?! Тақырыпты бекiту үшiн сұрақтар мен тапсырмалар

1. 
   Сөз дегенiмiз не? Сөздiң iшкi және сыртқы формасы дегенде ненi түсiнесiңдер?
   
2. 
   А.О.Резниковтiң шеңберiн түсiндiрiп берiңдер.
   
3. 
   Сөз мағыналары жайлы В.Виноградовтын классификациясына түсiнiк берiңдер.
   
4. 
   Сөздiң тура және ауыспалы мағыналары туралы түсiнiк берiңдер.
   
5. 
   Көп мағыналы сөздер туралы не бiлесiң? Оларды мысалдар арқылы түсiндiрiп берiңдер.
   
6. 
   Семасиология дегенде не түсiнесiң? Сөз мағыналарының түрлерiн көркем шығармалардан мысалдар топтау арқылы талқылаңдар.
   
7. 
   Функционалды семантика заңдылығы дегенiмiз не?
   
8. 
   Ұқсату заңдылығы дегенде не түсiнесiңдер? Ұқсату заңдылығынан жасалған сөздердiң көркем шығармалардағы орны қандай?
   
9. 
   Сөз мағынасының кеңеюi мен тараюы дегенде не түсiнесiңдер?
   
10. 
    Бөлшектiң бүтiнге ауысу заңдылығына көркем шығармалардан мысалдар келтiрiңдер. Бөлшектiң бүтiнге ауысуы заңдылығы негiзiнде мақалдар топтаңдар.
    
11. 
    Метафоралық мағына жайлы түсiнiк берiңдер. Поэзиялық метафораға мысалдар келтiрiңдер.
    
12. 
    Метонимия дегенiмiз не?
    
13. 
    Синекдоха дегенде не түсiнесiңдер?
    
14. 
    Табу және эвфемизм дегенiмiз не? Табу деген сөздiң мағынасын ашып берiңдер. Қазақ тiлiндегi табудың көрiнiсiне мысалдар келтiрiңдер. Эвфемизмнiң лингвистикадағы орны туралы түсiнiк берiңдер.
    
15. 
    Көркем шығармалардан сөз мағынасының ауыспалы және келтiрiндi топтарына мысалдар келтiрiңдер.
    

Бір ғана алғашқы ат (көлік, төрт түліктің бірі) сөзі түрлі тіркестерде, фразеологиялық единицалар құрамында қолданылып, түрлі-түрлі мағыналарға ие болады: ат байлар (қазақ эвфемизм ретінде ер баланы осылай атаған); ат байлар — құда түсіп келгенде, кұданың атын байлағаны үшін беретін кәде; ат байлады — сыйлады, тарту етті, ат мінгізді; ат басына күн туды — қиыншылық шақ келді, сыналар мезгіл болды; ат басына соқты — шегіншектеді, жүрексінді; ат басын бұрды — бұрылды, бағытын өзгертті; ат басындай алтын — көлемді, үлкен алтын; ат басын тартты — тоқтады, аялдады; ат басын тіреді (ат тұмсығын тіреді) — қонақ болып түсті, тоқтады, белгілі бір жерге жетті; ат бауырына алды — атпен қуып, өлімші етіп сабады; ат бойы — өлшем; ат жақты — бет әлпеті сопақша келген адам туралы айтылады; ат жалын күшті — еңкейе келіп ат мойнына асыла қуады; ат жалын тартып мінді — адам болды, ер жетті, азамат болды; ат кілін кесісті — араздасты, мүлдем безді; сондай-ақ, ат кебең, тартып қалды; ат-көлігің аман ба? Ат көпір қылып алды; ат …мінгізді; атқа жем түсті; атқа жеңiл құдаша; атқа қамшы басты; ат қақты; ат қойды; атқа мінер; атқа қара тіл болғанда (ерте көктемде шыққан отқа жылқы аузы іліккен шақ деген мағынада); ат қойды; ат қойып айдар тақты; ат қосты; ат қосшы болдың, ба?; Ат құйрығын шарт түйді; ат құлағы көрінбейді; ат құлағында ойнайды; ат құрғатпай қатысты; ат майы — ат майын берді; ат мінгізіп, тон кигізді; атой берді — атой салды — ат қойды; ат ойнатты т. б.

Бұл келтірілген мысалдар алғашқы — бірiнші ат сөзінің әрі көп мағыналығын (полисемия), әрі дәл осындай дыбыстас басқа да сөздермен омоним болып келетінін көрсетеді.

Дәлдеңкірей түссек, Атты әкелдің бе? Атың кім? Мылтықты кім атты?—деген сөйлемдердегі ат сөздері—үшеуі үш басқа мағына білдіретін үш түрлі дербес сөз. Үшеуінің мағыналары арасыңда ешқандай семантикалық байланыс жоқ.

Омонимдердің полисемиядан басты бір айырмашылығы бар: омонимдер бірдей дыбысталып, айтылып, бірдей жазылса да, әрқайсысының, яғни әрбір сыңарының мағынасы әр түрлі, басқа-басқа болады; ол мағыналар арасында байланыс жоқ. Келтірілген ат сөздері — мағыналары дәл осындай, басқа-басқа сөздер.

Сөйтіп, омонимдер мен полисемияның ұқсастығы — екеуінің де бірдей дыбысталатындығы, ал айырмашылығы — омонимдер бірдей дыбыстала отырып, мағынасы жағынан басқа-басқа болатындығы да, полисемияға жататын сөздер — мағыналары жағынан жақын болып келетіндігі.

Омонимдердің, омоним екеніне көз жеткізу үшін, ондай сөздерге синоним іздеп көру керек. Профессор Галкина-Федоруктың айтуынша, бірдей дыбысталатын сөздерге синоним мағыналы сөздердің ешқандай қатысы болмайды. Мәселен, ат — есім, ат—жылқы; орысша ключ — есік ашатын кілт; ключ — бұлақ; коса — бұрым; коса — шалғы орақ; ағылшынша basе (бейз) -аласа; bаве (бейз) —базис т. б. Бұл сөздер бірдей дыбысталып тұр, бірақ бір-бірімен синоним емес.

Қазақ тілінде ат — жылқы, тұлпар —дөнен, бесті, құнан т. б. сөздермен стилистикалық, контекстік синоним болып келеді, ал ат — жылқы, ат—- есім, ат — мылтық ат деген етістік мағынада ешқандай синонимдік, ешқандай полисемиялық ортақтық, байланыс жоқ.

Құрамына қарай омонимдер екі түрлі — түбір омонимдер, туынды омонимдер болып келеді.

Түбір омонимдер — ешбір қосымшасыз (аффикссіз), негізінен, атау тұлғада қолданылатындар: қыз — зат есім (Ұлболсын — қыз); қыз — етістік (қыз, қызба, онда менің шаруам жоқ) жүз сан — есім (Жүз сом ақшаң болғанша, жүз жолдасың болсын); жүз — зат есім (түр-түс, бет-әлпет; Ақ тамақ, қызыл жүз); жүз — зат есім (ұстараның жүзі); бет-әлпет, түр-түс (өткірдің жүзі, кестені бізі, өрнегін сендей сала алмас) т. б.

Туынды омонимдер — белгілі бір түбірге аффикс қосылу арқылы жасалатындар: жастық — зат есім (жастыққа жантая кетті); жастық, — сын есім (қайран жастық шақ!); жаса етістік (Жаса, жаса, көкке — өрле, Асау тарпаң, тұлпарым); жаса — етістік; жасанды - зат есім (бұйым, зат, талшық); жасанды — сын есім (жасанды зат, адам); тартпа-тартпа, бөлме-бөлме, кеспе-кеспе т. б. әрі зат есім, әрі етістік; романист-романдар авторы; романист — роман филологиясының маманы; т. б.

Сырттай қарағанда, омонимдер тілдің лексикасын сан жағынан байытқан, көбейткен сияқты болып көрінеді. Шындығында, олай емес. Мәселен, ат деген сөз — мағынасы жағынан жеке-жеке сөз. Ал дыбысталуы жағынан олар бір-ақ сөз. Омонимдер тілдің лексикасын саны емес, мағынасы жағынан ұлғайтады, кеңейтеді, көбейтеді. Дәл осы тұрғыдан алғанда, омонимдердің жасалуында тілде экономия (үнемдеу) принципін сақтаушылық байқалады. Кейбір сөздер бірыңғай дыбысталады да, мағыналары сан алуан болып келе береді. Сондықтан, сырттай қарағанда, ондай сөздерді алфавит тәртібімен реестрге (сөздікке) түсіргенде, сөз саны көбейген болып шығады.

Омоним мен полисемияның бiр-бiрiне мағыналық қатынастары жақын. Омоним мен полисемияны бiр-бiрiнен ажыратуда мағыналарының арасында семантикалық байланыстың жойылуы немесе жоқтығы кейде өлшемi бола алмайды. Омоним сөздер төмендегi жолдармен жасалады.

1. Кейбір омонимдер сөз тудырудың лексика-семантикалық тәсілі арқылы пайда болады. Бұған бір себеп — белгілі бір сөздің көп мағыналы пайда болуы, тууы, яғни полисемия.

Осы сияқты жәйттерге сәйкес, бір кездегі бір мағыналы сөз келе — келе бірнеше дербес мағынаға ие болып кетеді. Мұндай құбылысты полисемияның, бара — бара омонимге айналуы деп атайды.

Мысалдар: Ай — планета аты; ай — бір ай, жыл есебінің бір кезеңі. Қазір бұл —екі сөз. Бірақ бұлар — бұрынғы бірақ сөз. Мағыналары жақын, бірақ ол мағыналар сәл де болса бір-бірінен алшақтап, семантикалық — сапалық, мазмұндық жағынан сараланған.

Ай сөзі толып жатқан фразеологиялық, единица жасауға негіз болады: айдай әлем, айдай сұлу, айдай таза, айдан анық, айдай аузы, күндей көзі бар, айды аспанға бірақ шығарды, айдың бір жаңасы, айдың күні аманда, айдың қараңғысы, ай-күні жақындады, ай қабақ, алтын кірпік т. б.

Тамыр - өсімдіктің түбір тарамы (Жас қарағай тамыр жайып, Жапты қайта даланы.— (Сырб. Мәул.); қан жүретін жол; тамыр — дос, жар, көңілдес, сыбайлас (Жақсы көрер тамырдың атын алма, тайын ал; Сол поселкеде Семен деген тамырым бар еді); ауыспалы мағынада: себеп, түбір, негіз (Жасыбай елде істелген бірсыпыра жолсыздықтың тамырын ашты (Б. М.). Сонда бұрынғы бірер мағыналы тамыр сөзінен бірнеше жаңа — бір-бірінен азды-көпті айырмашылығы бар мағыналы сөздер, яғни полисемия пайда болған. Келе-келе олардың мағыналары алшақтап, жеке-жеке, дербес сөзге — омонимдерге айналған.

Тамыр сөзінің бір кезде көп мағыналы болғандығын мына тәрізді тұрақты тізбектер құрамында келуі де дәлелдей түседі: тамыр ұстады, тамырына балта шапты, түп тамырымен құртты, тамыр жайды (өсті), тамырын тартып көрді, тамыр тартқан тарықпас, тамыр болды, тамырымен құртып жіберді, тамырына, қан жүгірді, тамырын басып көрді, тамыры суалды (С.К.).

Осы сияқты, тең — буылған жүк (зат есім); тең - бірдей, қатар, құрбы-кұрбылас, замандас, үзеңгілес (сын есім); бір кездегі бірақ сөз; қазір полисемиялық мағынасы алшақтап, омонимге айналған екі сөз. «Тең» сөзінен теңбе — тең, теңдей, теңделу, теңдес, теңестіру, теңдесу, теңдік, теңелту, теңеу, теңселу, теңдік бермеді, теңеліп кетті, тең келмеді, тең көрді, тең құрбы, тең түсті, теңін ақтарды, теңін тапты т. б. сөздер мен сөз тіркестері жасалады.

Сөйтіп, ай, тамыр, тең сөздері — бұрынғы көп мағыналы, қазіргі омоним сөздер. Бұл мысалдар — омонимдердің сөз мағынасының лексика-семантикалық жақтан дами келе пайда болатынына дәлел.

Қазақ тілінде алмасуға ұшыраған дыбыстардың бірі — ғ-г,-ш-с дауыссыздары. Мәселен, атқа салатын ер сөзінің ертеректегі дыбысталуы — егер; осыдан егерле, (қазақша; ертте), азербайжанша — иеһер; қырғызша — ээр, ұйғырша — егәр. Дәл осы форма (егер) Оңтүстік Қазақстан тұрғындары тілінде сақталған: олар кейде атты ертте деу орнына атты егерле деп айта береді.

3. Кейбір омонимдер сөз түбіріне аффикстер қосылу арқылы жасалған. Ондайлар, әдетте туынды омонимдер қатарына жатады; ондай омонимдердің жасалуына омонимдес аффикстер себепкер болады. Мысалдар: шық + ыс-шығыс әрі—зат есім, әрі етістік (ортақ етіс); жел-ік — желік— әрі зат есім, әрі етістік; қызық, жабық, қырсық, былық, ентік — әрі сын есім, әрі зат есім, әрі етістік омонимдер.

Тіл фактыларын ескере келгенде, біздіңше, омонимдердің негізгі түрлері мыналар: толық омонимдер, жартылай омонимдер (толық, жартылай ассимиляция т. б. деген терминдерді еске ала кетейік), фонетикалық омонимдер, орфографиялық омонимдер, көп компонентті омонимдер, омонимдерге қатысты лингвистикалық басқа да құбылыстар (паронимдер, каламбурлар).

Бұл келтірілген мысалдардың алғашқылары — зат есімдер, кейінгілері, етістік омонимдер. Мұндайларға тән ерекшелік: зат есімдер — зат есімдердің күллі формаларымен, етістіктер етістікке тән барлық категориялармен бірдей түрленеді. Формалануы, түрленуі бірдей. Сондықтан мұндай сөздер әрқашанда бір-бірімен омоним болады да, толық омонимдер делінеді.

Бұған көз жеткізе түсу үшін, зат есім омонимдерді зат есімше, етістік сөздерден болған омонимдерді етістікке тән формалармен түрлендіріп көрсек, олар сол өз категориясына ғана тән көрсеткішті қабылдайды да, солайша түрленеді. Мысалдар: Аппақ қардай тамағың; тамағың ән салғанда, бүлкілдеген; Жаса, көкке өрле... Қайрат жаса, құрыштан!

2. Жартылай омонимдер — кейбір формаларда ғана бір-бірімен омоним болатын сөздер. Өйткені ондай омонимдер сыңарлары бір ғана сөз табынан жасалмайды, әр түрлі сөз табынан жасалуы мүмкін. Дәлдеңкірей түссек, ондай омонимдердің бір сыңары зат есім болса, екінші сыңары етістік болуы мүмкін. Мұндайда олар белгілі бір формада ғана бірдей дыбысталады, ал әр сөз табынан жасалғандықтан, түрленгенде, бір-бірімен омоним бола алмайды.

Мәселен, көш — зат есім; көш — етістік. Осы формада, атау түлғада бұл екеуі — бір-бірімен омоним. Қаратаудың басынан көш келеді. Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді,— дегенде, көш сөзі мен көшкен сөзі бір-бірімен омоним болудан қалады.

Сондай-ақ той — зат есім; той — етістік; табыс — зат есім; табыс — етістік; желік, айтыс, қыс, ұста, көр дегендер — әрі зат есім, әрі етістік. Сол сияқты, құла, торы, қара, жирен, ірі, аш ауыр — әрі сын есім, әрі етістік, сен — жіктеу есімдігі; сен - етістік; жазық — әрі зат есім, әрі сын есім, тең — әрі зат есім; әрі сын есім. Мұндайлар — жоғарыда айтылғандай, атау тұлғада тұрғанда омоним болып, түрленгенде, омоним болудан қалатын сөздер: той тондынікі; тойда тойып алды (тойда, тойып); құла қасқа алда келе жатыр еді, омақаса құлады т. б.

3. Көп компонентті омонимдер — кейбір сыңары толық, кейбір сыңары жартылай омонимдер болып келетін сөздер. Орыс тіліндегі оқулық авторлары омонимдердің мұндай түрін жеке алып қарамайды. К. Аханов мұндайларды аралас омонимдер деп атайды. Шындығында, бұларды аралас деп те, көп компонентті деп те атауға болады: бірдей дыбысталатын бірнеше сөздің бірер қатары — толық омоним, бірер қатары ғана жартылай немесе барлық сыңары, түгел алғанда жартылай омоним болып келеді. Мәселен, жаз — зат есім, антонимі — күз; жаз — етістік (хат жаз); жаз — етістік, синонимі — емде (ауруды жаз — емде); жай — жасыл, найзағай (зат есім); жай — етістік (дастарқанды жай); жай — мекен, орын, тұрақ (зат есім); жай — ақырын, зорға, әсер, қараптан-қарап, бостан-бос (үстеу); жай — кеш (үстеу); жай келдің ғой; жақ — анатомиялық атау (зат есім); жақ — грамматикалық категория аты (I жақ, III жақ); жақ — ұна (етістік); жақ — жандыр (етістік).

4. Фонетикалық омонимдер (омофондар)—біркелкі айтылып, түрліше жазылатын, мағынасы мен сыртқы тұлғасы басқа-басқа болып келетін сөздер. Мәселен, асшы - ас даярлайтын адам (зат есім); ащы — сын есім, антонимі — тұщы; екеуі де бірдей— ашшы түрінде айтылады, бірақ жазылуы да, мағыналары да басқаша. Сондай-ақ, қара ала — сын есім; қарала — етістік, антонимі — ақта; қара ат — сын есім; қарат — көрсет (етістік); сары ала — сын есім; сарала — етістік т. б.

5. Орфографиялық омонимдер (омографтар) —біркелкі жазылып, екпіннің әр түрлі түсуіне байланысты түрліше айтылатын сөздер. Мысалдар: алма — зат есім; алма—болымсыз етістік; тартпа, кеспе, бөлме, салма — әрі зат есім; әрі етістік; Барса-келмес — жер аты {зат есім); барса, келмес — етістік; Ешкі өлмес — жер аты; ешкі өлмес — зат есім мен етістік тіркесінен жасалған анықтауыш; «Қалың мал» — роман аты; алдымызда қалың мал жатыр; бет алды — алдыңғы жағы, келе жатқан, бет түзеген жағы; бет алды— босқа, бекер т. б.

6. Паронимдер — дыбысталуы жағынан жақын, негізінен, бір түбірден өрбіген, бірақ мағынасы басқа-басқа сөздер. Дегенмен, кейде ондай сөздердің жазылуы да, мағынасы да біршама жақындап қалуы мүмкін. Паронимдер орыс тілінде: абонемент — белгілі бір жайда белгілі бір затпен белгілі бір уақытта пайдалану (мәселен, абонемент алып бер — билет алатын қағаз алып бер); абонент — сол қағаз, яғни абонемент иесі; идеалистік — идеализм принципке негізделген (бағыт); идеалды —белгілі, күшті, басым, алып түсетін; парламентарий — парламент мүшесі; парламентер — келіссөз жүргізуге өкілдік алған адам; эффективный — нәтижелі; тиімді; эффектный — көз тартарлық, қызықтырарлық; значение — значимость; оплатить — уплатить; осваить — усвоить; проблемный — проблематичный; проблематический; существо — сущность т. б.

Кейбір лингвистер орыс тіліндегі кампания — компания деген тәрізді омофондарды, экскаватор — эксковатор сияқты әр түрлі түбірлерден шыққанымен, дыбысталуы жағынан жақынырақ сөздерді де пароним қатарына қосады.

Қазақ тілінде өкімет — үкімет, ғылым — білім ілім, хал — ахуал, халық — халайық, үкім — өкім, суару — суғару, киіз — үй — киіз үй сияқты бастапқы бір түбірден өрбіген сөздерді де,сондай-ақ, Рабдолла — Абдолла — Әбділда, Ғали — Қали — Әли, Ғайша — Айша тәрізді ономаларды да паронимге жатқызуға болады.

7. Каламбур — француздың саіеmһоиг (сөз әзілі) дегеннен алынған термин. Ағылшынша бұл құбылысты рan (пан) деп атайды. Лингвистикада каламбур дегеніміз — не біркелкі дыбысталатын, не біркелкі жазылатын әр түрлі мағыналы ойнақы сөздер, сөз әзілі, сөз қалжыңы, сөз тіркестері. Каламбур тіл — тілдің бәрінде бар, әсіресе поэзияда көбірек ұшырасады. А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, В. Маяковский қазақ қаламгері

С. Торайғыров, Т. Жароков, X. Ерғалиев, әсіресе М. Әлімбаев т. б. ойды керкем де бейнелі түрде жеткізе түсу, күтпеген жерден дәлдей, айқындай кету мақсатымен толып жатқан каламбур жасаған.

Мысалдар: Аяғыңа қарамай, басып алдың қара май (Мәлім); Жадағай сөздің досы емен, Бұл жолы өтпей көшемен, Ауылға бардым,— қарсы алды, Былтырғы еккен жас емен (Т. Ж.) Дәмді аспен қарным тойса деген арман, Мұршам аз ой ойлауға онан арман; Қалқам, жаным, қарағым, Бетіңе келмес қарағым (Сұлтмах.); тағы сынды жан едік, тағы келдік тар жерге, Таңдансаң тағы болар ма?! (М. Ө.)

Каламбурда ойды астарлы түрде білдіру, тептіштей түсу, сүйкей салу, қалай ұқсаң, солай ұқ дегендей иек арта тастау мағынасы басым болады. Каламбур — ойды дәл тауып, әсем де келістіріп жеткізуге себепші құралдың бірі.

Қазақ тілінде каламбур кез келген сөз табынан, біркелкі айтылатын, жазылатын сөздерді басқа-басқа мағынада қолдану арқылы жасала береді. Мысалдар: «Қайрат» біздің етті қайрат, Ащы терін төкті «Қайрат», Сыннан сынбай өтті «Қайрат!» (Ә. Т.) Ауыр екен қап, әттең-ай, қап! Ескек ескен Есенгелді ағамыз, Асау Ертіс жағасында ағамыз (Мәлім).

Каламбур омонимнің барлық түрінен жасала береді: Қас батыр атты Жауына шапты. Біреуін атты, біреуін шапты. Қашқанын түйреп, Сасқанын сүйреп, Жыртқызып жерді, Ақыры жеңді (Мәлім).

Каламбур кейбір сөзді әр түрлі саққа жүгірту, сөз мағынасын әдейі саналы түрде бұрмалау, кейде орфоэпиялық нормасын әдейілеп бұзу, сөзге ойыны-шыны аралас мән беру, кейде сөзге өзінше, өзіндік, «жалған» этимология - түсінік беру тәсілдері арқылы да жасалады; өтірік өлеңдер де каламбур туғызуға себепші болады.
Антонимдер

Антоним гректiң anti - қарсы, onuma - ат, атау деген сөздерiнен жасалған термин. Антонимдер деп - мағыналары бiр-бiрiне қарама-қарсы сөздердi айтамыз. Мысалы: жақсы – жаман, арзан – қымбат т.б.

Қарама-қарсы ұғымдар белгiлi бiр логикалық категориялардың ең шеткi екi мүшесi болып табылады. Олардың арасында үшiншi бiр аралық мүше болуы мүмкiн.

Ал, зат есiмдерден антоним сөздер өте аз жасалады. Мысалы: пайда – зиян, бай – кедей, өтiрiк – шын, бақ – сор.

Қазақ тiлiндегi антонимдердi классификация жасағанда проф. Ғ.Мұсабаев мынадай 4 топқа бөледi:

Бұлайша түрге бөлу антоним сөздердiң контекстiк мағынасын көрсетуге бағытталған негiзiнен антонимдердiң контекстегi тұлғалық және мағыналық ерекшелiгiне қарап төмендегiше топтарға бөлуге болады:

Мысалы: а) Ит үрер жақсыға да, жаманға да.

б) Алыс пенен жақынды жортқан бiлер.

2) Тiкелей қарама-қарсылық мәнде болатын антонимдер. Мысалы: Ендi еңбек бейнет емес, зейнет.

3) Алтернативтi мәнде болатын антоним сөздер.

Мысалы: а) Ендеше ер бол да ақтал, немесе ешан да жазала.

б) Сонда ұйқы мен ояудың, түс пен өңнiң арасында.

4) Тұжырым, пiкiр, мәнде болатын антонимдер.

Мысалы: Еңбек түбi зейнет, Ашу дұшпан, Ақыл дос, Шабыспақ оңай, табыспақ қиын.

Мысалы: Жас қартаймақ, жоқ тумақ, туған өлмек, тағдыр жоқ, өткен өмiр қайта келмек (Абай).

Мысалы: Қар аппақ, бүркiт қара, түлкi қызыл,

Ұқсайды қаса сулу шошылғанға (Абай).

Синонимдер

Синоним (қатар атау) мағынасы бiр-бiрiне жуық, өзара өте мәндес сөздердi айтамыз. Синоним сөздердiң бiр-бiрiнен мағынасы жағынан айырмашылығы сәл ғана нәзiк айырмашылық түрiнде болады. Өзара мәндес сөздердiң топтары синонимдiк қатар немесе синонимдiк ұя деп аталады. Синонимдiк қатар болу үшiн кемiнде екi сөзден кем болмауы керек.

Мысалы: ақ, шалыққан, сондай-ақ ел, жұрт, халайық, халық, т.б. Синоним сөздер тiрек сөз ретiнде ылғи доминант сөз ретiнде қолданылады.

Мәндес сөздер тобының iшiнен мағынасы жағынан айрықша көзге түсiп, сол топтағы сөздердiң барлығына бiрдей жалпылама мағынасын ашық, айқын аңғартатын сөз доминант сөздер, тiрек сөздер деп аталады.

Мысалы: халық, ел, жұрт, әулет дегенде синонимдiк ұяның халық дегенi доминант синоним болады. Доминант синоним сөздерiнiң мына сияқты өзiндiк белгiлерi бар:

1. Доминант сөздерiнiң мағынасы артық та емес, кем де емес дәл мөлшерде болады. Мысалы: ауру, сырқат, науқас, дерт.

2. Доминант сөздерiнiң стилдiк мәнi бар бейтарап сөздер болады. Мысалы: ат, есiм, ныспы, т.б.

7. Синонимдiк қатарды құрастырушы сыңарлар бiр-бiрiне белгiлi бiр системаға икемделiп телiну жағынан ажыратылып, шектеледi. Мұны синонимдiк шек дейдi.

Мысалы: қарт дегенде сөзбен кәрi деген сөздiң мағынасы өз ара мәндес синоним бөлiгiмен оның контекстегi қолданылуы жұмсалу шеңберi бiрдей емес, қарт деген сөз адам, кiсi сөздерiмен тiркеседi де, басқа сөздерге мүлде тiркеспейдi. Кәрi деген сөз көптеген сөздерге тiркесiп, қолданыла бередi. М, кәрi адам, кәрi кiсi, кәрi қой. Бiрақ қарт жылқы, қарт қой деп тiркестiрiп айтуға болмайды.

Синонимдер контексте алдыңғысы соңғысын, соңғысы алдыңғысын айқындап, күшейте түсетiн тiркестi плеонастикалық синтагма деймiз. М: ежелгi ескi досым, айдын шалқар көл, құр бекер, әуел баста, сәске түс, орасан зор т.б.

Қазiргi қазақ тiлiндегi синоним сөздер мынадай жолдармен жасалады:

6. Тiлде белгiлi бiр эвфемизм, дисфемизм басқа бiр сөздермен не сөз тiркестерiмен келiп синонимдер жасалады. М: өлдi деудiң орнына жүрiп кеттi, дүниеден өттi, жан тәсiлiм қылды деген сыпайы эвфемизм түрi қолданады.

7. Сөздiң барлық мағыналары жақтан дамуы, қосымша жаңа мағынаға ие болуы нәтижеде синоним сөздер жасалады. М: түбi – өсiмдiктердiң түбi, адамның түбi. Сол керей iшiне сiңген аз атаның баласы едiм, түбiм Қызай (М.Әуезов.) Осындағы түп сөзi бiрiншi сөйлемде тура мағынада қолданып тұр, ал екiншi сөйлемде туынды мағынада қолданып тұр.

Синоним сөздер өзара мәндес болуы мен қатар ол сөздер түрлi сөз таптарынан жасалады. Осы сөздердi төмендегiше топтастыруға болады:

1. Зат есiмнен болған синомимдер - өң, түр, түс, келбет, пiшiн, ажар, мүсiн, көрiк, кескiн, дидар, шырай.

2. Сын есiмнен болған синонимдер: салмақты - сабырлы, байыпты, байсалды, ұстамды.

5. Үстеулерден болған синонимдер: таяуда – жуырда, жақында, жуықта.

1. 
   Сөз мағынасының лексика-семантикалық топтары дегенде не түсiнесiң?
   
2. 
   Омонимдер дегенiмiз не және олар қалай жасалады? Омонимнiң қандай түрлерi бар?
   
3. 
   Антоним дегенiмiз не? Мағынасы қарама-қарсы сөздер қалай жасалады?Антонимдерге мысал бола алатын мақалдар айтыңдар.
   
4. 
   Синоним дегенде не түсiнесiңдер? Синонимдер қалай жасалады?
   
5. 
   Омоним және полисемияның айырмасы неде?
   
6. 
   Көркем шығармалардан сөз мағынасының ауыспалы және келтiрiндi топтарына мысалдар келтiрiңдер.
   

Негiзгi сөздiк қор талай ғасырды басынан кешiрген байырғы көне сөздер болады. Негiзгi сөздiк қор тiлдегi сөздердiң барлық жиынтығы қарайды.

Осы сөздерге және шығу тегiне талдау жасаймыз.

Қазақ лексикологиясының құрамын тарихи жақтан алып қарасақ, ертеден келе жатқан арна қазақ тiлiнiң байырғы төл сөздерi. Қазақ тiлiнiң байырғы төл сөзi негiзгi сөздiк қорға енумен бiрге шығу төркiнi жағынан туыстас түркi тiлдерiне ортақ сөздер болып табылады.

Онымен бiрге қазақ халқының басынан кешiрген ұзақ тарихында талай-талай халықтармен мәдени шаруашылық қарым-қатынастар болған мен монғол, араб, парсы, орыс т.б. енген сөздер де қазақ тiлi лексикасын құраған қат-қабаттар мен арналар болып табылады. Осы лексикадағы қай қабаттар мен арналардың бәрi түркi тiлдерiне ортақ сөздер.

Қазiргi қазақ тiлiнiң негiзгi сөздiк қорына енетiн байырғы және түркi тiлдерiнiң әрқайсысына тән ортақ сөздердi негiзгi түрлерi мыналар:

Мал шаруаларына байланысты атаулар:

қой, жылқы, ат, байтал, түйе, бота, қозы.

2. Аң-құс атаулары: аю, қарға, бүркiт, бұлбұл, түлкi,

3. Адамның дене мүшелерiне байланысты атаулар:

4. Табиғаттағы құбылысқа байланысты атаулар:

тау, жер, су, өзен, көл, тас, жел, ай, күн.

5. Еңбек құралдары атаулары:

пышақ, ара, бiз, тырма, күрек.

6. Егiн шаруашылығына байланысты атаулар.

бидай, арпа, тары, жүгерi.

7. Адамның туыстық қатынасына байланысты атаулар:

қыз, ата, шеше, аға, әйел, күйеу.

8. Тамаққа байланысты атаулар: ет, май, сүт, айран.

9. Тұрмыс қажетiне байланысты атаулар:

Үй, киiз, кiлем, алаша.

10. Заттың сапасын,белгiсiн көрсететiн сөздер:

ақ, сары, қызыл, көк, ыстық.

11. Есiмдiк сөздер: мен, сен, ол.

12. Сан есiмдер: бiр, екi, үш, т.б.

Қазақ тiлiнiң лексикалық құрамының баю жолдары. Қазақ тiлiнiң сөздiк құрамы негiзiнен екi жолмен байиды, тума және кiрме жолдармен толығып отырады.

Тума жолмен баю тәсiлi морфологиялық және синтаксистiк жолдар болып, әрбiрiнiң қызметi ерекше.

Морфологиялық тәсiлдiң сөздiк құрамды байытудағы рөлi.

туынды зат есiмнен: келiншек, кiтапша, дәрiгер, еңбекшi, өнерпаз, аялдама, тұрмыс, көрермен, балалық, ұғым, түйiн.

туынды сын есiмдер: өнiмдi, табиғи, қызба, оймақтай, айдай, сергек, бiлгiш, сыйлы.

сан есiмдер: екiлiк, бiрлiк, мыңдаған, жарым, ширек, жарты, үшеу, жүздеп.

туынды үстеулердiң түрлерi: ауызша, кеңiнен, жазғытұрым, кейде, осылайша, әдейлеп, қайтадан, соңынан, өлердей, шарасыздан.

туынды етiстiктерден: қарамау, сөйлеу, кештету, суғару, төбелеу, сығалау, күлiмсiреу, бүктеу.

есiмдiктерден болған туынды сөздер: әнекей, мұнша, соншама, өзiмшiл, барлық, барша, әнекүнi.

2. Синтаксистiк тәсiлдiң сөздiк құрамды байытудағы рөлi

бiрiккен сөздер: қарақат, бүгiн, биыл, әкел, тоқсан, өйткенi, ағайын, бiлезiк.

қайталама қос сөздер: әрең-әрең, бара-бара, қолма-қол.

қосарлама қос сөзер: (комноненттерi мағыналы)

а) қайшы мәндес сыңарларынан тұратын: бар-жоқ, ақ-қара, үлкендi- кiшiлi, оңды-соңды, қысы-жазы.

ә) мәндес сыңарлардан: қауып-қатер, күш-қуат, әл-ауқат, үлгi-өнеге. т.б.

қосарлама қос сөздер: (компонентерi мағынасыз)

а) бiр сыңары мағыналы, бiр сыңары мағынасыз: тоқты-торым, бала-шаға, дәрi-дәрмек, келiн-кепшiк, жора-жолдас, жас-жосық.

ә) екi сыңары да мағынасыз сыңарлардан жасалған: ағыл-тегiл, быт-шыт, алай-дүлей. т.б.

- күрделi сөздер: тау ешкi, қой жуа, бас киiм, аяқ қап, қол алысу.

Сөздiк құрамның тағы бiр баю жолы кiрме сөздер жолымен толығып отырады. Қазақ тiлiне қоғам, дәуiр әсерiнен өзге тiлдерден бiрнеше сөздер енген. Олар қазiргi тiлiмiзге етене енiп, сiңiсiп кеткен.

Араб-парсы тiлдерiнен енген сөздер: абырой, бақыт, дос, емтихан, мәлiмет, нан, ас, ұстаз, арба, дәрiгер, пән.

Монғол тiлiнен енген сөздер: нөкер, нұр, жыл, маңдай, жорға, мешiн, т.б.

Орыс тiлiнен енген сөздер:

а) тұрмыс қажетiне енген сөздер: керуерт, бөтелке, бөшке, кәмпит, шәйнек.

ә) әкiмшiлiке байланысты сөздер: шен, ауылнай, контор, пима, түрме.

а) ағылшын тiлiнен: комбайын, трактор, бокс, футбол, тренир, финиш, торт, т.б.

с) италян тiлiнен: балкон, дуэт, студия, касса, т.б.

д) немiс тiлiнен: папка, кран, цех, штраф, штаб, курорт, т.б.

Түркi-монғол тiлдерiне ортақ сөздер мен монғол

тiлдерiнен енген сөздер

Түркi тiлдерi сияқты монғол тiлi де жалғамалы тiлге жатады. Түркi тiлдерi мен монғол тiлдерiнiң ара қатынасы жақын екендiгiн тiл ғалымдары әлдеқашан дәлелденген. Түркi және монғол тiлдерiне ортақ сөздердiң түрлерiн көрсеткенде оларды төмендегiше топтарға бөлуге болады:

1. Антонимдiк атаулар мен туыстық қатынастарды бiлдiретiн атаулар: қазақ, қырғыз, өзбек тiлiндегi бен сөзi монғол тiлiнде бэл түрiнде кездеседi.

Сондай-ақ, қазақ, башқұрт, татар, қырғыз тiлдерiндегi бажа сөзi монғол тiлiнде база түрiнде кездеседi.

2. Еңбек құралдарының атаулары: қазақ, қарақалпақ тiлiндегi бұрынғы сөзi, қырғыз тiлiнде бұрғу, ал монғол тiлiнде бурын түрiнде ұшырайды.

3. Малға байланысты атаулар: қазақ тiлiндегi бура сөзi қырғыз тiлiнде буура, монғол тiлiнде бугра түрiнде кездеседi.

4. Кейбiр түбi және туынды етiстiктер: қазақ, қарақалпақ, өзбек тiлдерiнде сұра етiстiгi, татар тiлiнде сора, монғол тiлiнде сура түрiнде кездеседi.

5. Сондай-ақ, монғол және қазақ тiлдерiндегi сөздердiң дыбыстық үйлесiмдiлiгi төмендегiдей болып келедi: қазақ тiлiнде жә және жоқ сөздерi, монғол тiлiнде заа және зақ түрiнде, тарау-тарақ, төлеу-толох, төл-дош, дала-тал түрiнде кездеседi.

Қазақ тiлi лексикасынан орын алып қазақ халқы сөздiгiнiң бiр арнасы болған араб парсы тiлдерiнен енген сөздер.

Араб, парсы, иран тiлдерiнен қазақ тiлiне сөз ену ертеден, сонау VIII-XIXғ шамасынан басталады. VIIIғ. шамасында арабтар Орта Азия және Қазақстан жерiн басып алады. Басып алған жерлерiнде дiндi уағыздайды. Соған байланысты дiни кiтаптар пайда болады.

Оқу-бiлiм, ғылым мен мәдениетке байланысты сөздер: ғылым, ғалым, өнер, мәдениет, кiтап, тарих, дәптер, талап, ғұлама, мектеп.

2. Абстракт ұғым атаулары: аброй, мейiр, нәпсi, арам, адал, сабыр, тағдыр.

3. Адамды әр алуан жақтан бiлдiретiн сөздер: бейбақ пақыр.

4. Әлеуметтiк жағдайға байланысты сөздер: әлеумет, мекеме, арыз, әдет, заң. т.б.

5. Дiнге байланысты сөздер: тұмар, шариғат, сопы, қажы, тәуiп, ақырет. т.б.

6. Парсы-иран сөздерi: дұшпан, дос, дүние, баға, пайда, сауда, базар.

7. Кiсi атаулары: Жаппар, Сабит, Райхан, Әсия, Рахман, Зейнеп, Алима. т.б.

8. Уақыт атаулары: дәуiр, дәурен, заман, ғасыр, маусым. т.б.

9. Түрлi құбылыс атаулары: дүние, сағат, табиғат, сахара, мекен, мүлiк.

Орыс тiлiнен енген сөздердi негiзiнен 5 кезеңге бөлiп қолдануымызға болады. Мұны проф. ­.Мұсабаев осылайша бөледi.

I кезең XVII ғасырдың басына дейiнгi кезең. Бұл кезеңге дейiн орыс халқы мен қазақ халқының арасында соншалықты күштi байланыс болған мен екi халық ортасында аз да болса қарым-қатынас болып тұрғандығы байқалады. М: сол кездегi мынадай сөздердi атауға болады: жулик (жүлiк), т.б.

II кезең XVII ғасырдың басынан бастап XVIII ғасырдың iшi болған. Бұл кезеңде орыс халқы мен қазақ халқының қоныс араласуы. Осы кезде мынадай сөздер қазақ тiлiнде пайда болады: закон, указ, генерал, губернатор.

1. 
   Негiзгi сөздiк қор мен сөздiк құрам дегенде не түсiнесiңдер?
   
2. 
   Сөздiк құрамның баю жолдары туралы не бiлесiңдер?
   
3. 
   Тума жолмен баю туралы мәлiмет айтыңдар.
   
4. 
   Кiрме сөздер тәсiлiмен баю жолына түсiнiк берiп өтiңдер.
   
5. 
   Қазақ тiлiне орыс, араб-парсы тiлдерiнен енген сөздерге мысал келтiрiңдер.
   
6. 
   Өзге тiлдерден енген сөздердiң маңызы неде?
   
7. 
   Түркi тiлдер тобына қайсы тiлдер кiредi? Түркi тiлдерiне ортақ сөздерге мысалдар келтiрiңдер.
   
8. 
   Сөздiк құрамның баюына әсер ететiн факторлар туралы не бiлесiңдер?
   

Әдеби тiлде бұрынан бар кейбiр төл сөздер терминдiк мағынаға ие болып, белгiлi бiр саланың терминологиясына тиiмдi де, әбден орнығып қалыптасады. М: қазақ тiлiндегi айналым (аборот), нұсқау (инструкция), екпiн, тырнақша сияқты сөздер ғылымның әр саласында термин сөздерге айналып, қалыптасып кеттi.

1. Газет, журнал, күнделiктi баспасөз тiлiнiң басты ерекшелiктерiнiң қатарына бiршама қалыптасқан, дайын сөз тiркестерi мен сөйлемдердiң грамматикалық формаларының қолдануына да жатқызуымызға да болады.

2. Публицистикалық сөздер мен сөз тiркестерiне мыналар жатады: табысқа жету, шабыт беру, жарысқа шақыру.

3. Публицистикалық афоризмдерге мыналар жатады: жарыс-табыс, еңбегiне қарай өнбегi, күте бiлген ұта бiледi.

4. Етiстiктiң -у-да, -ү-де формасының сөйлемде баяндауыш қызметiнде шақтық мағынада бiлдiру фактiлерi публицистикалық сөздерге тән қасиеттер: жүргiзiлiп отыр, жүргiзiлiп келедi деп жұмсалады.

Кiтаби лексика. Қазақ халқында XVII-XIX ғасырларда тiлдi одан арғы кезеңдердегi жазу, сызу мәдениетiнiң бiрi кiтаби тiл болады.

Кiтаби лексика жөнiнде пiкiрлер сан-алуан кiтаби тiлдiң Орта Азия халқына тән деп қарасақ, ал кейбiреулер татар, шағатай, түркi тiлдерiнiң қоспасы деп те атайды. Бұл екi пiкiрдiң де азды-көптi шындығы бар. Орта Азия халықтары, қазақ халқы,бұлардың бәрiнiң 1940 жылдарға дейiнгi жазуы араб жазуы болған. Өйткенi сол халықтың жалпыхалық тiлiнiң негiзiнде емес басқа тiлдiң негiзiнде құралады. Сонымен кiтаби лексикаға татар, башғұрт, өзбек, жалпы түркi тiлдерiнiң және араб, парсы, т.б. тiлдерi араласуынан туған жалпы қазақ халқына түсiнiксiз түрлi қоспа тiлдiң элеметтерiн жатқызуға болады. Бұған Абайдың қара сөздерiнде көп мысалдар бар. М: Бiлiм-ғылым үйренбекке, талап қылушыларға әуелi бiлмек керек. Оларды бiлмей iздегенмен табылмас, - дейдi. Осылардың барлығы кiтаби лексиканың сөздерi.

Жаргондарды көбiнесе дворяндық аристократия мен буржуазияның топтары арасында қолданған. Жаргондардың өз алдына сөздiк қоры, граматикалық құрлымы жоқ.Бiрақ жалпыхалықтық тiлдегi сөздердi өз мақсатына қарай мағынасын өзгертiп басқаша түрде қолданады. Шын мәнiнде қазақ тiлiнде жаргондық дәрежеге жеткен сөз болған емес. Бiрақ әр кезде белгiлi әлеуметтiк ортада пайда болып қазiр бiржола жоғалып бара жатқан жаргондық сипаты бар сөздер мен сөйлемдер элементтерi болады. Тiлде арготизм сөздер де қолданылады. Арго кейбiр әлеументтiк ортада және топтардың тiлiнде кездеседi.

Мұнда жалпыхалықтық сөздер шартты түрде әдейi бiр шамаланып алынады. Жаргон үстем таптың жоғарғы топтарына тән болса, арго-төменгi әлументтiк топтарға тән, бүркемелеу мақсатынан туған. М: Үй таза ма? дегенi Үйде кiсi жоқ па? деген мағынаны бiлдiредi.

Диалектизмдер. Диалект, говор деп халықтың я ұлттық тiлдiң өзiндiк ерекшелiктерi жергiлiктi тармақтарын, бөлшектерiн атаймыз. Барлық тiлдерде бiреуiнде аз, бiреуiнде көп мөлшерде диалектiлiк ерекшелiктер сақталған.

Диалектiлiк сөздер ерте замандағы рулық, тайпалық тiлдерден қалған. Диалектiлiк сөздер тек бiр аймақта тұратын адамдар арасында ғана қолданылады. Соларға ғана түсiнiктi болады және олар сөйлеу тiлiнде қолданылады.

М: Арал, Каспи балықшылар тiлiндегi шола деген сөз бар. Шола балықтың азаюы деген сөз. Мұны балықпен шұғылданбайтындар түсiнбейдi.

Кәсiби лексика көркем шығармаларда да кезеседi. Кәсiби сөздi қолданушы жергiлiктi халықтар. Қазақ тiлiнiң төл сөздерi мен термин сөздер жасауда кәсiби сөздердiң мәнi бар.

Термин ретiнде қалыптасып кеткен кәсiби сөздер де белгiлi бiр ұғымның нақты, дәл мағынаны анықтайды. Сөйтiп кәсiби сөздер терминдiк лексиканы қалыптастыруда негiзгi арналардың бiрi болып табылады. М: бағбан, дақыл сөздерiн басқа сөздермен атауға болмайды. Бұлар белгiлi бiр ұғымның дәлдiлiгiн бiлдiредi.

Адамдардар мен құбылыстардың көзқарасын бiлдiретiн мынадай сөздер бар: көсем, шешен, дала,ақын, арам, адал.

Мұндағы сөздердiң қуаттылығы оның өз бойындағы мәнi мен реңiне байланысты. Сөздiң семантикасына тән қасиетi, әсерлiгi эмоционалды-экспрессивтi сөздер болып табылады. Сөздердiң реңi мен күйiн бiлдiретiн негiзгi тәсiлдер морфологиялық формалар: -шық, -ша, -ше, -ке, -тай, -жан, -қан жұрнақтары зат есiм сөзiне жалғанып эмоционалды-экспрессивтi рең бiлдiредi.

Сайып келгенде адамның көңiл күйiн, iшкi сезiмiн бiлдiретiн және қасиеттi жағымды, жағымсыз реакция туғыза алатын ерекшелiгi бар сөздердi эмоционалды сөздер деп атаймыз.

Экспресивтi сөздер көркемдеушi, бейнелеушi сөздердi бiлдiредi. Экспрессия - латын сөзiнен алынған сөз болып көркемдеушi, бейнелеушi деген мағынаны бiлдiредi. М: С.Торайғыровтың мына бiр өлеңiн алайық:

Қорлықты зорлықпенен көрген Қамар,

Амалсыз бәрiне де көнген Қамар,

Осындағы қорлық, зорлық деген сөздер кейiпкер басындағы ауыр көңiл кҮйдi көрсетудегi эмоционалды сөздер.

Эмоционал-экспресив сипаттағы сөздерге түрлi морфологиялық қосымшалар жалғау арқылы да берiледi.

М: Әсемпаз болма әр неге

осындағы –паз қосымшасы сөзге эмоционалды қасиет үстеп мейлiнше әсерлi етiп көрсетiп тұр.

Қоғамдық саяси әкiмшiлiтi басқару iсiне байланысты эгзотикалық лексика , М: сұлтан, әмiр, би.

Ақша, өлшем, қаражатқа байланысты эгзотика м: фунт, динар, рупия.

Өсiмдiк жәндiк атауларына байланысты эгзотикалық лексика М: жидек, ағаш, құмырсқа.

Заттар мен құбылыстардың бұрынғы атаулары архаизмдер деп жүрiтiледi.

Тiлдегi кейбiр сөздердiң белгiлейтiн заттар мен құбылыстары бiр жола жоғалып кетпей, олар қазiрде басқа сөздермен аталып келедi. М: ескi ай аты: желтоқсан-декабрь, қаңтар-январь, қараша-ноябрь.

Тiлдегi кейбiр сөздер өздерi белгiлейтiн заттар мен құбылыстар жоғалуымен байланысты көнередi де, сөздердiң пассив тобына айналысып мҮлде қоланудан шығып қалады. Мұндай сөздердi историзмдер деп атаймыз. М: М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясынан мынадай сөздердi көруге болады: «Абайдың келiсi ұрын келу деп, жыртыс сала келу деп, кейде есiк көре келу деп, қол ұстату деп те аталады. Ең алғашқы келiс осы». Бұл тарихи эпопеядағы келтiрiлген үзiндiден ұрын келу, жыртыс сала келу, қол ұстату ескi әдет-ғұрыптан туған көне пассив сөздер. Бұл көпшiлiк жастарға түсiнiксiз қолданудан қалып бара жтқан сөздер болып табылады.

Қазақ тiлiнде историзмдер мағынасына қарай төртке бөлiнедi:

Материалдық мәдениетке байланысты историзмдер. М: «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында мынадай тiркестер кездеседi: «Қаба жүндi қайың оқ, қарға жүндi қамыс оқ» дегенде қаба деген сөз сақал және жал деген сөздер мен тiркесiп келедi. М: қаба жал-қаба сақал.

Әкiмшiлiк басқаруға байланысты термин сөздер историзмге жатады. М: қазы, би, атшабар, болыс, хан.

Қоғамдық өмiрге байланысты өткен дәуiрдiң ерекшелiгiмен туған сөздер: М: ханым, ханша, ханзада, бикеш, бәйбiше, тоқал.

Төңкерiстен кейiн туған сөздер историзмге жатады.

Қазақ тiлiндегi историзмдердi лексика-морфологиялық ерекшелiктерiне қарай мынадай топтарға бөлуге болады:

1. Қазақтың көнерген байырғы сөздерi өзара iштей 3 түрге бөлiнедi.

а) қарапайым сөздер м: жақ, жебе.

ә) күрделi сөздер м: ат ұстар, ат шабар.

б) сөз тiркестерi: м: босаға аттау, шұбар төс.

2. Ескi түркi тiлдерiне тән көнерген сөздер. М: будун(халық), бек, мырза.

3. Араб, иран тiлiнен кiрiп келген көнерген сөздер: М: жаназа, дуа, дозақ.

4. Орыс тiлiнен енген сөздер. М: синдикат, губсоюз.

5. Көнерген сөздердiң күрделi түрлерi де кездеседi. Мұнда күрделi сөздiң бiр компонентi байырғы қазақ сөзi болса да, екiншi компонентi ауысып келген сөз болады. М: шар айна, шар - мықты, берiк деген қазақ сөзi, ал айна - иран тiлiнен енген сөз.

Неологизм сөздер жаңадан пайда болған зат атауын және жаңа ұғымды бiлдiретiн сөздер болып табылады. М: депутат, коллектив, т.б.

Қазiргi өзiмiз қолданып жүрген компьютер, слайд, қолтелефон, интернет т.б. деген сөздер тiлде кiрiккен жаңа сөздер болып келедi.
?! Тақырыпты бекiту үшiн сұрақтар:

1. 
   Стиль сөзiнiң мағынасы не?
   
2. 
   Қазақ тiлi лексикасының стильдiк топтары дегенде не түсiнесiңдер?
   
3. 
   Жалпы халықтық лексика дегенiмiз не?
   
4. 
   Арнаулы лексика дегенде не түсiнесiңдер?
   
5. 
   Варваризмдер мен жаргон сөздердi неге пайдаланамыз?
   
6. 
   Ресми және iс-қағаз стильдерiне мысалдар айтыңдар.
   
7. 
   Кәсiби сөздер мен публицистикалық стиль дегенде не түсiнесiңдер?
   
8. 
   Поэтикалық және экспрессивтi сөздерге мысалдар келтiрiңдер.
   
9. 
   Диалект сөздердiң ерекшелiгi неде?
   
10. 
    Актив және пассив лексемалар туралы мәлiмет берiңдер.
    

Сөздердің еркін тіркесіне сырттай ұқсас,бірақ іштей, яғни тілдік табиғаты жағынан,оған қарама-қарсы қойылатын оймақ ауыз ,жүрек жұтқан, жүрегі тас шығу ат-тонын ала қашу, т.б тәрізді тіркестер бар.Бұлар құрамы жағынан тұрақты болып келеді де, бүтіндей оралым бұрыннан тіркескен дағдылы қалпын сақтайды,сыңарлар «ешкімнің еркіне көнбей», «өзінен өзі тіркесіп қойған» тәрізді болып ұғынылады.

Фразеологиялық оралымдардың түрлері бір-бірінен әрқашан ашық ажырата бермейді, осыған орай,оларды классификациялау (түр-түрге бөлу, топтастыру) тіл біліміде өте күрделі мәселе болып саналады.Тіл білімінде фразеологиялық оралымдар әр түрлі жағынан қарастырылып,осыған сәйкес,олар түрліше топтастырылып жүр.Фразеологиялық оралымдар лингвистикалық әдебиеттердің бірінде бүтіндей тұрақты тіркестің тұтас мағынасы мен оның (тіркестің) сыңарларының мағыналарының ара қатысы жағынан топтастырылса, екіншілерінде құрылымы жағынан үшіншілерінде қызметі (функция) немесе эмоциональды-экспрессивті қасиеті жағынан топтастырылады.

Академик В.В Виноградов фразеологиялық единицаларды бүтіндей фразеологизмнің бір тұтас мағынасы мен оны құрастырушы сыңарлардың мағыналарының ара қатысы тұрғысынан фразеологиялық тұтастық(фразеологические сращение), фразеологиялық бірлік (фразеологическое единство)және фразеологиялық тізбек (фразеологическое сочетание) деп үш түрге бөледі.Орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н.М.Шанский аталған класссификацияны қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше (фразеологическое выражение) деп есептейді.Енді фразеологиялық оралымдардың аталған түрлерінің әрқайсысына тоқталайық.

Фразеологиялық тұтастық. Семантикалық жақттан бөлініп ажыратылмайтын, біртұтас мағынасы сыңарларының мағынасымен жуыспайтын (байланыспайтын ) фразеологиялық оралым фразеологиялық тұтастық деп аталады.Фразеологиялық тұтастықтың құрамындағы сыңарлар(сөздер) бір-бірімен біте қайнасып, өз ара тұтасып, бітісіп кетеді де, бүтіндей тіркес семантикалық жақтан бөлінбейтін,бір тұтас единица ретінде ұғынылады .Фразеологиялық тұтастықтардың білдіретін мағыналары осы тіркестерді құрастырушы сыңарлардың (сөздердің)мағыналарынан келіп тумайды, олармен(сыңарларымен) мүлдем жанаспайды, байланыспайды.Мысалы,аузы-мұрны қисаймастан деген фразеологиялық тұтастықтың білдіретін бір бүтін мағынасы (ұялмастан,шіміркенбестен) осы тіркестің құрамындағы аузы-мұрны және қисаймастан деген сөздердің білдіретін мағыналарына иүлдем сәйкеспейді.

Фразеологиялық бірлік.Фразеологиялық оралымдардың бұл түрі де-фразеологиялық тұтастық сияқты,семантикалық жақтан бөлінбейтін,бір тұтас(бүтін) единица.Фразеологиялық бірліктің фразеологиялық тұтастықтан айырмасы мынада: фразеологиялық тұтастықтың бір бүтін мағынасықұрастырушы сыңарлардың мағыналарымен мүлдем жанаспайтын болса, фразеологиялық бірліктің бөлінбейтін мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағыналарының бүтіннің бір тұтас келтірінді мағынасына ұласуы нәтижесінде пайда болады.Фразеологиялық бірліктің мағынасы-бір тұтас образды мағына,бірақ туынды мағына.Фразеологиялық бірліктің бір тұтас туынды мағынасына оны құрастырушы сыңарлардың бәрінің де,әрине қатысы бар, бірақ бұл қатыстық тікелей емес, жанама түрде болады.Фразеологиялық бірлік фразеологиялық тұтастықпен семантикалық бөлшектенбеуі (мүшеленбеуі)жағынан жақындаса, одан (фразеологиялық тұтастықтан) семантикалық туындылығы, бір бүтін мағынаның құрастырушы сыңарлардың мағыналарымен байланыстылығы жағынан ажыратылады.Мысалы: ауырдың үсті,жеңілдің астымен, ауыз жаласу, тілі қышу,түймедейді түйедей ету, тайға таңба басқандай,мақтамен бауыздау,тамырына балта шабу, т.б.

Фразеологиялық тізбек.Фразеологиялық оралымның бұл түрі ерікті мағынасындағы(свободное значение) сөз бен фразеологиялық байлаулы мағынасындағы сөздің тіркесінен жасалып,өзінің даяр қалпында,тіркескен күйінде жұмсалады.Фразеологиялық тізбектің қатарына орыс тіліндегі щекотливый вопрос,шекотливое положение,закадычный друг тәрізді тұрақты сөз тіркестері мен қазақ тіліндегі мидай дала,асқар тау, шалқар көл, тас қараңғы,ата жау тәрізді тұрақты сөз тіркестері енеді.Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті мағынасындағы сөз алуан түрлі сөздермен тіркесіп жұмсалуғу икемді болса,фразеологиялық байлаулы мағынасындағы сөз бір не бірен-саран сөзбен ғана тіркеседі.Мысалы, мидай дала,шалқар көл, т.б.

Фразеологиялық сөйлемше . Фразеологиялық оралымның бұл түрі мағынасы ерікті сөздердің тіркесінен құралады,бірақ құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келеді. Мысалы: Айдағаның екі ешкі, ысқырығың жер жарады;Шегірткеден қорыққан егін екпес;Көрпеңе қарай көсіл;т.б.

Фразеологиялық сөйлемше фразеологиялық тізбектен құрамында байлаулы мағыналы сөздің болмауы жағынан ажыратылады.

Фразеологиялық оралымдардың ішінде құрылымы жағынан да, мазмұны жағынан да тілдің коммуникативті единицасы-сөйлемге сәйкес келетіндері бар.Бұлар-мақалдар мен мәтелдер,қанаты сөздер.Мақалдар мен мәтелдер және қанатты сөздер фразеологизмдердің қатарына жатқызылғанда,олардың сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай,даяр қалпында жұмсалатыны;құрамының тұрақтылығы ескеріледі.

Мақалдар көбінесе екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында шарт немесе жалпы байымдау,соңғысында қорытынды,түйінді пікір айтылады. Мысалы:Кең болсаң, кем болмайсың.Әзіл айтсаң да әділ айт.Тұз астың дәмін келтірсе,мақал сөздің мәнін келтіреді және т.б.

Мәтелдерде ой-пікір,топшылау мақалдардағыдай,тікелей кесіп айтылмайды да, образды түрде жанамалай айтылған ишара болады.Мысалы:Қызым саған айтам,келінім сен де тыңда, біреу тоңып секіреді, біреу тойып секіреді және т.б.

Фразеологиялық оралымдардың пайда болуы, шығу негіздері

Тіл-тілде фразеологиялық оралымдар әр түрлі жолдармен жасалған. Олардың жасалуына алуан түрлі құбылыстар, ұғымдар, түсініктер негіз болған.

1) Фразеологиялық оралымдарға әр түрлі құбылыстардың адам ойында қорытылған образды бейнесі негіз болуы мүмкін.Мысалы, ер қашты болу(мағынасы «әбден жалығу») деген фразеологиялық оралымның негізінде көп мініс аттың ер саларда одан қашып мезі болуы,бойын аулақ салуының бейнесі жатыр.Әдете, ер қашты болу деген тұрақты сөз тіркесін қолданғанда, жоғарыдағы құбылыстың негіз болғаны біздің ойымызға келмейді.Сондықтан да бұл тіркес адам ісіне байланысты қолданыла беріледі.

2) Кейбір тұрақты тіркестердің жасалуына түрлі аңыздар, әр түрлі ұғымдар мен түсініктер негіз болғандығы аңғарылады.Мысалы, халықтың түсінігінде (ескіше) жақсы ит аулаққа барып өледі. Осындай түсінік «Жақсы ит өлімтігін көрсетпейді» деген мақалдың жасалуына негіз болған.Осыдан келіп, халық алыс жерді ит өлген жерде немесе ит арқасы қиянда дейді.

Қазақ тіліндегі кейбір фразеологиялық оралымдар бұрынғы кездегі ескі әдет-ғұрып, салт-санамен байланысты пайда болған. Бұған біреуді сүйеу, қоштау мағынасында айтылған шашбауын көтеру, жыртысын жырту, сойылын соғу тәрізді тұрақты сөз тіркестерін жатқызуға болады.

Уақыт өлшемі –«сағат», «минут», «секунд» деген ұғымдар және олардың атаулары бірден пайда болмаған.Бұл ұғымдар мен олардың атаулары жоқ кезінде белгілі бір іс-әректтің белгілі мерзім ішінде өтуі немесе белгілі бір мезгілде басталуы уақыт өлшемі ретінде пайдаланылған. Осыдан қазақ тілінде мезгілдік мағыналарды білдіретін бие сауым (уақыт),күн арқан бойы көтерілгенде,көз байланғанда т.б тәрізді сөз тіркестері пайда болған.

Сонымен,фразеологиялық оралымдар әр түрлі жолдармен жасалған,олардың жасалуына сан алуан құбылыстар негіз болған.Фразеологизмдердің жасалуы,пайда болуы жоғарыда аталған жолдармен, келтірілген деректермен ғана шектеліп қоймайды.Олардың шығу тегі этимологиялық зерттеулер арқылы айқындалады.

Фразеология тіл білімінде 2 түрлі мағынада қолданылады. Біріншіден тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің бір саласы болса, екіншіден бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Өткен ғасырдың 70-жылдарынан бері қарай түркі тілдерінде, соның іші қазақ тілінде фразеология мәселесі жан-ждақты зерттеле бастады.Академик І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеолгиялық сөздігі» атты еңбегі (1977) бүкіл түркітануға үлес болды. Ә.Қайдаров, Ә.болғанбаев, Ғ.Қалиев, Қ.Қожахметова, Г.Смағұлова, Ә.Хасенов сынды ғалымдар фразеологияның қыр-сырын танытуда көлемді әрі тұжырымды еңбектер беруде.

Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын 3 түрлі басты белгісі бар. Олар: 1) Даяр қалпында жұмсалу белгісі, 2) Мағына тұтастығы 3)Тіркес тиянақтылығы.

Фразеологизмдерге тән басты белгі- оның даяр қалпында жұмсалу белгісі.Фразеолгизмдер қарым-қатынас процесінде, сөйлеу кезінде жасалынбайды, даяр қалпында біртұтас единица ретінде жұмсалады. Фразеологияның бұл қасиеті оны еркін сөз тіркесімен салыстырғанда ашық- айқын көрінеді.Мысалы:түймені қадау,қысқа жіп; Түймедейді түйедей ету, қысқа жіп күрмеуге келмейді, қой аузынан шөп алмас, қол қусыру т.б.

Фразеолгизмдер мағына тұтастығымен сипатталады. Оның өзіне ғана тән, меншікті мағынасы бар және ол мағына фразеологиялық тіркесті құрастырушы сыңарлардың мағыналарына тәуелсіз, өздігінен өмір сүреді.Мысалы: көзді ашып жұмғанша, соқырға таяқ ұстатқандай т.б.

Фразеологиялық тіркестер тұрақты қасиетімен сипатталады. Фразеологиялық тіркестер бүтіннің бөлшектері ретінде ұғынылатын, өзара тығыз байланысты сыңарлардан құралады да, ол сыңарлар бірінен кейін бірі әбден қалыптасқан орын тәртібі өзгермейді. Мысалы :сақлын сипап қалды-мұртын сипап қалды, мұрнын көкке көтерді-қолын көкке көтерді –мұрнын аспанға көтерді.

Кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, мағынасы біртұтас, құрамы мен құрылымы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын тілдік бірлік фразеолгиялық тіркес деп аталады.

Фразеологизмдерге тән 3 түрлі ортақ белгі болғанымен, бұлар бір-бірінен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Сондықтан фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл білмінде ең күрделі де қиын мәселелердің бірінен саналады.Қазақ тіл білімінде фразеологизмдер туралы теориялық мәселелер мен олардың түрлерін бөлу жөніндегі пікірлер орыс тілімен сабақтас. К.Аханов, І.Кеңесбаев, Ә. Болғанбаев пікірлері академик В.Виноградов анықтамасынан, классификациясынан алыстамайды.

Қазақ тіліндегі фразеологизмдер фразеологиялық тұтастық, фразеолгиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып 3 топқа бөлінеді.

Фразеологиялық тұтастықтар – семантикалық жақтан бөлініп ажырамайтын, біртұтас мағынасы құрамындағы сыңарларының негізгі, номинативті мағынасынан мүлдем алшақ, мүлдем басқа мағына беретін, құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен тізбектер. Мысалы: түйені түгімен жұтты, мұрнынан шаншылып жүр, жүрек жалғау, үріп ауызға салғандай, қас пен көздің арасында.

Фразеологиялық бірліктер- құрамындағы кейбір сыңарлары мағынасынан бүтіндей тіркес мағынасы аңғарылатын тізбектер. Фразеологиялық бірлік фразеологиялық тұтастық сияқты семантикалық жақтан бөлінбейтін біртұтас единица. Олардың айырмасы мынада фразеолгиялық бір бүтін мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағынасымен мүлдем жанаспайтын болса, фразеологиялық бірліктің бөлінбейтін мағынасы құрастырушы сыңарларының мағыналарының бүтіннің біртұтас келтірінді мағынасына ұласуы нәтижесінде пайда болады, яғни фразеологиялық бірліктің мағынасы біртұтас бейнелі, туынды мағына.

Мысалы: ауырдың үсті, жеңілдің асты, түймедейді түйедей ету, тайға таңба басқандай, тамырына балта шабу, ескі жараның аузын ашу, көз көрмес, құлақ естімес т.б.

Фразеолгиялық тізбек- құрамындағы сыңарларының мағыналары түсінікті, бірақ тілде тек сол қалпында ғана жұп жазбастан қолданылатын тізбектер. Мысалы : ну орман, шалқар көл , ата мекен, қыпша бел, тас қараңғы, су жаңа , сүттен ақ, судан таза, т.б.

Фразеологизмдер құрылым- құрылысы жағынан 2 топқа бөлінеді:

1)Құрылым-құрылысы сөздердің белгілі бір тіркесі болып келетін фразеологизмдер.мысалы: ашық ауыз, саусақпен санарлықтай, тісін басты, қас қарайды, өр көкірек, кірпіәк қаққанша, езуі жиналмады, т.б.

2) Құрылым-құрылысы жағынан сөйлемге тең фразеологизмдер.Мысалы: бір қолын екі ете алмады, ел бетін көрместей болды, аузына ақ ит кіріп, қара ит шықты, т.б.

Орыстың белгілі ғалымы Шанский фразеологизмдердің 4 түрі деп фразеолгиялық сөйлемшені алады. Фразеолгиялық сөйлемшелер- семантикалық жақтан бөлуге болатын, сыртай қарағанда еркін тіркес сияқты болып келетін, бірақ тілде сол қалпында қалыптасқан тізбектер.

Қазақ тілінде бұл түрді жеке алып қарастырмайды, өйткені бұл топқа жататындардың басым көпшілігі мақалдар мен мәтелдер.

Сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр қалпындла қолданылуы жағынан мақал-мәтелдер фразеологизмдерге ұқсайды.

Фразеологизмдер сияқты мақал - мәтелдер де әбден қалыптасқан, орныққан, орны бекем болады. Бұлардың компоненттерін де өзара алмастыруға немесе басқадай сөзбен өзгертуге келмейді. Дегенмен олардың мынадай айырмашылығы бар:

1)Фразеолгиялық мағыналарын астарлы бейнелеу мәнде келеді.Ал мақал-мәтелдердің көпшілігі игі қасиеттерге үндеу, уағыздау сипатында болады.Мақал-мәтелдер қаншалықты ауыс мағынада айтылғанымен, құрамындағы сөздер өзінің байырғы лексикалық мағынасынан қол үзіп, онша тасаланбайды.

2)Сөз саны жағынан мақал-мәтелдерге қарағанда фразеологизмдер өте шектеулі болады.Көпшілігі екі, я үш-төрт сыңарлы болады, ал мақал-мәтелдер мән –мағынасымен қатар құрылым –құрылысы жағынан да сан түрлі болады.

3)Фразеологизмдер нақтылы бір ұғымды астарлап айтып ,сыртқы тұлғасы жағынан жеке сөзге теңесіп тұрса, мақал-мәтелдерде ұғымнан гөрі нақтылы ойды түйіндеп айту басым болады.Сондықтан бұлардың сыртқы құрылым-құрылысы сөйлемге ұқсайды.

4)Бұлардың жасалып қалыптасу мерзімінде декереғарлық бар. Мақал мен мәтел әр заманның өзіне лайық туып көбейе береді. Ал фразеологизмдер мақал-мәтелдер тәрізді күнбе-күн көбейіп ,тез дамып отырмайды. Тұрақты тіркес болу үшін,белгілі бір жағдай қажет.Әсіресе ,идиомның шеңберіне енген сөз идиомалану,лексикалану, грамматикалану заңымен даму-өзгеру процестерін басынан өткізу үшін талай уақытты қажет етеді.

5) осындай ерекшеліктеріне байланысты фразеологизмдер идиомдар бір тілден екінші тілге сөзбе -сөз аударуға көне бермесе, мақал- мәтелдер тілден-тілге сөзбе-сөз де емін-еркін аударыла береді. Фразеологизмдерді Ісмет Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаевтар идиом мен фразаға бөледі. Идиомалық тіркес дегеніміз- бөліп-жаруға келмейтін және оның тұтас мағынасы құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасына байланысты тумаған тіркестер.

Фразалық тіркес дегеніміз- құрамындағы сөздердің біреуі немесе бірнешеуі өзінің бастапқы лексикалық мағынасын сақтап қалатын сөз тіркестері.

Мақал дегеніміз-өмір құбылысын жинақтай отырып, түйінді пікір айтатын ықшамды сөз өрнегі.

Мәтел- халық арасына көп тараған белгілі бір ойға ұғымға ишара жасайтын, астарлап, жұмбақтап айту мәні басымдау болатын халық мұрасы.

Фразеологизмдер құрамындағы бірінші сөз ұйытқы сөз деп аталады.Мысалы: Ақ жауын, екі жүзді, өлеріне көрінді, өлгенше жақсы көрді. Екі компоненті зат есімнен болған фразеологизмдер де ұйытқы сөз бірінші болып та, соңынан екінші болып та тұрады.Мысалы: қасқа тіс, тіс қаққан, тіске басар, тісі батпады, тісінен шығарды.

Тілдегі кез-келген сөз фразеологизмдерге ұйытқы сөз бола алмайды.Халықтың өзімен қоса жасасып келе жатқан байырғы сөздік қордағы сөздер ғана ұйытқы сөз бола алады.

1. 
   Фразеология дегенiмiз не?
   
2. 
   Фразеологизмдердiң қандай түрлерi бар?
   
3. 
   Тұрақты сөз тiркестерiнiң өзiндiк ерекшелiктерi туралы мәлiмет берiңдер?
   
4. 
   Идиома мен фразаның түрлерiне мысалдар келтiрiндер.
   
5. 
   Мақал мен мәтелдiң айырмашылығы неде?
   
6. 
   Фразеологизмдердiң мақал-мәтелдерде кездескен жайларына мысал келтiрiңдер.
   
7. 
   Нақыл сөздердiң фразеологизмдермен байланысы туралы не айтасыңдар?
   
8. 
   Көркем шығармалардан тұрақты сөз тiркестерiне мысал келтiрiңдер.
   
9. 
   Дидактикалық сөздер дегенде ненi түсiнесiңдер?
   
10. 
    Қанатты сөздерге мысалдар топтап, олардың мағыналарын түсiндiрiңдер
    

Лексикография деп белгiлi бiр тiлдегi сөздердiң жиынтығын атайды, яғни лексикография сөздердi құрастырудың ғылыми медодикасы дегендi анықтайды. Сөздiк жасау жұмысы лексикографиялық жұмыс болып табылады. Сөздiктер негiзiнен қарастыратын нысанына қарай лингвистикалық және лингвистикалық емес болып бөлiнедi.

Қазiргi қазақ тiлiндегi сөздiктердi оның негiзгi характерiне қарап мынадай 4 түрлi топқа бөлуге болады:

1. Сөздiң шығу тегi мен олардың семантикалық дамуы туралы мағлұмат беретiн сөздiктер, бұларға мыналар кiредi:

2. Қазiргi тiлдегi сөздердiң мағыналарын түсiндiрiп, олардың қолданылуы жайлы мағлұмат беретiн сөздiктер. Олар мыналар:

3. Сөздердiң дыбыстық құрылысы мен олардың жазылуы туралы мағлұмат беретiн сөздiктер:

4. Заттар мен құбылыстардың ұғымдарын айқындап түсiндiретiн сөздiктер:

I. Кеңесбаевдың басқаруымен қазақ тiлiнiң түсiрмелi сөздiгi I томы 1959 ж., ал II томы 1961 ж. жарық көрдi. 1974-1986 жылдары А.Ысқақов басқаруымен 10 томдық түсiндiрмелi сөздiк жарық көрдi.

Диалектологиялық сөздiкте әдетте тiлдiң лексикасынан тыс говорлар мен диалектiлерге тән сөздер мен сөз тiркестерi қалыптасады.

Қазақ тiлiнде диалектологиялық сөздi тұңғыш рет 1965 жылы жарық көрдi. Сөздiкте 2000ға жуық диалектизм сөздер енген. Одан кейiн 1969 жылы Қазақстан Ғылым Академиясының тiл бiлiмi институты қызметкерлерi құрастырған. Мұнда 6000ға жуық сөз қамтылған.

Диалектологияның сөздiгiнде реестер диалектизмдердiң мағынасы әдеби тiлдегi балама, синоним сөздерi арқылы түсiндiрiледi. М: дәлiз деген сөз бар, бұл - кiре берiстегi бөлме, ауыз үй дегендi бiлдiредi.

Синонимдiк сөздiкте синонимдiк қатардың құрамындағы өзара мәндес сөздердiң әрқайсысының мағынасы талданып қолданылу аясы мен стильдiк қызметi түсiндiрiледi. Қазақ тiлiнiң синонимдiк сөздiгi тұңғыш рет 1962 жылы жарық көрдi. М: Ә.Болғанбаев «Қазақ тiлiндегi синонимдер сөздiгi», Алматы, 1962. Осы сөздiкке 1400 ден астам синонимдiк қатар енген.

Синонимдiк қатардың iшiнен сол қатардағы сөздердiң жалпы мағынасын ашық айқын бiлдiретiн доминант сөз басына қойылады да, басқалары онан кейiн синонимдiк қатардың құрамына енген әрбiр сөздiң мағынасын, шығу төркiнiн, стильдiк қызметiн әр түрлi әдебиеттерден мысалдар келтiредi.

Қанатты сөздер сөздiгi тiл бiлiмiнде фразеологизмнiң бiр түрi болып есептеледi. Белгiлi бiр тiлдегi алуан түрлi тұрақты фразеологиялық сөз тiркестерiн қамтитын фразалық сөздiк қазақ тiлiнде жуырда ғана жасалды. Ол I.Кеңесбаевтың «Қазақ тiлiнiң фразеология сөздiгi», 1977.

Аударма сөздiкте белгiлi бiр ана тiлдiң сөзi басқа бiр тiлге аударылып немесе белгiлi бiр тiл сөзi мен фраза iшi ана тiлiне аударылып берiледi. М: қазақша-орысша (I том 1954ж. 5000 сөз) немесе орысша-қазақша сөздiк (I том 1978 ж. II том 1981ж).

Аударма сөздiктердiң iшiнде ең көп тарағаны 2 тiлдiң аударма сөздiгi. Мұнда шет тiлдi оқып үйренуде, ол тiлдiң лексикасын меңгеруде, басқа тiлде жазылған еңбектердi оқуда еңбегi мол.

Орфографиялық сөздiкте сөздердiң қалай жазылатындығы көрсетiледi. Бұл сөздiк дұрыс жазудың анықтағышы ретiнде қолданылады. Қазақ тiлiнiң алғаш орфографиялық сөздiгi 1962 жылы шыққан. Ол одан кейiн де өңделiп басылған.

Арнаулы сөздiк – деп бiр еңбектi немесе ақын жазушының немесе ғылыми қайраткердiң шығармасының тiлiн жеке сөздiк етiп шығаруды айтады. М: қазақ тiл бiлiмiнде «Абай Құнанбаевтың шығармаларының сөздiгi», Алматы, 1967 жыл.

Терминологиялық сөздiк. ғылым мен техникада терминдердiң мәнi күштi. Белгiлi бiр ғылым саласына тән терминологияны бiлмей тұрып ол ғылымды, техниканы меңгеру мүмкiн емес. Ғылым мен техниканың алуан түрлi салаларына байланысты көптеген терминологиялық сөздiктер бар. М: I.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов «Лингвистикалық терминдер сөздiгi». Алматы, 1956 ж.

Энциклопедиялық сөздiк. Энциклопедия лингвистикалық сөздiктер тобына жатпайды. Қазақ халқының тұңғыш энциклопедиялық сөздiгi 1972 жылдан бастап шыға бастады. Қазiр осы сөздiк 12 том болып жарық көрдi. Бұл кiтап мәдени өмiрiмiздiң, бiлiм мәдениетiнiң өскендiгiн көрсететiн жинақ болып табылады.
?! Тақырыпты бекіту үшін сұрақтар мен тапсырмалар

1. 
   Лексикография дегенiмiз не?
   
2. 
   Қазақ тiлi сөздiктерiнiң қандай түрлерi бар?
   
3. 
   Лингвистикалық және энциклопедиялық сөздiктер туралы не бiлесiңдер?
   
4. 
   Сөздiң шығу тегi мен олардың семантикалық дамуы туралы мәлімет беретiн сөздiктер қайсылар?
   
5. 
   Қазiргi тiлдегi сөздердiң мағыналарын түсiндiрiп, олардың қолданылуы жайлы мәлімет беретiн сөздiктер тобын санап өтiңдер?
   
6. 
   Сөздердiң дыбыстық құрылысы мен олардың жазылуы туралы мәлімет беретiн сөздiктер тобына қайсылар кiредi?
   
7. 
   Заттар мен құбылыстардың ұғымдарын айқындап түсiндiретiн сөздiктер қайсылар?
   
8. 
   Қазақ тiлiнiң түсiндiрме сөздiгi туралы не бiлесiң?
   
9. 
   Диалектологиялық сөздiктiң ерекшелiгiне түсiнiктеме берiңдер.
   
10. 
    Бүгiнгi күндегi лексикография саласындағы жаңалықтар туралы не бiлесiңдер?
    

ІІІ БӨЛІМ

Баяндау жүйесі мен тәсілі, зерттеу нысаны мен әдісі қамтыған материалдары және олардың кімге, не үшін арналу мақсатына қарай, грамматика құралдары түрлі болып келеді. Олардың ішінде кең таралғандары: мектеп грамматикасы, ғылыми грамматикасы, академиялық грамматикасы, нормативті грамматикасы, тарихи грамматикасы, салыстырмалы грамматикасы, салғастырмалы грамматикасы, салыстырмалы-тарихи грамматика, сипаттамалы грамматика, жалпы грамматика, сондай-ақ, белгілі бір тілдің морфологиясы мен синтаксисі.