Международной научно-теоретической конференции сейфуллинские чтения

82
ҚазаҚстанның оңтҮстік-шығыс тау бӨктеРінДегі ашыҚ 
ҚаРа-ҚоңыР топыРаҚтың ҚҰнаРлылыҚ кӨРсеткіштеРіне 
Жəне кҮзДік биДайДың ӨнімДілігі мен сапасына азот 
тыңайтҚыштаРының əсеРі
Н. Алдамжарова
1
, магистрант
Е.Т.Сулейменов
2
, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты
1
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
2
Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми зеттеу институты, Алматы қ.
Жаһандық климаттың өзгеруіне байланысты ауыл шаруашылығы құрғақшылық ау-
дандарда топырақ ылғалдылығының жетіспеуіне және топырақ құнарлылығының азай-
ып, дақылды қажетті қоректік заттармен қамтамасыз ете алмауына байланысты елеулі 
мәселелерге тап болады, бұл тек жергілікті ғана емес, әлемдік азық-түлік қауіпсіздігі 
мен тұрақтылығына қауіп төндіреді [1]. Осы тұста тыңайтқыштарды тиімді пайдала-
ну ауыл шаруашылығы дақылынан жоғары сапалы, мол өнім алумен қатар, топырақ 
құнарлылығын сақтаудың бірден-бір шешімі болып отыр [2].
Азот тыңайтқыштары күздік бидай дақылының өнімділігін 30-60%-ға арттыратын 
негізгі фактор болып табылады. Ғалымдардың зерттеу жұмыстары көрсеткендей, әрбір 
енгізілген 1 кг азоттан 10 және одан да көп кг астық алуға болады [3]. 
Біздің жұмысымыздың мақсаты:Қазақстанның оңтүстік-шығыс тау бөктерінде 
тараған ашық қара-қоңыр топырақтың құнарлылық көрсеткіштеріне және күздік бидай 
дақылы өнімділігіне азот тыңайтқышының әсерін зерттеу.
Зерттеу әдістемесі. Далалық зерттеу жұмыстары Алматы облысының Қарасай ау-
данында орналасқан Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу 
институтының минералды қоректену және агроэкология бөлімінің тәжірибелік стацио-
нарында тау бөктерінің суармалы ашық қара-қоңыр топырағында күздік бидайдың «Ал-
малы» сортындажүргізілді. 
Егістік тәжірибе жұмыстарыазот тыңайтқыштарының біртіндеп артқан мөлшерлерімен 
жылжымалы фосфордың жоғары мөлшері (35-45 мг/кг) аясында жүргізілді.
1-кесте - Азот тыңайтқыштарын енгізудің сызбасы
Нұсқа
Азот тыңайтқыштарын енгізудің мерзімі мен мөлшері
фон - P2O 535-45 мг/кг
барлығы,
N
Соның ішінде
IIIкезеңде*
Vкезеңде*
Тыңайтқышсыз 
-
-
-
N30
30
30
-
N60
60
60
-
N90
90
90
-
N120
120
90
30
Тәжірибе қайталануы – 4 рет. Мөлдектің жалпы ауданы120м2. Азот тыңайтқыштары 
аммиак селитрасы түрінде енгізілді. 
Өнім сапасының негізгі көрсеткіштерін, топырақ құрамындағы негізгі қоректік 
элементтердің мөлшерін талдау жұмыстары сәйкес мемлекеттік стандарт бойынша және 
жалпыға бірдей қабылданған әдістемелер Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы 
ғылыми-зерттеу институтының минералды қоректену бөлімінің агрохимиялық зертха-
насында бойынша жүргізілді.Талдауға арналған топырақ үлгілері мемлекеттік стандарт 
28168-89 сәйкес, күздік бидайдың түптену кезеңінің басында, жалпы түптену кезінде және 
толық пісу сатыларында 0-30 см қабаттан алынды.Топырақ құрамындағы нитратты азот 

83
мөлшерімемлекеттік стандарт 26951-86 бойынша ионометрлік әдіспен анықталды.Күздік 
бидайдың өсіп-даму кезеңдерін бақылау Ф.М.Куперман әдістемесі бойынша жүргізілді. 
Азот пен фосфордың жалпы формаларының мөлшері Г.Е.Гизбург және Г.М.Щеглова 
әдісі бойынша күкірт қышқылында жағып, әрі қарай азот Къельдал әдісімен, фосфор 
колориметрлік әдіспен анықталды[4]. Тәжірибе нәтижелерін статистикалық өңдеу 
кезінде Р.Фишер және Б.А.Доспеховтың әдістемесі қолданылды. 
Суармалы ашық қара-қоңыр топырақтың қарашірінді қабаты (А+В1) 40-45 см, 
кесікн бойынша төменгі иллювиалды карбонатты қабат 45-60 см тереңдікте орналасқан. 
Қарашірінді мөлшері 0-30 см қабатында 2,1 %, топырақ ортасының реакциясы – 
әлсіз сілтілі. Сіңірілген негіздер көлемі 100 г топырақта 12-14 мг/экв тен аспайды, 
гранулометриялық құрамы бойынша – орташа құмбалшықты. Жалпы азот қоры – 0,105 
%, жалпы фосфор –0,220 %, жылжымалы азот – 74,2 мг/кг, жылжымалы фосфор – 20,0 
мг/кг және алмаспалы калий – 330 мг/кг. Жер асты сулары 5 м-ден терең орналасып, 
топырақ түзілу процесіне әсерін тигізбейді.
Зерттеу нәтижелері. Жүргізілген зерттеу жұмыстары жоғары мөлшердегі фосфор ая-
сында азот тыңайтқыштарының біртіндеп артып отыратын мөлшерлері суармалы ашық 
қара-қоңыр топырақтың нитратты азотпен қамтамасыз ететін негізгі фактор екенін 
көрсетті. 
2-кесте - Азот тыңайтқыштарының суармалы ашық қара-қоңыр топырақтың 0-30 см 
қабатындағы нитратты азоттың қоры мен мөлшеріне әсері 
Нұсқа
Топырақтағы N -NO3мөлшері
N -NO
3 
қоры,
Түптену
Толық пісу
Орташа маусымдық
кг/га
±
мг/кг
±
мг/кг
±
мг/кг
±
Тыңайтқыш/з
20,3
-
15,1
-
17,7
-
68,8
-
N30
25,3
2,0
19,9
4,8
22,6
4,9
88,1
20,0
N60
31,8
11,5
22,2
6,7
27,0
9,5
106,4
37,3
N90
36,7
16,4
25,5
10,4
31,1
13,6
122,2
53,4
N120
40,0
19,7
23,5
8,4
31,8
14,3
125,0
56,2
Бақылау нұсқасында нитратты азот 20,3 мг/кг құраса, түптену фазасында N30 
енгізілген нұсқадаоның мөлшері 5 мг/кг-ға артты. Осы фазада азот тыңайтқышын 
N60-N120 мөлшерінде енгізгенде 11,5-19,7 мг/кг-ға артып, жоғары қамтамасыз етілу 
дәрежесіне дейін жеткенін көреміз. Тыңайтылған нұсқалардағы нитраттың орташа-
маусымдық мөлшері 22,6-31,8 мг/кг, ал бақылау нұсқасында 17,7 мг/кг. Тыңайтқыш 
мөлшері артуымен қатар топырақтағы нитрат мөлшері мен қорының арту заңдылығы 
байқалады. Топырақтағы нитратты азоттың ең жоғары қоры N90 түптену кезеңінде енгізу 
және N90 түптену кезеңінде + N30 түтікке шығу кезеңінде енгізгенде байқалды. 
Азот тыңайтқыштарын қолдану күздік бидай дақылының биомасса қалыптастыруын 
қарқындырақ жүргізді. Түптену кезеңінде биомасса түзілуінің жалпы деңгейі бақылау 
нұсқасымен салыстырғанда 50 өсімдік салмағы N30 мөлшерінде 17,7 г-ға, N60 мөлшерінде 
23,9 г, N90 мөлшерінде 28,4 г-ға артты, яғни биомасса түзілу азот тыңайтқыштарын 
қолдану есебінен 1,5-1,7 есе артты.
3-кесте - Азот тыңайтқышы мөлшерлерінің күздік бидайдың биомасса түзуіне әсері 
Нұсқа
Күздік бидайдың құрғақ биомассасы, г/50 өсімдік
Түптену кезеңі
Түтікке шығу кезеңі
г/50 өсімдік
±
г/50 өсімдік
±
Тыңайтқыш/з
39,5
-
106,3
-
N30
17,7
122,6
16,3
N60
63,4
23,9
134,9
28,6
N90
67,9
28,4
151,8
45,5

84
N120
66,3
26,8
149,8
43,5
Өсімдіктің минералды қоректенуін қадалағау арқылы өсімдік ағзасының дамуы-
на тікелей араласып, оның қоректенуін оңтайландыруға болады. Өсімдіктегі қоректік 
элементтердің мөлшері тыңайту есебінен артады. 
4-Кесте - Азот тыңайтқыштарының күздік бидай дақылының құрамындағы негізгі 
қоректену элементтерінің мөлшеріне әсері 
Нұсқа
Күздік бидайдың даму кезеңдері бойынша қоректік элементтердің мөлшері, %
Түптену 
Түтікке шығу 
Пісу, дән
Пісу, сабан
мөлшері, 
%
±
мөлшері, 
%
±
мөлшері, 
%
±
мөлшері, 
%
±
Азот
Тыңайтқыш/з
3,85
-
2,91
-
2,23
-
0,35
-
N30
4,25
0,40
3,30
0,35
2,42
0,19
0,40
0,05
N60
4,45
0,60
3,70
0,79
2,54
0,32
0,43
0,08
N90
4,50
0,65
3,90
0,99
2,54
0,32
0,43
0,08
N120
4,50
0,65
3,95
1,04
2,68
0,45
0,43
0,08
Фосфор
Тыңайтқыш/з
0,76
-
0,65
-
0,77
-
0,11
-
N30
0,84
0,08
0,70
0,05
0,83
0,06
0,11
-
N60
0,91
0,15
0,74
0,09
0,85
0,08
0,12
0,01
N90
0,91
0,15
0,77
0,12
0,85
0,08
0,12
0,01
N120
0,94
0,18
0,80
0,15
0,86
0,09
0,12
0,01
Калий
Тыңайтқыш/з
4,02
-
3,40
-
0,42
-
1,16
-
N30
4,15
0,13
3,81
0,41
0,46
0,04
1,19
0,03
N60
4,14
0,12
3,9
0,50
0,46
0,04
1,23
0,07
N90
4,40
0,38
3,9
0,50
0,46
0,04
1,22
0,06
N120
4,40
0,38
3,8
0,50
0,48
0,06
1,26
0,10
Түптену кезеңінде дақылдағы азот мөлшері орташа есеппен 0,40-0,65%-ға артып,
4,25-4,50 % құрады. Түтікке шығу кезеңінде азот тыңайтқышының мөлшері артқан сайын 
0,39-1,04%-ға жоғарылап, сәйкесінше 3,30-3,95% құрады. Өнімді жинауға жақын дәннің 
құрамындағы ең көп мөлшердегі азот N60,N90және N90+30 кг/га тәжірибе нұсқаларында 
байқалды, сәйкесінше 2,54, 2,54 және 2,58%. 
Күздік бидай құрамындағы фосфор мөлшері вегетацияның бастапқы кезеңдерінде 
азот тыңайтқыштары мөлшерімен бірге артып, толық пісу кезеңіне қарай төмендеді. 
Түптену кезеңінде ең жоғарғы фосфор мөлшері 0,91-0,94% N60,N90және N120енгізілген 
нұсқаларда байқалды. Осы нұсқаларда дән құрамындағы фосфор да жоғары 0,85-0,86%, 
ал тыңайтқышсыз нұсқада бұл көрсеткіш 10,4-11,6 %-ға төмен.
Өсімдіктегі калийдің мөлшері де азот пен фосфор секілді күздік бидайдың өсіп-
дамуына байланысты азайып отырды, толық пісу кезеңінде дән құрамында 0,42-0,48 %, 
сабанда 1,13-1,28 % мөлшерін құрады.
Осы жұмыс барысында азот мөлшері жоғарылауының күздік бидайдың өнімділігіне 
әсері зерттелді.

85
5-кесте - Азот тыңайтқыштарының күздік бидайдың өнімділігіне әсері, ц/га.
Нұсқа
Өнімділік, ц/га
Қосымша өнім
Азоттың өзін-өзі 
ақтауы, дәнмен 
кг/кг
2017
2018
2019
орташа
ц/га
%
Бақылау 
35,4
31,7
32,7
33,3
-
-
-
N30
38,3
36,2
36,4
37,0
3,7
11,1
12,3
N60
43,4
37,7
38,1
39,7
6,4
19,2
10,7
N90
46,7
41,5
46,1
44,8
11,5
34,5
12,8
N90+30
47,0
40,8
46,0
44,6
11,3
33,3
9,4
ЕАЕА, ц/га
3,8
4,3
Күздік бидайдың өнімділігі N30жәнеN60нұсқаларында бақылаумен салыстырғанда 
3,7 және 6,4 ц/га-ға өсіп, сәйкесінше 11,1 және 19,2 % құрады, ал бақылау нұсқасында 
өнімділік 33,3 ц/га. N90 кг/га мөлшерінде өсім 11,5 ц/га немесе 34,5 % құраса, тыңайтқыш 
мөлшері 120 кг/га енгізілгенде, 90 кг/га-ға қарағанда тиімсіздігін көрсетті. 
Қорытынды.
Қазақстанның оңтүстік-шығыс тау бөктеріндегі суармалы ашық 
қара-қоңыр топырақтарда азот тыңайтқыштарының біртіндеп жоғарылаған мөлшерлерін 
енгізу топырақтың азот режимінің жақсаруын қамтамасыз етеді. Бақылау нұсқасында ни-
тратты азот 20,3 мг/кг құраса, түптену фазасында N30 енгізілген нұсқадаоның мөлшері 
5 мг/кг-ға артты. Осы фазада азот тыңайтқышын N60-N120 мөлшерінде енгізгенде 
11,5-19,7 мг/кг-ға артып, жоғары қамтамасыз етілу дәрежесіне дейін жеткенін көреміз. 
Тыңайтылған нұсқалардағы нитраттың орташа-маусымдық мөлшері 22,6-31,8 мг/кг, ал 
бақылау нұсқасында 17,7 мг/кг. Тыңайтқыш мөлшері артуымен қатар топырақтағы ни-
трат мөлшері мен қорының арту заңдылығы байқалады.
Азот тыңайтқыштарын қолдану күздік бидай дақылының биомасса қалыптастыруын 
ынталандарды. Түптену кезеңінде биомасса түзілуінің жалпы деңгейі бақылау нұсқасымен 
салыстырғанда 50 өсімдік салмағы N30 мөлшерінде 17,7 г-ға, N60 мөлшерінде 23,9 г, 
N90 мөлшерінде 28,4 г-ға артты, яғни биомасса түзілу азот тыңайтқыштарын қолдану 
есебінен 1,5-1,7 есе артты. 
Күздік бидай дақылының құрамындағы негізгі қоректік элементтер мөлшері азот 
тыңайтқышын N60, N90 және N120 енгізген нұсқаларда жеткілікті мөлшерде болды.
Суармалы ашық қара-қоңыр топырақта күздік бидайдан орташа есеппен 44,8 ц/га 
өнім алуға мүмкіндік беретін нұсқа – азот тыңайтқышын N90 мөлшерде енгізу.

жүктеу/скачать 5,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: