9.
4.
Меншік
құқығы
мен
өзге
де
заттық
құқықтарды
қорғау
Меншік
құқығын
жəне
өзге
де
заттық
құқықтарын
қорғаудың
азаматтық
құқықтық
əдістері
дегеніміз
–
мұндай
құқық
иелерінің
мүдделерін
қорғауға
бағытталған
жəне
азамат
тық
заңнамада
қа
-
растырылған
əдістердің
жиынтығы
.
Мұндай
əдістердің
бірнеше
түрлері
бар
жəне
бұл
оларды
бірқатар
топтарға
жіктеуге
мүмкіндік
береді
.
Меншік
құқығын
қорғаудың
азаматтық
құқықтық
əдістері
бірін
-
ші
топты
құрайды
.
Олар
меншік
құқығын
абсолютті
құқық
ретінде
қорғауға
бағытталған
жəне
меншік
иесі
мен
құқық
бұзушы
өзара
қандай
да
бір
міндеттемелермен
байланысты
емес
.
Меншік
иесінің
өзіне
тиесілі
затқа
иелену
,
пайдалану
жəне
билік
ету
құқығын
қалпына
келтіру
не
оларды
жүзеге
асырудағы
тосқауылдарды
алып
тастау
аталған
əдістердің
мақсаты
болып
табылады
.
Заттық
-
құқықтық
əдістер
санатына
жатады
:
а
)
өзгенің
заңсыз
иелігіндегі
өзінің
мүлкін
талап
етуі
;
б
)
иеленумен
байланысты
емес
тосқауылдарды
алып
та
-
стау
жөніндегі
талап
-
арыз
;
в
)
меншік
құқығын
тану
туралы
талап
-
арыз
.
Міндеттемелік
-
құқықтық
əдістер
меншік
құқығын
қорғау
əдіс
-
терінің
екінші
тобын
құрайды
.
Бұлардың
санатына
меншік
иесіне
келтірілген
зиянның
орнын
толтыру
,
шарт
бойынша
пайдалануға
берілген
кері
заттарды
қайтару
туралы
талап
-
арыздарды
осы
топқа
жатқызуға
болады
.
Мысалы
,
егер
жалға
алушы
шарттың
мерзімі
аяқ
-
талғаннан
кейін
затты
жалға
берушіге
қайтарудан
бас
тарттын
бол
-
са
,
онда
меншік
иесі
жалға
алу
шарты
туралы
нормалардың
негізінде
міндеттемелік
-
құқықтық
талаптарды
қоя
алады
.
Меншік
құқығын
қорғаудың
үшінші
тобына
мемлекеттік
ор
-
гандарға
қойылуы
себепті
,
билікке
қойылатын
талап
-
арыздар
деп
атауға
болатын
ерекше
əдістерді
жатқызуға
болады
.
Бұлардың
са
-
натына
келесілерді
жатқызуға
болады
:
а
)
мемлекетт
i
к
басқару
органының
,
жерг
i
л
i
кт
i
өк
i
лд
i
немесе
атқарушы
органның
не
лауазым
-
ды
тұлғаның
актісін
жарамсыз
деп
тану
,
сондай
-
ақ
заңсыз
құқықтық
актіні
қолданбау
туралы
талап
-
арыздар
;
мысалы
,
уəкілетті
органның
өзінің
шаруашылық
жүргізу
құқығындағы
ғимаратты
алуы
жөніндегі
актісін
жарамсыз
деп
тану
туралы
мемлекеттік
кəсіпорынның
талап
-
арызы
;
б
)
мемлекетт
i
к
басқару
органының
,
жерг
i
л
i
кт
i
өк
i
лд
i
немесе
атқарушы
органның
не
лауазымды
тұлғаның
заңсыз
нормативтік
не
-
163
месе
дербес
актіні
шығаруы
салдарынан
меншік
иесіне
келтірілген
шығынды
өтеуі
,
мысалы
,
салық
немесе
кеден
органдары
негізсіз
мүлікті
алып
қойған
реттегі
оларға
қойылатын
талаптар
;
в
)
заңнамалық
актілерде
қарастырылған
негіздер
бойынша
оны
тоқтатқан
ретте
меншік
құқығын
қорғау
,
мысалы
,
мемлекеттік
мұқтаждыққа
жер
учаскелерін
алып
қойған
ретте
келтірілген
шығынды
өндіру
туралы
меншік
иесінің
талаптары
.
Менш
i
к
иес
i
н
i
ң
мүл
i
кт
i
өзген
i
ң
заңсыз
иелену
i
нен
талап
ету
i
(
виндикациялық
талап
)
ҚР
АК
260-
бабына
сəйкес
меншік
иесі
өзгенің
заңсыз
иелігіндегі
өзінің
мүлкін
талап
етуге
құқылы
.
Иеленбейтін
меншік
иесі
,
сондай
-
ақ
меншік
иесі
емес
болса
да
,
мүлікті
заңға
немесе
шартқа
(
мысалы
,
жалға
алушы
,
сақтаушы
)
орай
алатын
тұлға
талап
қоюшы
бола
ала
-
ды
.
Ол
өзінің
аталған
мүліктің
меншік
иесі
екендігін
,
өзінің
меншік
құқығының
бұзылғандығын
жəне
жауапкердің
осы
мүлікті
заңсыз
иеленетіндігін
дəлелдеуі
тиіс
.
Заңсыз
иеленуші
тұлға
жауапкер
болып
табылады
.
Заңсыз
ие
-
ленудің
құқықтық
негізі
болмайды
.
Ол
мысалы
,
адамның
ұрлық
,
көмбені
өзіне
меншіктеуі
арқылы
өзгенің
затын
өз
бетінше
иеленген
ретте
,
сондай
-
ақ
мүлікке
билік
етуге
құқығы
жоқ
өзге
тұлғадан
затты
алған
реттерде
туындайды
.
Виндикациялық
талаптың
пəні
өзгенің
заңсыз
иелігіндегі
өзінің
мүлкін
қайтаруды
талап
етуі
болып
табылады
.
Осы
ретте
,
меншік
иесінің
иелігінен
шыққан
мүлік
заттай
сақталуы
тиіс
.
Міне
,
осылай
-
ша
,
меншік
иесіне
тиесілі
болған
тек
жеке
-
дара
анықталған
затты
ғана
талап
етуге
болады
.
Егер
аталған
зат
жойылған
,
қайта
өңделген
немесе
тұтынылған
болса
,
онда
меншік
құқығы
оған
тоқтатылды
деп
саналады
жəне
оны
талап
ету
мүмкін
емес
.
Мұндай
жағдайда
меншік
иесі
өзге
талапты
қою
арқылы
өзінің
құқығын
қорғай
алады
.
Мысалы
,
келтірілген
зиянды
өндіріп
алу
туралы
талап
-
арыз
.
Заңсыз
иеленуші
өзінің
адал
немесе
адал
емес
иеленуші
екендігіне
қарай
меншік
иесінің
алдында
əралуан
жауаптылыққа
тартылады
.
Өзінің
заңсыз
алғандығын
білмесе
жəне
білуге
тиіс
болмаса
,
онда
заңсыз
иеленуші
адал
деп
танылады
.
Ал
,
заңсыз
иеленгендігін
білген
немесе
білуге
тиіс
болған
тұлға
адал
емес
иеленуші
деп
танылады
.
Адал
емес
иеленушіден
затты
барлық
жағдайда
алып
қоюға
бо
-
лады
.
Өйткені
ол
өзгенің
затын
заңсыз
жолдармен
иеленген
.
Адал
164
иеленушіге
қатысты
заңда
виндикациялаудың
бірқатар
шектеулері
қарастырылған
.
Меншік
иесінен
заттың
қалай
шыққаны
жəне
мүлік
-
тің
ақылы
не
ақысыз
алынғандығы
ескеріледі
.
Біріншіден
,
егер
адал
иеленуші
мүлікті
ақысыз
алған
болса
,
онда
меншік
иесі
затты
барлық
жағдайда
алып
қоя
алады
.
Егер
мүл
i
кті
адал
иеленуші
ақылы
алса
,
мүл
i
кт
i
менш
i
к
иес
i
немесе
менш
i
к
иес
i
мүл
i
кт
i
иеленуге
берген
адам
жоғалтқан
,
не
мұның
екеу
i
нен
де
ұрланған
,
не
олардың
иелену
i
нен
бұлардың
ерк
i
нен
тыс
өзге
жолмен
шығып
қалған
ретте
ғана
менш
i
к
иес
i
бұл
мүл
i
кт
i
алушыдан
талап
ет
i
п
алдыруға
құқылы
.
Мүліктің
меншік
иесінің
еркінен
тыс
шығуы
мұны
меншік
иесінің
кінəсіне
қоюға
болмайтындығын
білдіреді
(
мысалы
,
өрт
,
су
тасқыны
).
Мүлік
меншік
иесінің
иелігінен
оның
еркімен
шыққан
рет
-
те
мəселе
басқалай
шешіледі
.
Мысалы
,
меншік
иесі
мүлікті
жалға
берсе
,
ал
жалға
алушы
оны
адал
иеленушіге
сатып
жіберсе
,
онда
меншік
иесінің
ондай
иеленушіге
қойған
виндикациялық
талабы
қанағаттандырылуға
жатпайды
.
Аталған
ережелер
ұсынушыға
бер
i
лет
i
н
ақшаны
,
сондай
-
ақ
бағалы
қағаздарды
адал
иеленуш
i
ден
талап
ет
i
п
алдыруға
бол
-
майтын
жағдайларға
қолданылмайды
.
Виндикациялаудың
бұл
шектеулері
азаматтық
айналымға
қатысушылар
тарапынан
айналым
құралы
ретіндегі
оларға
жоғарылатылған
сенімді
қамтамасыз
ету
мақсаттарында
енгізілген
.
Сондай
-
ақ
,
егер
мүл
i
к
сот
шеш
i
мдер
i
н
атқару
үш
i
н
белг
i
ленген
тəрт
i
п
бойынша
сатылған
болса
,
мүл
i
кт
i
талап
ет
i
п
алдыруға
жол
бер
i
лмейд
i.
Өйткені
бұл
ретте
мүлік
меншік
иесінен
мəжбүрлі
түрде
алынады
жəне
сот
орындаушысы
арқылы
сатылады
.
Өнімдер
мен
кірістердің
заңи
тағдыры
иеленушінің
адал
немесе
адал
еместігіне
қарай
айқындалады
.
Мысалы
,
адал
емес
иеленуші
заңсыз
телену
кезіндегі
алған
барлық
өнімдері
мен
кірістерін
меншік
иесіне
қайтаруға
немесе
өтеуге
міндетті
болады
.
Ал
адал
иеленуші
өзінің
иеленуінің
заңсыз
екендігі
жайлы
білген
немесе
меншік
иесінің
талап
-
арызы
бойынша
сотқа
шақыру
қағазын
алған
сəттен
былайғы
кірістерін
қайтаруға
міндеттенеді
.
Адал
иеленуш
i
өз
кезег
i
нде
менш
i
к
иес
i
нен
мүл
i
ктен
табыс
есептелет
i
н
уақыттан
бастап
ол
мүл
i
кке
жұмсаған
қажетт
i
шығындарды
менш
i
к
иес
i
н
i
ң
өтеу
i
н
талап
етуге
құқылы
.
Арам
ниетт
i
иеленуш
i
мұндай
өтемд
i
иеленуш
i
н
i
ң
талабын
сот
нег
i
зд
i
деп
тапқан
реттерде
толық
немесе
i
ш
i
нара
алуға
құқылы
.
Достарыңызбен бөлісу: |