§6. МЫС-ТАС ЅАСЫРЫ (ЭНЕОЛИТ)

29

Энеолиттiк

ескерткiштер:

найзаныѓ џшы,

ћыш ыдыс.

Еѓ алѕашћы iрi ћоѕамдыћ еѓбек б!лiнiсi шаруа

шылыћтыѓ – егiншiлiк пен мал шаруашылыѕы бо

лып б!лiнуi едi. Бiраћ энеолитте бiрыѓѕай егiншiлiк

пен айналысатын тайпалар ќлi ћалыптаспады. Uйт

кенi теселi егiншiлiк адамды тамаћпен толыћ ћам

тамасыз ете алмады. Сондыћтан бџл тайпалардыѓ

мал шаруашылыѕымен де, аѓ жќне балыћ аулаумен

де айналысуына тура келдi. Ал мал шаруашылыѕы

мен шџѕылданѕандардыѓ к!п б!лiгi егiншiлiкпен

мљлдем айналыспады. Мал баѕу егiншiлiкке ћараѕан

да !нiмдi к!п беретiн.

Љй ћџрылысында т!бесi аѕашпен жабылып,

жартылай жерден ћазылѕан к!п бџрышты немесе

шеѓберлi ћџрылыстар салу басым болды. Энеолит

кезеѓiнде ћайтыс болѕан адамды ћоныстыѓ шетiндегi

зиратта жалѕыз жерлеу, сонымен ћатар ћайтыс бол

ѕан адамныѓ бейнесiн (маска) жасау дќстљрлерi кез

деседi. Мџндай бейнелерге ћарап энеолиттiк адамныѓ

тљрсипаты еуропалыћ нќсiлге жататынын байћауѕа

болады.

2. Еѓбек ћџралдарыныѓ жетiлдiрiлуi. Адамдар

даму барысында еѓбек ћџралдарын љнемi жетiлдiрiп

отырды. Адамныѓ жасаѕаны, тапћаны бќрi еѓбек

нiмi деп аталады. Тесенi тас тiстi аѕаш соћа алмас

тырды, нќтижесiнде еѓбек !нiмдiлiгi арта тљстi.

Сол кезеѓдерде металдыѓ кейбiр

тљрлерi: алтын, кљмiс, мыс табиѕатта дай

ын кљйiнде кездестi. Еѓ бiрiншi ћолда

нылѕан металл – мыс. Бџдан 5 мыѓ жыл

бџрын адамдар мыс !ѓдеудi љйрендi.

Олардыѓ мысты кездейсоћ ашуы да мљм

кiн. Uйткенi мыс отћа таспен бiрге жиi

тљстi. Адамдар !здерi «тас» деп ойлаѕан

заттыѓ отћа балћыѕанын, суыѕан кезде !з

пiшiнiн !згертiп, жаѓа пiшiн алатынын

аѓѕарѕан. Адамзат љшiн зор маѓызѕа ие

болѕан жаѓалыћ осылай ашылѕан. С!й

тiп, тас пен мыстан жасалѕан еѓбек ћџ

ралы ћатар ћолданылѕан энеолит кезеѓi

басталды.

Мыстас ѕасыры

(энеолит)

б.з.б. 3000–1 800

жылдары ткен.

30

Мыс жеѓiл ќрi ћалаѕан пiшiнге келтi

руге ыѓѕайлы едi. Адамдар мыстан ћан

жар, балта, ќйелдердiѓ сќндi бџйымдарын

жќне т. б. заттар жасады. Ол љшiн сазбал

шыћтан немесе жџмсаћ тастан ћажеттi

ћалып жасап, оѕан балћыѕан мысты ћџй

ды. Ертедегi зергерлер ќйелдердiѓ ќсем

заттарын мыстан ћџйып ќзiрледi. Одан

жасалѕан ќшекейлер сќндiгiмен ерекше

лендi. Шеберлер еѓбек ћџралдарын мыстан дайын

дай бастады. Алайда мыс жџмсаћ болѕандыћтан,

одан жасалѕан еѓбек ћџралы тез тозды жќне ауыр

жџмыстарѕа (жер ћазу) жарамады.

Ыдыстардыѓ бљйiрi шыѕыѓћы, мойны ашыћ

келiп, сыртына тџтастай !рнектер салынѕан жќне

ирек сызыћтармен ќшекейленген.

3. Мыс-тас ѕасырыныѓ ескерткiштерi. Ћазаћ

стан аумаѕында энеолит кезеѓiнiѓ ерекше ескерт

кiшi – Солтљстiк Ћазаћстандаѕы Ботай тџраѕы.

Ботай тџраѕы б. з. б. 3–2 мыѓжылдыћтармен мерзiм

деледi. Бџл тџраћ 15 гектар жердi алып жатыр.

Тџраћты ћазу барысында 158 тџрѕын љй табылды.

Љйлердiѓ ћабырѕалары жануарлар терiсiмен ћаптал

ѕан, ортасына ошаћ орнатылѕан.

Ћазба жџмыстары барысында тастан жасалѕан

ћџралдар – садаћтыѓ џштары, найзалар, пышаћтар

мен балталар табылды. Сљйектен жасалѕан ине, бiз

дер жќне ћыштан жасалѕан бџйымдар да џшырасты.

Жылћы сљйектерi !те к!п табылды. Ботайлыћ

тар жылћы малын ћолѕа љйреткен. Сондайаћ бџлан

ныѓ, елiктiѓ, аюдыѓ, иттiѓ, ћабанныѓ жќне т.б. сљй

ектерi де кездестi.

Энеолиттiк ескерткiштер Маѓѕыстау жерiнде де

жолыћты.  Шебiр елдi мекенi маѓынан тас пен ћыш

тан жасалѕан еѓбек ћџралдары табылѕан. Ыдыстар

сазбалшыћтан жасалѕан, тљбi жџмыртћа тќрiздi бо

лып келедi. Ыдыстарды ќшекейлеу љшiн тараћ тiсi

сияћты !рнек пайдаланылѕан.

Шебiр тџраѕыныѓ тџрѕындары теѓiз моллюска

ларыныѓ ћабыћтарын моншаћ етiп таћћан. Моншаћ

Тас дќуiрiнiѓ соѓын-

даѕы ћџралдар –

ћырѕыш, пышаћ,

кескiш, сына жќне

тескiштер.

31

1. Эне о лит с! зiнiѓ џѕымы не нi б iлдiре дi?

2. Эне о лит  д ќуiр iнiѓ  е р е кше лiгiн

сипатта.

3. Ћазаћстан же р iнд е гi эне о лит д ќуiр iнiѓ

е ске р ткiште р iн ата.

1.

Еѓ бiрiншi ћолданылѕан металл

а) темiр

ќ) кљмiс

б) мыс

в) ћалайы

г) ћола

2. Адамдардыѓ металдан жасалѕан ћџралдарды игере бастаѕан кезеѓi

а) кейiнгi палеолит

ќ) энеолит

б) неолит

в) темiр дќуiрi

г) мустье

3. Ботай тџраѕыныѓ табылѕан жерi

а) Солтљстiк Ћазаћстан

ќ) Шыѕыс Ћазаћстан

б) Орталыћ Ћазаћстан

в) Жетiсу жерi

г) Сыр бойы

4. Энеолит сзiнiѓ џѕымы

а) ерте палеолит

ќ) ћола дќуiрi

б) мыс-тас ѕасыры

в) темiр дќуiрi

г) кейiнгi палеолит

Кестенi толтырыѓдар.

Тас дќуiрiнiѓ

кезеѓдерi

Кезеѓнiѓ

хронологиялыћ

аућымы

Жаѓалыћтар

мен

нертабыстар

Ќр кезеѓде

мiр сљрген

адамдар

Ћоѕамдыћ

ћџрылымы

Ерте палеолит

Ерте палеолиттiѓ

мустье кезеѓi

Кейiнгi палеолит

Мезолит

Неолит

Энеолит

*

тардыѓ жиектерi мџћият тегiстелген, ал тесiктерi

бџрѕылау ќдiсiмен жасалѕан. Шебiрлiктер негiзiнен

аѓ аулаумен айналысћан.

?!

?

32

§7. ЕЖЕЛГI АДАМДАРДЫЃ ЋОРШАЅАН ОРТА

ТУРАЛЫ ТЉСIНIГI

1. Бiлiмнiѓ дамуы. Еѓбек ету барысында адам

дардыѓ аћылойы жетiле тљстi. Ћарапайым еѓбек

ћџралдарын жасау, џжымдыћ !мiр адам баласыныѓ

ойлау жќне с!йлеу ћабiлетiн арттырды. Адамдар

жануарлардыѓ, !сiмдiктердiѓ тiршiлiгiн баћылай

жљрiп, !здерiнiѓ тќжiрибесi мен бiлiмiн келесi џр

паћћа саналы тљрде мџраѕа ћалдырып отырѕан. Ас

пандаѕы жџлдыздардыѓ орналасуын есте саћтап,

егiндi жинау уаћытын аныћтаѕан.

Бiраћ адамдар аурудыѓ неден болатынын бiлме

дi, оныѓ себебiн тљсiндiре алмады, адам аѕзасыныѓ

ћызметiн џћпады. Дегенмен ќр тљрлi сырћаттарды ем

дей алды. Ћарапайым емдеу тќжiрибесi ћалыптасты.

Адамдар !з бiлiмдерiн суреттi хат – пиктогра

фия (тасћа тљсiрiлген хатсуреттер) арћылы хабар

лаѕан. Ќрбiр џѕымныѓ !зiндiк шартты таѓбасы бол

ѕан. Мысалы, шџбар атты салу арћылы малдыѓ iндет

ауруынан ћырылѕанын бiлдiрген.

2. Дiни кEзћарастыѓ ћалыптасуы. Ертедегi адам

дар табиѕаттан б!лiнiп шыћћаннан кейiн, ћоршаѕан

табиѕаттан !здерiнiѓ ћандай айырмашылыћтары бар

екенiн тљсiнбедi. Олар !сiмдiк пен жануар

лардыѓ тљрлерiн, iздерi мен ћылыћтарын ай

ыра алѕанымен, к!птеген нќрсенi тљсiндiре

алмады. Дауыл ћайыћты аударып, балыћ

шылар мерт болѕанда, найзаѕай баспанаѕа

тљсiп, љйлер !ртенгенде, адамдар оныѓ

себебiн бiлмей аѓтаѓ болѕан. Ќрине, бџл

ћџбылыстардыѓ бќрiнiѓ табиѕи себептерi бол

ѕанымен, адамдар оныѓ себептерiн бiлмеген.

Дiни тљсiнiктердiѓ пайда болуын бiз не

андертальдыћтардыѓ жерлеу ѕџрпынан бай

ћаймыз. Олар !лген адамын белгiлi бiр ѕџ

рыппен жерлеген. Адамды џйыћтап жатћан

сияћты бiр ћырынан жатћызып, бiр ћолын

басыныѓ астына салѕан. Олар !лiмдi мќѓгi

џйћыѕа кету деп тљсiнген. Содан соѓ жерлен

Бџѕы болып киiнген

адам.

33

Ежелгi суретшiлер.

ген адам маѓайына киiктiѓ мљйiзiн айналдыра ћой

ѕан. Uте ерте заманѕы жерлеу ѕџрпында !лген адам

љстiне ћызыл минерал бояу сепкен. Ћызыл тљс ћанныѓ

тљсi. Ал ћан жанмен байланысты екенiн ертедегi

адамдар бiлген. Мџндай сенiмдi анимизм дейдi.

Еѓ к!не сенiмге тотемизм де жатады. Адамдар

!здерiн белгiлi бiр жануардан таралдыћ деп есепте

ген. Мысалы, киiк, бџѕы, жолбарыс т.б. Сол аѓдар

ды ататегiмiз деп сиынѕан.

Адамдар табиѕаттыѓ дљлей ћџбылыстарынан !з

дерiн саћтау љшiн ќр тљрлi тылсым ќрекеттер де жа

саѕан. Мысалы, ћџлшылыћ етiп сиынѕан, ћџрбандыћ

шалѕан, билеген, жалбарынѕан, ћорѕайды деп тџмар

таћћан. Осыныѓ бќрiн магиялыћ ќрекеттер дейдi.

 Адамдардыѓ тљсiнiгi бойынша, жер мен судыѓ,

орман мен таудыѓ иелерi болѕан. Сондыћтан оларѕа

ћџрбандыћ ќкелiп тџруѕа тырысћан. Табиѕаттан тыс

кљштер ќлемдi билеп тџрады, олар љрлесе, дауыл тџра

ды, ћаласа, аѓдар басћа жаћћа ауып кетедi деп сен

ген. Адамдар оларды 

аруаћтар (рухтар), ал орасан зор

кљш иесiн 

ћџдайлар деп атаѕан.

Адамдардыѓ нанымсенiмi кќсiптiѓ тљрiне тќу

елдi болды. Егiншiлер егiннiѓ, малшылар табынныѓ

!з ћџдайлары болады деп есептедi.

Тотемизм –

адамдардыѓ шыѕу

тегiн жануарлар,

сiмдiктер немесе

табиѕат

ћџбылыстарымен

байланыстырды.

3–5635

34

3. нердiѓ шыѕуы. Uнердiѓ пайда бо

луы адамдардыѓ рухани мќдениетiнiѓ да

муы туралы маѕлџмат бередi. Адамдар

мен жануарлардыѓ ойма суреттерi (гра

вюра), рельефтер, суреттер љѓгiрдiѓ ћа

бырѕасында бейнеленген. Алѕашћы ћау

ым суретшiлерi сурет салуѕа аѕаш к!мi

рiн пайдаланѕан.

Оттыѓ к!мескi сќулесi тљсетiн љѓгiрдiѓ

ћапћараѓѕы тљпкiрiнде палеолит дќуiрi

нiѓ суретшiлерi ќр тљрлi бояумен шауып

келе жатћан аттарды, аѓшылыћтыѓ тљрлi

к!рiнiстерiн салѕан. Ертедегi мљсiншiлер

сљйек пен мљйiзден ћашып бара жатћан

елiктердiѓ жќне адамдардыѓ бейнесiн ойып

жасаѕан. Алѕашћы ћауымдаѕы сурет

шiлер шашын таѓѕаларлыћтай сќндеген,

белiн буѕан ќйелдердi жиi бейнелеген. Кейде олар сал

ѕан шымшытырыћ ѕажайып суреттер де кездеседi.

Ежелгi суретшiлер жануарларды айнытпай салды.

Археологтар Жеранаѕа табыну, аналыћ рудыѓ белгiсi

ретiнде сљйек пен мљйiзден жасалѕан ќйелдердiѓ

мљсiндерiн к!п тапћан. Олжалардыѓ iшiнде еѓбек

ћџралдарын ойып ќшекейлеу жиi кездеседi.

Ћаратаудаѕы Ћараљѓгiр мекенiнен табылѕан ћыш

ыдыстардыѓ д!ѓгелек тљптерi ћызыл бояумен боял

ѕан. Ыдыстардыѓ бiразына шџѓћыр мен штрихтар

тљрiндегi !рнектер салынѕан. Ћараѕанды облысынан

табылѕан орындалуы бiрегей ћыш ыдыс толћын тќ

рiздi жќне геометриялыћ !рнектермен ќшекейленген.

Адамдар љйлерiн, ыдысаяѕын жќне басћа кљн

делiктi тџрмысћа ћажеттi бџйымдарын безендiрiп

отырѕан. Ыдыс ќдетте, шџѓћыр, штрих, арћан таѓ

басы сияћты !рнектермен безендiрiлген. Аѕаш

бџйымдары мен љй заттарына тљрлi !рнек салынып,

тљстi бояумен боялѕан.

1. Ад амд ар   ! зд е р iнiѓ  б iлiмiн  ћалай

же тiлд iр ге н?

2. Дiни к! зћар астыѓ ћалыптасуы не ге

б айланысты  б о лды?

3. Uне р  ћалай пайда б о лѕан, ! не р дiѓ

ћай тљр i жаћсы д амыѕан?

?!

Ћаратаудаѕы тастаѕы

бейнелер.

35

1.

Ежелгi адамдар з бiлiмдерiн не арћылы хабарлады

а) пиктография

ќ) нумизматика

б) топонимика

в) иероглиф жазуы

2. Адамдардыѓ шыѕу тегiн жануарлармен байланыстыруы

а) топонимика

ќ) магия

б) анимизм

в) тотемизм

3. Адамдардыѓ наным-сенiмi неге тќуелдi болды

а) аѓ аулауѕа

ќ) егiншiлiкке

б) кќсiптiѓ тљрiне

в) табиѕат жаѕдайына

г) џжымдыћ мiрге

4. Жер-анаѕа табыну, аналыћ рудыѓ белгiсi ретiнде не табылѕан

а) ќйелдердiѓ мљсiндерi

ќ) еѓбек ћџралдары

б) ќшекей бџйымдар

в) тџраћтар

г) тастаѕы бейнелер

Алѕашћы ћауымдыћ ћџрылыстыѓ елестерi бљгiнде кездесiп ћалады. Жер шарыныѓ

кейбiр блiктерiнде саћталып ћалѕан рулыћ ћџрылыстыѓ сарћыншаћтары жайлы ша-

ѕын ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

?

*

Алѕашћы ћауымдыћ адамдар тарихынан не бiлдiк?

Тас дќуiрi ћандай кезеѓдерге бEлiнедi?

Палеолит – ежелгi тас дќуiрi, мезолит – орта

тас ѕасыры, 

неолит – жаѓа тас ѕасыры.

Тастан жасалѕан негiзгi ћџралдарды ата.

Шапћы, ћырѕыш, балта, найзаныѓ џшы, пы

шаћ, садаћ пен жебе.

Алѕашћы ћауым адамдарыныѓ џжымы деге-

нiмiз не?

Алѕашћы адамдар – адамдар тобыры. «Саналы

адам» – рулыћ ћауымдар. 13 мыѓ жыл бџрын – ру

лар мен тайпалар ћалыптаса бастады.

Дiн ћалай шыћты?

Алѕашћы ћауымдаѕы адам табиѕатћа тќуелдi

едi, табиѕат ћџбылыстарыныѓ себептерiн бiле ал

мады. Бџл аруаћтар (рухтар) мен сићырѕа сенудi

туѕызды, ќдетѕџрып шыћты.

36

Уаћыт

Еѓбек

ћџралдары

Кќсiптерi

Адамдар мен

олардыѓ

џжымдары

Дiн

Палеолит

Ерте  палеолит,

ерте  палеолит-

тiѓ  мустье

кезеѓi – б.з.б. 2

млн 600 мыѓ

жылдан б.з.б.

40 мыѓыншы

жылѕа дейiн.

Ћазѕыш таяћ,

шоћпар, ћашау,

жарѕыш сына

тас, бифас,

ћырѕыштар.

Терiмшiлiк,

аѓшылыћ.

Ертедегi адам

дар. Адамдар

тобыры.

Кейiнгi палео-

лит  – б.з.б.

40–12

 мыѓ

жыл аралыѕы.

Ћ ы р ѕ ы л а р ,

ћ ы р ѕ ы ш т а р ,

найза, шаныш

ћы џштары,

гарпун.

Аѓшылыћ,

терiмшiлiк,

балыћ аулау.

«Саналы

адам».

Аналыћ ру.

Т а б и ѕ а т т а н

тыс ћџбылыс

тарѕа сенудiѓ

пайда болуы.

Анимизм, тоте

мизм.

Орта тас ѕа-

сыры (мезо-

лит) – б.з.б.

12–5 

 мыѓ

жылдыћ.

Балта, садаћ

пен жебелер,

ораћ, тоћыма

станогы.

Аѓшылыћ,

терiмшiлiк,

балыћ аулау,

жануарларды

ћолѕа љйрету.

Рулыћ ћауым

дар.

Табиѕат

кљштерiне

сиыну.

Жаѓа тас  ѕа-

сыры (нео-

лит) – б.з.б.

5–3

 мыѓ жыл

аралыѕы.

Екi жљздi же

бе, пышаћ жќне

т.б.  жетiлдi

рiлген тас ћџ

ралдар.

Аѓшылыћ,

балыћ аулау,

жер !ѓдеу, мал

!сiру, ћол!нер.

Рулыћ

ћауымдар.

Анимизм,

тотемизм,

магия.

Мыс-тас ѕасы-

ры (энеолит)

б.з.б. 3000–

1800 жылдар.

Мыстан

жасалѕан

ћанжар, балта

т.б. ћџралдар.

Егiншiлiк пен

малшылыћ.

Аталыћ ру.

Ћџрбандыћ

шалу, аруаћ

тарѕа табыну.

Неолит кезеѓiнде адамдар ћандай жаѓалыћ-

тар ойлап тапты?

Сазбалшыћтан ћыш ыдыстар дайындалды, шы

быћтан себет тоћылды, жiп иiру, тоћымашылыћ

ћалыптасты, ћайыћ жасалды, љйлер салынды.

Алѕашћы ћауымдаѕы адамдардыѓ Eмiр

тарихын ћалай меѓгергенiѓдi тексерiп кEр.

37

Еѓбек ћџралдары.

2-тарау. 

2-тарау. 

2-тарау. 

2-тарау. 

2-тарау.  Ћола дќуiрiндегi Ћазаћстан

Ћола  дќуiрi  жалпы  адамзат  баласыныѓ  даму  тарихын-

да ерекше  орын  алады. Бџл  дќуiрде  адамзат  металл  ѓдеудi

игердi.  Ал  ндiрiске  металл  ћџралдардыѓ  енуi еѓбек  нiмдi-

лiгiн арттырды, шаруашылыћтыѓ жаѓа тљрлерiнiѓ пайда

болуына себеп болды. Ћазаћстан жерiндегi ћола дќуiрi  б.з.б.

2 мыѓыншы жылдыћ – б.з.б. 8 ѕасыр аралыѕын ћамтиды.

 §8. ДЌУIРДIЃ НЕГIЗГI СИПАТЫ

1. ндiрiске металл ћџрал-саймандардыѓ енуi.

Адамзат баласыныѓ ойсанасы, !мiр сљру тќжiрибесi

заман !ткен сайын жетiлiп отырды. Uндiрiстi игеру

тќжiрибесi џрпаћтан џрпаћћа жалѕасты. Тџрмыста

тџѓѕыш пайдаланылѕан металл – мыс. Адамдар ал

дымен табиѕатта кездесетiн таза мыс ћорытпасын

пайдаланѕан. Осындай табиѕи таза мыстан жасалѕан

џсаћ ћџралдар: бiздер, жебе џштары, мыс тiлiкшелер

энеолит дќуiрiнен кездеседi. Ал тотыћћан мыс руда

сынан металл ћорыту ћола дќуiрiнде басталды.

Ћола табиѕатта таза кљйiнде кездеспейдi. Ол не

гiзiнен  мыс пен ћалайыныѓ ћосындысынан алынады.

Металл кенiштер ћазiргi Зыряновск, Жезћазѕан ма

ѓайында, Ћарћаралы, Аћшатау тауларында болѕан.

Ћазаћтыѓ белгiлi ѕалымы 

Ћ. И. Сќтбаевтыѓ есебi бо

йынша, к!не заманда Жезћазѕаннан 1 миллион тон

надай кен !ндiрiлiп, одан 100 мыѓ тоннадай

мыс ћорытылѕан. Шыѕыс Ћазаћстанда На

рым мен Ћалба кен орнында 1100 тонна

ћалайы шыѕарылѕан.

К!не замандаѕы кен !ндiрушiлердiѓ ћоны

сы кенiшке жаћын орналасты. Кендi ћорыту

љшiн ћџрылысы !те кљрделi ћазандыћтар

салынды. Ћазандыћћа ауа љрлейтiн к!рiк жа

салды. Осындай ћазандыћтар к!не кен орын

дарынан к!птеп табылѕан.

Б.з.б. 2 мыѓжылдыћтыѓ ортасында

Ћазаћстан тайпалары ћола бџйымдар жасау

iсiн меѓгердi.

38

Найзаныѓ џшы.

Мыс !ндiру ќдiсi былай орындалѕан: кен орны

ныѓ алдына от жаћћан, кен ћызѕаннан кейiн оѕан су

ћџйѕан. Осыныѓ нќтижесiнде тас шытынап, уатыл

ѕан, с!йтiп бiршама босаѕан. Бџдан соѓ тас ћайланыѓ

немесе аѕаш сынаныѓ к!мегiмен кендi опырып алып,

тас балѕамен џсаћтаѕан. Мыс кенiн отћа !ртеген, со

дан кейiн барып арнаулы пеште ћорытћан. Еѓбек

ћџралдары тас немесе сазбалшыћ ћалыптарѕа ћџйы

лып, !ѓделген. Ћоланы одан жасалатын ћџралдыѓ

ћайда ћолданылатынына байланысты ќр тљрлi ћџ

рамда балћытћан. Одан балта, пышаћ, ћанжар, шап

пашот, жебенiѓ жќне найзаныѓ џштары, ћайла, ораћ,

ќр тљрлi ќшекейлер жасалѕан. Ћоладан жасалѕан бџ

йымдар тастан жќне мыстан жасалѕан еѓбек

ћџралдарын бiртiндеп ыѕыстырды. Бџл кезеѓ тарих

та 

ћола дќуiрi деп аталады.

2. Андрон мќдениетi туралы мќлiмет. Еуразия

даласындаѕы ћола дќуiрiнiѓ жетiстiктерi 

Андрон мќ-

дениетi деп аталады. Осы мќдениеттiѓ алѕашћы ес

керткiштерi Андроново деген селоныѓ маѓынан та

былѕан. Бџл село Сiбiрдегi Ачинск ћаласыныѓ жа

нында орналасћан. Сол селоныѓ атына ћарай бџл

ћола мќдениетi «Андрон мќдениетi» атанып кеттi.

Андрон тектес ћола мќдениетi Орал (Жайыћ)

!зенiнен бастап, Енисей !зенiне дейiнгi, Батыс Сiбiр ор

манды алћабынан бастап, Памир тауларына дейiнгi ара

лыћћа тараѕан.

Ѕалымдар Солтљстiк жќне Батыс Ћазаћстаннан

80нен аса Андрон мќдениетiнiѓ ћоныстарын зерт

тедi. Олардыѓ кейбiрiн ертедегi алѕашћы ћалалар

деуге келедi. Мысалы, Ћазаћстанныѓ Ћостанай облы

сы мен Ресейдiѓ Челябi облысыныѓ шекарасында

табылѕан  Арћайымды ѕалымдар ћола дќуiрiндегi

ћалаѕа џћсатады.

Ћола дќуiрiне жататын Солтљстiк Ћазаћстандаѕы

Петровка мен Боголюбов ћоныстары орлармен жќне

дуалдармен ћоршалѕан. Сондайаћ ѕалымдар Орта

лыћ Ћазаћстан аумаѕынан ћола дќуiрiне тќн 30 ћо

нысты, 150 обаны зерттедi.

39

Оѓтљстiк Ћазаћстан  мен Жетiсудаѕы

Таѓбалытас пен Ћаратау жартастарынан

табылѕан суреттер бџл аймаћта да ћола

дќуiрiнде адамдар мекендегенiн бiлдiредi.

Арал  теѓiзiнiѓ шыѕыс жаѕындаѕы ћола

дќуiрi ескерткiштерi жаћсы зерттелген.

Соныѓ бiрi – Сырдарияныѓ т!менгi аѕы

сындаѕы, ћола дќуiрiнiѓ соѓѕы кезеѓiне жа

татын Тљгiскен кесенесi. Кесене кљйдiрiл

меген кiрпiштен салынѕан. Оныѓ iшiндегi

айналма дќлiздер мен тамныѓ ортасына

ыдыстар, ћоладан жасалѕан ћџралдар мен

ћарулар, алтын ќшекейлер ћойылѕан.

Uздерiнiѓ дене ћџрылысы жаѕынан ан

дрондыћтар еуропеоидтерге џћсаѕан.

Олардыѓ бойы онша биiк емес, бетi жалпаћ, маѓдай

лары тайћылау болып келген. Сырт бетбейнесiн

академик 

В.П. Алексеев былай сипаттайды:

«Андрондыћтар мџрынды келген, бет сљйегi

шыѕыѓћы емес, к!здерi љлкен. Кескiнкейпi iрi, дене

ћџрылысы мыѕым, жiгерлi, келбеттi адамдар болѕан».

3. Беѕазы-Дќндiбай мќдениетi. Бџл атау  Орта

лыћ Ћазаћстандаѕы Беѕазы жќне Дќндiбай мекенiн

дегi обаларѕа байланысты ћойылѕан. Осы мќдениет

ке жататын љйлердiѓ, жерлеу орындарыныѓ ћџры

лыстары !те iрiлiгiмен, тас ћашау !нерiнiѓ жетiлген

дiгiмен ерекшеленедi. Ќдетте, љйлердiѓ ћабырѕала

ры бiрбiрiмен балшыћпен байланыстырылып, iрi

тастардан ћаланѕан. Iшкi жќне сыртћы беттерiне тас

тыѓ тегiс жаѕы ћаратылѕан.

БеѕазыДќндiбай мќдениетiне жататын жерлеу

орындарыныѓ к!пшiлiгi – обалар. Андрондыћтардан

ерекшелiгi: БеѕазыДќндiбай ћорѕандары биiктеу болып

келедi жќне џсаћ ћиыршыћтастар мен топыраћтан

тџрѕызылып, етегi љлкен ћаћпаћтастармен бекiтiлген.

Бџл мќдениетке жататын ћыш ћџмыралардыѓ

ернеуi тiк, бљйiрi шыѕыѓћы, тљбi тегiс болып келедi.

БеѕазыДќндiбай ћџмыралары ќр тљрлi !рнекпен

Арћайым.

40

безендiрiлген. Тараћ жљздi жќне љзiк сызыћты

љшбџрышты !рнектер к!п кездеседi.

Ћола дќуiрiн жоспарлы зерттеу 1946 жылы бас

талды. Сол жылы ћазаћтыѓ бiртуар энциклопедист

ѕалымы 

Ќлкей Хаћанџлы Марѕџлан к!не дќуiр та

рихын зерттейтiн археологиялыћ экспедиция ћџрды.

Ќ.Х. Марѕџлан жќне оныѓ шќкiрттерiнiѓ зерттеулерi

нќтижесiнде Ћазаћстан жерiндегi ћола дќуiрi ескерт

кiштерiнiѓ сыры ашылды.

1. Мыс !ѓдеу мен ћоланыѓ пайда болуы

еѓбек !нiмдiлiгiне ћалай ќсер еттi?

2. Картадан Андрон мќдениетi тарал

ѕан жердi тап. Олардыѓ бљгiнгi кљнде ћай

мемлекеттердiѓ аумаѕына жататынын

аныћта.

1.

Мыс рудасына ћалайы ћосу арћылы ндiрiлген металл

а) темiр

ќ) мыс

б) ћола

в) ћорѕасын

г) кљмiс

2. Ћазаћстанда ћола дќуiрiнiѓ басталѕан мерзiмi

а) б.з.б. 2 млн 600 мыѓыншы жыл

ќ) б.з.б. 40–12 мыѓыншы жыл

б) б.з.б. 2 мыѓыншы жыл

в) б.з.б. 7 мыѓыншы жыл

г) б.з.б. 3 мыѓыншы жыл

3. Андрон мќдениетiнiѓ алѕашћы ескерткiштерi табылѕан жер

а) Памир тауы

ќ) Андроново селосы

б) Тараз ћаласы

в) Челябi облысы

г) Сыр бойы

жүктеу/скачать 107,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: