Резуанова ғалияпану кабиевна

88 
Іздеу - қарастыру – іздестіру;
Іздеу - жоқтау - қажет ету – керексіну;
Іздеу - талпыну - талаптану
бұл сөздер де синонимдік қатарға енуде метонимия тәсілімен 
жасалған. Оны былай ұғынсақ керек: 
ізденуші затты,
әрине, біз
іздестіреміз, қарастырамыз,
яғни сол іздестіріліп отырған нәрсе
жоқталып 
тұруы ләзім. Әсте
қажет етіп, керексінген нәрсені 
біз табуға тырысып 
талаптанып, талпынамыз. 
Ал 
ұлғаю
 
етістігі ұлы, үлкен сөздерінен туындаған тұлға. 
Оның беретін мағыналары төмендегідей: 1) громадный; 2) великий; 
3) повзрослевший; 4) старый. 
Форму 
улуг 
В.Бант 
выводил 
из 
«основание», 
«фундамент» опираясь в этом анализе караимскую форму и 
карачае-балкарскую (а также кумыкскую) форму 
уллу
. В.Банту в 
20-х годах не были известны другие аналогичные формы, в том 
числе теоретически восстанавлимая им формула 
уллуг
, дериват 
которого 
уллуг
теперь известен из тюркско-караимского. 
Этимология Банга была принята рядом авторов.
Старейшим производным от 
уллуг
является глагол «расти, 
увеличиваться» /ДТС/ «становиться взрослым», которых Банг 
восстановил теоритически путем, а также возводимая к 
последующая форма «увеличиваться», «расти» современный 
ұлғай
«стареть» баш. диал.. 
Ұлғай - үлкей – өс - көбей 
Ұлғай - жасы егде тарту – қартайыңқырау 
Бұл 
синонимдік 
қатарларға 
енген 
сөздердің 
мағыналарының арасындағы байланысты түсіндіріп жатудың басы 
артық сияқты.
Аймақ
 
сөзіне тоқталатын болсақ, оның шығу төркіні 
жер (территория) мағынасында болмағандығын ТТЭС-ден 
көруге болады. Онда «аймақ» сөзі халық, ру мағынасында 
жұмсалғандығы айтылған: 1) народ – кир., уз., уйг., алт., тув., 
як.; племя – тат.диал.; род, родовое подразделение – тат.диал.; 
фамилия, родня, родственник – як. Осыған қарағанда, 
аймақ
сөзі 
әуел баста халық мағынасын берсе, кейін келе ол адамдардың 
орналасқан жерін белгілеп: аймақ - өлке - облыс - аудан 
ұғымын білдіргендігін байқауға болады. Бұдан келіп, ол 
синекдоха тәсілімен бүтіннің бөлшегін көрсетіп, тағы екі түрлі 
синонимдік қатар құрайды: 

89 
Аймақ - мекен - қоныс - жер 
Аймақ - төңірек - маңай - айнала 
Ал енді 
алыс 
сөзіне келейік, бұл сөздің беретін мағыналары 
төмендегідей: 
1.
далекий, дальний – түрк., қаз., ноғ. және даль – қыр., қаз., 
ққал; далеко – қыр, ұйғ.; долгий – өзб.;
2.
конечный – хак.;
3.
безмерный, 
черезвычайный, 
необыкновенный, 
весьма, 
излишне, 
более, наиболее, черезчур, слишком и т.п.. 
4.
прежний – хак.; 
5.
место, что-либо заслоненное, лишенное света (солнце); 
6.
источник, корень, суть – хак.; 
Алыс < 
монг ср. монг. «расстояние», «даль», «вдали», «далеко», 
«дальний», «на другой стороне», «отдаленное будущее, через, 
больше чем» (Лексинг, 133). Не исключено, что с 
алыс 
связано кир. 
«алчак» 
дальний и 
«алшақ» 
далекий, раздвинутый. Однако в них 
не находит объяснения предположительно выделяемый корень 
ал 
если 
только остающаяся часть -чақ (шақ) можно считать аффиксом. 
Сонда 
алыс
сөзінің бірінші беретін мағынасы 
шалғай - жақын емес 
енді осыдан метонимия тәсілі арқылы қашық мағынасы келіп шығады, 
бұған мағыналық жақтан жуық келетін бірнеше сөздерді көрсетуге 
болады: 
алыс - қашық - ұзақ - кереғар - жырақ - аулақ - қырым - қиян - 
қиыр шет. 
Алыс заттың жақын болмайтынын ескере отырып, 
метафора жолымен 
алыс
сөзінің тағы бір мағынасы келіп туады, ол 
атасы бөлек, яғни 
бөтен - туыстығы жақын емес.
Сөйтіп, 
алыс 
сөзінен үш синонимдік қатар жасалып, бір ұя құрады екен және 
оның екіншісі бірінші мағынадан метонимия, ал үшіншісі біріншіден 
метафора амалы арқылы пайда болған. 
Дәл осыған ұқсас жағдайды басқа да сөздерді мысалға

жүктеу/скачать 4,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: