Пәні бойынша оқУ-Әдістемелік кешен

42 
 
Кµркемдік тәжірибе. Алѓашқы µнер туындыларындаѓы 
шынайылықтыњ µзгеше бітімі, ол - гуманистік реализм. 
Гуманистік реализм тусында кµне дәуір µнеріндегі мифологияныњ 
басым қызметі кµрініс береді деуге болады. Антикалық реализм, 
яѓни орта ѓасырда пайда болды. Осы кезде адамды қоѓаммен салт-
санадан шектеп, олардыњ…….. салынуыныњ кµрінісі байқалѓан 
кез. орта ѓасырлық символизм – ояну дәуіріндегі әлеуметтік және 
рухани µмірдегі батыл серпілістердіњ ізгілік м±раттарын 
қалыптастырѓан µте мәнді кезі. М±нда дара т±лѓаныњ мінез бен 
әрекеті, оныњ тарихи кµзқарасы µзгеше еді. Қайта µрлеу дәуірініњ 
реализмі, ояну дәуірініњ даѓдарысын жинақтаудаѓы – Борокко. Осы 
елде пайда болѓан XII ѓасырдаѓы абсолюттік монархия тәртіптері 
туындаѓан кез еді. Осы кезде классицизмда µзіне тән қаѓидалары 
болды, олар: әсіре асқақтыњ, ‰ш бірлік ±станымдарымен 
бейнеленді. Осы кезле шынайы µмірден алшақтау байқалады. 
Аѓартушылық реализмніњ іргетасы XVIII ѓасырда қолда бастаѓан. 
Осы кезде білімді, парасатты дәріптеу басталып, тәрбиелік рухтаѓы 
романдар жарыққа шыѓа бастады. Осы т±ста µмірдегі 
абсолютизммен к‰рес идеясынан туѓан сентиментализм µнерде 
классицизмді ауыстырар тыњ аѓым болып, қалыптасқан. Романтизм 
- әрі әдеби баѓыт, әрі кµркемдік әдіс. Б±нда µнердіњ субьективтік 
табиѓатына кµбірек кµњіл бµлінді. Ол µз эстетикалық идеалына 
айрықша назар аударды, қоѓамныњ шыншыл картинасынан кµрі 
жеке адамныњ ішкі жан д‰ниесіне кµп орын берді. Феодалдыњ 
д‰ниетанымѓа қарсылық байқалып, олар айрықша жаѓдайлар, 
мінез, сезімшілдік әрекетінен кµрінді. Сыншыл реализм – 
шындықты шынайлау әдісі. Адамныњ µзін-µзіне таныту, сайып 
келгенде одан да әрі терењдеп барып, алдымен халықтыњ µзін-
µзіне ……, содан соњ сол халықтыњ µзгеге, яѓни әлемге –адамзатқа 
таныту. Адам мен қоѓам, қоѓам мен заман арақатынастарын барлық 
бірлігімен және қарам-қарсылыѓымен жан-жақты суреттеу арқылы 
кµркем образдар, типтер, сайт±лѓалар жасау тәсілі. Әлеуметтік 
±станымдардыњ 
беріктігінде 
«кіщкене 
адам» 
мәселесі 
қарастырылды. Суреттеу дәл әрі тарихи кµркем шындық 
эстетикалық жаѓынан қуатты болуы шарт. Қалам болѓанда да , бір 
нәрсе айқын: реалзим атаулыныњ б‰кіл д‰ниеж‰зілік 
әдебиеттегі озық ‰лгілері –XIX ѓасырда Толстой, Достоевскийлар 
шыѓармалары да, XX ѓасырда М.Әуезов шыѓармаларымен 

43 
 
жалѓасып жатты. Батыс Еуропа әдебиеті мен қазақ әдебиеті 
тарихында ортақ жаѓдаяттар мен µзіне тән µзгешеліктер кездесті. 
XX ѓасырдаѓы қазақ әдебиетіндегі әдеби баѓыт, аѓым, әдіс 
кµріністері – жыраулар поэзиясы, жазба ақындар µнері, қисса-
дастандардаѓы шыѓармашылық д‰ниетаным мәселелерімен 
тікелей байланысты. Социалистік реализм – т±тас әдеби дәірге 
мейлінше жан-жақты, шынайы кӛзқарас қалыптасқан. Осы кезде 
арзан ±раншылдық пен талантты д‰ниелер арасында елеулі 
айырмашылықтар бар. Социалистік реализмге дейінгі ењ 
прогресшіл әдіс-сыншыл реализм. Социалистік реализм – сыншыл 
реализмніњ м±рагері. Алайда осы екеуін салыстырып қарасақ, 
араларынан шынайылық бірлігімен қатар, ‰лкен алшақтық 
байқауѓа болады. Ењ негізгі алшақтық – мақсат алшақтыѓы: 
сыншыл реализм µз кезіндегі ащы шындықтарды ашып кµрсете 
т±ра, социалистік қоѓамды мейлінше ныѓайту мақсатын кµздейді. 
Екінші алшақтық – м±рат алшақтыѓы: сыншыл реализм қаншама 
прогресшіл болѓанмен, оныњ эстетикалық идеалы айқын болѓан 
жоқ. Социалистік реализмніњ дейінгі м‰лде басқа, м±нда ап-анық 
идеал бар. Айрықша сипаттарыныњ бірі-бір творчествалық әдістіњ 
ішіндегі екі т‰рлі әдістіњ – реализммен романтизмніњ бірігуі, біте 
қайнауы дейміз. Қазіргі кезде мифологиялық реализм аталатын 
баѓыттыњ қыр-сырлары Г.Маркс, А.Карпеньтъер, М.Астурмас, 
М.Лъоса т.б. жазушылар ењбектерінен байқай аламыз. Жалпы 
д‰ниеж‰зі әдебиетініњ даму тарихына қарап отырсақ, 
классицизм менсентелинтолизмнен басқа натурализм секілді әдеби 
аѓымныњ кездесетінін айта кеткен жµн. Б±л аѓымды басында 
Э.Золя ±сынды. Оныњ «экспериментальдық роман» теориясы 
«Театрдаѓы натурализм» тәрізді теориялық талѓамдарында µмір 
қ±былыстарына ешқандай идеалық баѓа бермеген, қазіргі қалпында 
суреттеуді талап еткен творчествалық принциптер бар. 
Әрбір әдеби аѓымды әр қоѓамдаѓы жаѓыдай туѓызады сонымен 
қатар әдеби аѓым - әр дәуірдегі идеологиялық к‰рестіњ 
әдебиеттегі кµрінісі. Әдеби аѓым – тарихи категория жалпы
қоѓамдық дамудыњ белгілі бір кезењіндегі саяси-әлеуметтік 
сипатына сәйкес туады да, сонымен бірге дамып, бірге жоѓалып 
отырады.
 
«Стиль жазушының тілі, сӛйлем құрылысы ғана емес, бір 
жазушыны екінші жазушыдан басқаша етіп кӛрсететін әр 
жазушының шығармаларына тән мазмұн мен түр ерекшілігі» 

44 
 
(Қ.Жұмалиев). Қ.Жұмалиевтің «Стиль – ӛнер ерекшелігі» еңбегінде 
қазақ әдебиетіндегі стиль мәселесі әдеби дамудың дәстүр 
жалғастығындағы әр суреткердің шеберлік қырларын сипаттайтын 
түрлі жанрдағы ӛнерпаздық даралығы теориялық жағынан алғаш 
жүйелі талданды. терең зерттелді. Бұған дейін З. Қабдоловтың 
«Жанр сыры» еңбегінде Б. Майлин, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов 
шығармаларының стильдік ерекшеліктері әңгіме жанрының 
негізінде қарастырылған болатын. Қ.Жұмалиев еңбегі тұтас сӛз 
ӛнерінің кӛркемдік-эстетикалық биігінен шығуындағы ӛзіндік ішкі 
заңдылығын, дарын мен таланттың суреткерлік шеберлігін 
даралайтын ілкі қасиет стиль екенін терең зерттеудегі ӛзектілігімен 
қатар әдебиет тарихының дамуы мен ӛркендеуінің басты кезеңдерін 
дәстүр және жаңашылдық мәселесімен тығыз бірлікте саралау 
маңызымен құнды. «Стиль – шын талант, ұлы ақын-жазушылардың 
қаламдарына тән сипат. Кез келген ақын-жазушыдан стиль іздеу 
бекершілік. Ӛйткені барлық ӛлең қиыстырушыларды ақын. Сӛз 
жаза білушілерді жазушы десек, қателескен болар едік. Дарын жоқ 
та стиль жоқ. Бұл екеуі сабақтас», – деген теориялық тұжырым 
әдебиетіміздің айтулы тұлғалары Махамбет, Сәкен, Бейімбет, Ілияс, 
Тайыр шығармашылығын даралайтын стильдік ерекшеліктері 
негізінде 
талданып, 
дәлелдей 
кӛрсетілді. 
Олардың 
туындыларындағы образдылық, адам психологиясын диалог, ішкі 
монологпен берудегі шеберлік қырларына тән ерекшеліктері 
стильдік тұрғыдан нақты сараланып айқындалды. «Стильді 
нақтылы талант, ұлы жазушылардың туындыларынан іздеген жӛн», 
– деп түйген ғалым сӛз ӛнерін эстетикалық биіктен зерделеп, 
суреткердің поэтикалық әлемін терең талдау, стильдік ерекшелігін 
теориялық негіздеу тұтас әдебиетшілер, тілшілердің басты міндеті 
болып табылатынын ӛткір кӛтерді. Бұл ретте ұлт әдебиетінің 
айтулы тұлғалары болып табылатын Алаш қалам қайраткерлері 
мұраларының қайта оралуы қазақ сӛз ӛнеріндегі стильмәселелсін 
терең де кешенді зерттеу міндеттерін жүктейді. Атап айтқанда, 
Алаш ұранды әдебиет ӛкілдерінің стилі біріншіден, ӛз дәуірінің ірі 
саяси-әлеуметтік ірі идеяларды кӛркем бейнелеуге бағытталған 
маңызды қадамдарын, екіншіден, күрделі жанрларды игеру 
бағытындағы стильдік даралықтарын, үшіншіден, кӛркемдік әдіс 
пен әдеби ағым тұрғысындағы стилдік ізденістерінің дәстүр 
арнасын еселеудегі маңызын қарастыру ӛзекті болып табылады. 

45 
 
Мәселен, Ж.Аймауытұлы прозасының стилін айқындайтын ілкі 
қасиеттер: 
кейіпкерлер 
бейнесін 
жасау 
жолдарындағы 
психологиялық талдау, ішкі сӛз, монологтарды қолдану. Ал 
Мағжан шығармашылығының стилін күрделі эпикалық жанрларды 
игеру, романтизм және символозм сынды әдіс, ағымдағы қалам 
қарымын даралайды. Соның ішінде Мағжан шығармашылығымен 
жаңа эстетикалық жүйеде ұлттық сӛз ӛнеріне енгізіліп, орныға 
түскен романтизм әдісі мен символизм ағымы ерекше назар 
аудартады. «Романтизм – (роман деген сӛзден шыққан, яғни түпкі 
мағынасы ӛмірді кіиаптағыдай, ой-қиялмен ұштастырып суреттеу) 
әдебиеттегі, кӛркем ӛнердегі ӛмірдің жарқын, жағымды жақтарын 
кӛбірек алып, кӛтере суреттейтін кӛркемдік әдіс» (З.Ахметов). 
Әлемдік әдебиетте аталған әдіс ХІХ ғасырда толық қалыптасып, 
ӛзінің кемелділік дәрежесіне шықты. Ал ХІХ ғасырдағы қазақ 
әдебиетінде Мағауия Абайұлы, Ақылбай Абайұлы, Шәңгерей 
Бӛкеев шығармашылығында кӛрініс тапса, ХХ ғасыр басындағы сӛз 
ӛнерінде Мағжан поэзиясымен классикалық сипат алды. Ол 
әдебиеттегі жаңа тақырып, жаңа кейіпкерлер әлемін сомдап, 
кӛркемдік ерекшеліктеріне жаңа эстетикалық рух дарытты. 
Романтизм 
әдісі 
нақтылы 
қоғамдық 
ӛмір 
шындығына 
романтикалық арман-мұратты (идеалды) қарама-қарсы қойып, ӛз 
ортасын олқы кӛріп, ӛз кезегіндегі тәртіпті қадылдамау, оған 
наразылық білдірді. Мағжан да «романтизмге салынып, кӛшпелі 
дәуірдің рухын айнаға түсіріп отырды...ӛлеңінің бетін ескілікке 
қарай бұрады. Енді қазақтың ескі ақындарын дәріптейді. Қазақтың 
ескі заманын жырлайды. Ертегі, Қорқыт, Баян – Мағжанның 
романтизмі күшейгендігіне дәлел» (Ж.Аймауытұлы). Ақынның 
«Оқжетпестің қиясында», «Қорқыт», «Қойлыбайдың қобызы» 
поэмалары шын мәнідегі романтизм әдісінің классикалық үлгілері. 

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: