&&& 44

(Ү – Ү^*) / Ү^* = – β (u – u^*) теңдеуімен сипатталады:

Б) Фишер заңы

В) Филлипс қисығы

Г) Лаффер қисығы

Е) Лоренц қисығы

&&& 45

А) табысты инфляция деңгейіне индекстеу

Б) нақты табысты көтеру

В) табыстың ең төмен деңгейін көтеру

Г) естен тандыру терапиясы

Е) Кейнсиандық инфляцияға қарсы күресу әдісі

1. 
   Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика. – М.: МГУ, 2004
   
2. 
   Агапова Т.А. Макроэкономика для преподавателей. Учебно-методическое пособие. Выпуск 1. – М.: «Дело и сервис», 2003
   
3. 
   Брагинский С.В. «Монетаризм как экономическая доктрина» / «Деньги и кредит», 1993. – № 1
   
4. 
   Бункина М.К., Семенов В.А. Макроэкономика. (Основы экономической политики): учебное пособие. – М. : "ДИС", 1996. – 120 с.
   
5. 
   Бурда М., Вишлош Ч. Макроэкономика: учебник. 2-е изд. / пер. с англ. Г.В. Борисова, И.В. Розмаинского, А.А. Фофанова, К.А. Холодилина. Под ред. В.В.Лукашевича, К.А.Холодилина. – СПб. : Судостроение, 1998. – 544 с.\
   
6. 
   Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика. – СПб. : Питер, 2001. – 115 с.
   
7. 
   Гальперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.. Макроэкономика: Учебник. – СПБ. : СПбГУЭФ, 1997.
   
8. 
   Гальперин В.М., Моргунов В.И., Игнатьев С.М. Макроэкономика, в 2-х томах. – СПб., 1997.
   
9. 
   Дорнбуш Р., Фишер С. Макроэкономика. – М.: Изд-во МГУ, 1997
   
10. 
    Задоя А.А. Макроэкономика. – Москва, 2004
    
11. 
    Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. Избранные произведения. – М. : Экономика, 1993. – 254 с.
    
12. 
    Краткий курс макроэкономики. Под ред. Мухамадиева Б.М. – Алматы, 2004
    
13. 
    Киселева Е.А. Макроэкономика – М.: Эксмо, 2005
    
14. 
    Киселева Е.А. Макроэкономика: конспект лекций. – М.: Эксмо, 2006
    
15. 
    Курс экономической теории. Под ред. Чепурина М.Н., Киселева Е.А. – КОГУП, «КОТ», 2004
    
16. 
    Макроэкономика./под ред. М.И.Плотницкого. – М.: Новое знание, 2004
    
17. 
    Макконнелл К.Р., Брю С.Л.. Экономикс: принципы, проблемы и политика, в 2-х т. – М. : Инфра-М, 1996, 2000.
    
18. 
    Мамыров Н.К., Тілеужанова М.А. Макроэкономика. – Алматы, 2003
    
19. 
    Микро-макроэкономика. Практикум. Задачи, тесты, ситуации . – СПб.,1994
    
20. 
    Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – С-Пб.: Питер, 2005
    
21. 
    Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. – М.: МГУ, 1994
    
22. 
    Носова С.С. Экономическая теория – М.: Гуманит, 2003
    
23. 
    Пигу А. Экономическая теория благосостояния. – М. : Прогресс, 1985. – 258 с.
    
24. 
    Протас В.Ф. Макроэкономика: структурно-логические схемы: учебное пособие для вузов. – М. : ЮНИТИ, 1997. – 97 с.
    
25. 
    Сакс Д. Макроэкономика: глобальный подход. – М.: Изд-во МГУ, 1998
    
26. 
    Селищев А.С. Макроэкономика. – СПб.: Питер, 2005
    
27. 
    Соболева И.Я. Маркетинг. Менеджмент. Микроэкономика. Макроэкономика. – Алматы, 2006
    
28. 
    Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. «Сөздік-словарь», 1999.
    
29. 
    Туманова Е.А. Макроэкономика. Элементы продвинутого подхода. Москва, 2004
    
30. 
    Экономическая теория: Микро и макроэкономика. Учебное пособие./ под ред. М.И.Плотницкого. – Минск: КН. Дом, 2005
    
31. 
    Экономикалық теория: Кестелі оқу құралы. – Алматы: Аркаим, 2003. – 120 б.
    
32. 
    Экономическая теория: задачи, логические схемы, методические материалы: учебник для вузов / под ред. А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича: – СПб. : Питер. 1999.
    
33. 
    Экономическая теория / под ред. А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича: учебник для вузов. 3-е изд. – СПб. : СПбГУЭФ, Питер. 2000.
    
34. 
    Экономическая теория: практикум / под ред. Н.И. Базылева, Л.В. Воровьевой. 2-ое изд., – Минск БГЭУ, 2000.
    
35. 
    Фридмен М. Количественная теория денег. – М. : Эльфпресс, 1996. – 320 с.
    
36. 
    Хейне П. Экономический образ мышления. / пер. с англ. – М., 1991. – 298 с.