Сабақтар өткізу үшін де өте қажет. Бүл кітап университетгер мен академиялардың инженерлік мамандықтарында оқитьш

Д
лыопш 
а
іЮ 5
  мек/лел
5а*ет Ст ІН К
7 
ЗМ-М
109-сурет
3.  Стандарт тетікбөлшектерге жүмыс сызбалары сызыл- 
майды. Осындай сызбалары сызылмайтын тетікбөлшектерге 
бүрандамалар,  үстастырмалар,  сомындар,  тығырықтар, 
мүрындықтар және т.б. жатады. Стандарт тетікбөлшектерді
сипаттізімге қарап бөліп алу керек.
4.  Стандарт  емес  тетікбөлшектердің  әрқайсысының
сызбасын жеке-жеке  салу  керек.
104-суреттегі қүрастырылған бүйым сызбасын бөлшектеуш
қарастырайық.  Жоғарыда бүл сызбаның қүрамына  кіретін 
тетікбөлшектермен  танысқан  болатынбыз.  Ол  8  тетікбөл- 
шектен түрады. Оньщ екеуі (7-тет. пен 8-тет.), яғни мүрын- 
дықтар, стандарт тетікбөлшектердің қатарына жатады. Кдлған 
алтауының сызбасын салу керек. Онда тетікбөлшектщ басты 
кескінін  тандап,  оның  жеткілікті  кескінін  анықтап  алады.
110-сурет
128

ст  |Аі а с ш
Өнше
тірегіш
бояат Ст ЗНвСТЗЮ-Н
колы
Сы,иан
1 
1 вёіЛ
Алматы 
105
  -
 
нектеп
111-сурет
Мүндайда тетікбөлшек кескінінің саньш қүрастыру сызба- 
ларынан көшіріп алуға болмайды. Кескін саны барьшша аз, 
бірақ  тетікбөлшектің  пішінін  және  өлшемін  тольіқ  анық- 
тайтын болсын. Маңцайша құрастыру сызбасында үш кескін 
де берілген, ал оның сызбасында ( 106-сурет) екі кескін жет- 
кілікті. Кескін түрлерін толық және тиімді пайдалану керек. 
Бүрандама (107-сурет) ей кескінде, ал қүрастыру  сызбасында
үш көрініс те салынып отыр.
ПнвВиоаппарат
112-сурет
129

Тегершік
Стандарт тегт
Солт  М8 НЕСТ 9515- 70
ыгырык  8 НЕСТ 6958- 68
Материалдар
Кендір
Қ0/7Ы
Сыііан
Аитсі-1
 
ве/п
Алматы 
105 - мектеп
ЬёКіГП
5
а
с
а 1 
<|
"я|
і
іІІ
белгіленуі
А т а у ы
рз % 
<6 
. 5Г 
£
Ескерту
1 • 
Кужаттар
[дзі
| 
Қүрастыру сыэВасы
1
[ 
Твтікбйлшехтер
Г7І
1 
Тұрқы
 
_______
1
  рвМ *
1 
2
[К л а п а н
1
  I 
б*лог>Ь5
3
1 
Ш пиндель
1
 
I
С т .І
и
| 
С ақина
1
Ст.з
I 
5 |
Төлке
1
Жез/іб
\6
[ 
Сомын
1
Ст  3
113-сурет
Қажетгі және жеткілікті кескіндер саны мен түрлері анық- 
талғаннан кейін маспггабты тандайды.  Бүрама үшін бір-ақ 
кескін жеткілікті (108-сурет). Түтқа (109-сурет) жөне сақина 
(110-сурет) үшін де бір кескін жеткілікті. Түтқаның үштарына 
көңіл бөліп қараңцар. Сақина сызбасында жарты көрініс пен 
жарты  тілік  біріктіріліп  сызылған.  Оның  сыртқы  беті  тор 
деп аталатьшьш естеріңе түсіріңцер, ал ңилиндр пішінді тесігі 
қиық конусқа үштасады. Өкше тірегіш сызбасы екі кескіннен 
түрады  (111-сурет).  Алдыңғы  көріністе  жерғілікті  тілік 
пайдаланылған, ал тілікге сызықтау сызықтарын азайту үшін
ол ирек сызықтармен шектелген. Өлшемдер түсірілген және
негізгі жазулар толтырылған.  Тетікбөлшектер  бірдей  мате- 
риалдан, атап айтқанда, сапасы қарапайым көміртекп болатган 
“Болат Ст 3 МЕСТ 380-71” жасалған.
130

Қүрастырылған бүйым сызбасына тетікбөлшектердің өл- 
шемдері  түсірілмейді.  Сонда тетікбөлшек сызбаларындағы 
өлшемдер кайдан альшады? Ол үшін тетікбөлшектердің кескі- 
нін масштабты сызғышпен өлшейді. Алынған санды қүрас- 
тыру  сызбасының  масштабьша  бөледі.  Сонда  қарастырып 
отырған өлшем анықталады. Мысалы, тетікболшектің қүрас- 
тыру сызбасьшан өлшеніп алынған үзындығы — 50 мм, негізгі 
жазудан анықталған масштаб 1:2 болсьш. Сонда тетікбөлшектің 
номкнал үзьщдьпы былайша есептеледі: 50:(1:2)=50 • 2=100 
мм  болады.  Егер  негізгі  жазудағы  көрсетілғен  маспггаб  5:1 
болса,  онда  тетікбөлш ектің  номинал  үзындығы 
50:(5:1)=50:5=10 мм  болады.  Өлшемді аньпс,тауда табьшған 
сандарды олардың тағайьщцалған мөндерімен салыстырып 
отыру керек.  Мысалы,  біліктің сызбадан  олшеніп  алынған 
диаметрі  22  мм,  ал масштабы  1:2,5  болсын.  Сонда біліктің 
номинал диаметрі 22:(1:2,5)=22:2,5=55 мм болуы керек. Бірақ, 
ондай номинал өлшем жоқ.  Сондықтан оны 56 мм деп алу 
керек.  104-суретте бүрандаманьщ кілтке  арналған өлшемі 
29  мм,  бірақ  ондай  кілт  жоқ.  Сондықтан  кілтке  арналған 
өлшемді 30 мм деп алу керек.
Жаттығулар
1. Қүрастырылған бүйымдар қалай жасалады? Қүрастыру сызбасы не үшін
керек?
2.  Қүрастырылған  бүйым  сызбасын  оқу  деп  нені  айтады?  Техникалык
сипаттама  не  үшін  керек  онда  не  туралы  айтылады?
3.  Қүрастырылған  бүйым  сызбасын  тетікбөлшектеуді  қалай  түсінесің?
Тетікбөлшектердің  жүмыс  сызбасындагы  елшемдерді  қайдан  алады?
4.  112-суретге  пневмоаппараттың  қүрастыру  сызбасы,  ал  113-суретте 
сипатгізімі  келтірілген.  Пневмоаппарат  сығылған  ауа  немесе  басқа 
сығылған  газдар  жүретін  түтіктерді  ашып  және  қайтадан  жабу  үшін 
қолданылады.  Пішіні конус тәрізді клапан (2) шпиндельдің (3)  үшына 
жаншып  біріктірілген.  Шпиндельді  бүрағанда  онымен  бірге  осьтің 
бағытымен клапан да қозғалады.  Сөйтіп, клапан түрқының (4) сөйкес 
тесігін  бітеп,  сығылған  ауаны  тоқтатады.  Қүрастыру  сызбасын  оқу 
және  тетікбөлшектеу  керек.
7.4.  Конструкторлық қүжатгардың бірыңгай жүйесі туралы
Бүйым  сызбасы  кескінделген  нәрселердің  пішіні  мен 
өлшемдері туралы толық түсінік беру үшін көпшілікке ортақ 
осы оқулықта баяңцалған ережелер мен заңдылықтар сақталып 
орьшдалуы қажет. Осьшдай техникада жөне өндірісте басшы- 
лыққа альшатын қүжатгарды мемлекеттік стандарт (МЕСТ) 
деп атайды.  Стандарт агылшынның үлгі деген  мағынадағы
131

сөзінен шығады. Сызба салуда қолданылатын зандылықтар 
мен  ережелерді  тағайындайтын  стандартгардын  жиынын 
конструкторлық қужаттардың бірыңгай жүйесі
 (КҚБЖ) дейді. 
М емлекеттік  стандартты  белгілеудің  мысалы:  МЕСТ
2.301-68.  Мүндағы  2  —  стандарт  КҚБЖ -ның  қүрамына
енетінін,  3  —  классификациялау тобын,  01 
осы  топтағы 
стандарттың нөмірін жөне сызықшадан кейінп 68 стандарпгтың 
бекітілген жылын көрсетеді. Пішімдердің өлшемдері — МЕСТ
2.301-68*, масштабтар — МЕСТ 2.302-68*, сызыктар — МЕСТ 
2.303-68*,  сызба  қаріптері  —  МЕСТ 2.304-81,  кескіндер  — 
МЕСТ  2.305-68*,  өлшемдерді  түсіру  —  МЕСТ  2.307-68*, 
беттердің  кедір-бүдырлығын  белгілеу  —  МЕСТ  2.309-73,
бүранданың кескіні  —  МЕСТ 2.311-68*,  аксонометриялық
проекциялар  —  МЕСТ  2.317-69  бойынша  орындалады. 
Стандартқа  өндіріс пен техниканың дамуына байланысты 
өзгерістер енгізіліп түрады,  ал өрбір бес немесе он жылдан 
кейін стандарт қайта қаралады. Егер оған өзгеріс еңгізілсе,*
белгісі қойылады.
Стандарттау бүйымның өзіндік қүнын азайтады, сапасын
арттырады,  жобалау  мерзімін  кемітеді,  материалдарды
үнемдеуге және ғылыми-техникалық прогресгі тездетуге жол
ашады.
Стандарттау аркылы шаруаінылықта және ғылымда кез- 
десетін  біраз  маңызды  мәселелерді  шешуге  болады.  Оның 
даму тарихы ертеден басталады. Мысырдағы алып пирамида 
өлшемдері бірдей тастардан қаланған, яғни бүл едце кірпіш, 
садақ және с.с. бүйымдар үшін стандарт болған. Рим империя- 
сы да стандарттауға көп көңіл бөлген, онда үзындық, көлем, 
салмақ олшемдерімен қатар жолдың ені де стандартталған. 
Біздің қазақ елінде де көптеген үлгілерді белгілі бір жұйеге 
келтіру  тиісті  дәрежеде  дамыганын  көреміз.  Киіз  үйдің 
керегелері, уықтары мен есікгері бірдей етіп жасалған. Төрт 
канат,  алты  қанат  үйлердің  керегелерін,  уықтарын  және 
есіктерін алмастыруға болады. Ер, айыл, тоқым, жүген және 
с.с. ат әбзелдері стандартгалған бүйымдар қатарына жатады. 
Ресейде стандарггау Иван Грозный дәуірінен басталып, I Петр
патшалығы түсында одан әрі қарай дамыды. ^
Қазір халықаралық стандартгарды жаппай меңгеру және 
енгізу маңызды мәселе болып түр. Елімізде шет елдерге шыга- 
рылатын  шикі  зат  пен  тауарлардың  сапасы  “180  9001  — 
Сапа  менеджмент  жүйесі”  деп  аталатын  халықаралык 
стандартқа сойкес болуы тиіс. Сондай-ақ орта және жоғары 
мектептердегі  окыту  және  бшім  берудің  сапасын  да  осы 
стандарт  анықтайды.  Өндіріс  кәсіпорындарының,  атап 
айтқанда зауыттар мен фабрикалардың, элекгр сгансаларының
132

және т.б. жүмыстары “180 14001 — Экологиялық менеджмент 
жүйесі” деп аталатын халыкдралық стандарг талабын қанағат-
тандыруы қажет.
Сызу сабагыңда окушыларды кейбір стандарпармен таныс-
тырған  дүрыс.  Өйткені,  машиналар  мен  қүрылыстарды
жобалауда, техникалық қүжат орындауда КҚБЖ стандарт-
тарына  сүйенеді және  оларды  бүрмалауға жол  берілмейді.
Стандарт  ережелерін  сактамағандарды  жауапқа  тартады,
сондықтан оны техниканың заңы деуге болады.

МАЗМҮНЫ
Кіріспе
3
1-тарау.  Сызбаны безендірудің жалпы ережелері
1.1.  Пішім..................................................................................4
1.2. Масштаб............................................................................. 4
1.3. Сызба сызықтары........ ....................................................5
1.4. Сызбаға өлшемдерді түсіру.............................................6
1.5. Түйіндесулер..................................................................... 9
Жатгығулар..............................................................................13
2-тарау.  Кескіндер:  көріністер, тіліктер,
қималар және аксонометрия
2.1.  Негізгі көріністер............................................................14
2.2. Қосымша және жергілікті көріністер.......................... 17
2.3. Қарапайым тіліктер....................................................... 18
2.4.  Күрделі тіліктер..............................................................22
2.5. Қималар........................................................................... 23
2.6.  Шығарылған элемент.
Кейбір ықшамдаулар мен шарттылықтар............................ 25
2.7. Аксонометрия.................................................................. 26
Жатгығулар..............................................................................30
3-тарау. Бүйымдар және кейбір типтік тетікбөлшектер
3.1. Бүйымдардың түрлері жөне конструкторлық 
қүжатгар.................................................................................  33
Жатгығулар..............................................................................35
3.2.  Біліктер мен осьтер.........................................................35
Жатгығулар...........................................................................— 37
3.3. Тегершікгер, серіппелер.................................................38
Жатгығулар..............................................................................40
3.3. Тісті доңғалақтар.............................................................
41
Жатгығулар..............................................................................48
4-тарау.  Бүранданың және бүрандалы тетікбөлшектердін
кескіндері
4.1. Бүрама қозғалыстар мен сызықтар..............................
49
Жаттығулар..............................................................................51
............................ ............................................ 52
4.2. Бүрандалар 
Жатгығулар
54
4.3. Бүранда түрлері және олардың сызбада белгіленуі  .... 54
134

Жатгығулар.................................................. | ......................
щ
4.4. Бүрандаларды сызбада ықшамдап кескіндеу.............ои
Жаттьпулар................................................ ..........................Р
4.5. Тетікбөлшектерді бүрандаманың жөне 
үстастырманың көмегімен біріктіру..................................66
\ Т/ 
—  I ■
 Г  І Ш
 Г Т Т Л Л  
. 
и
. 
_
_
_
_
_
_
__
_
_
_
_
_
_
_
_
/  
І
Жаттыгулар
эскиз,
Техникалык
5.1.  Сызбаның негізгі жазуы.............................................. 76
5.2. Тетікбөлшектің сызбасы.............................................. 78
Жатгығу................................................................................~1
5.3. Тетікбөлшектің эскизі................................................. | |
Жатгығулар.......... ................................................................
5.4. Тетікбөлшекті өлшеу тәсілдері.................................... °°
Жатгығулар.......................................................................... 92
5.5. Техникалық сурет........................................................ Ц
Жатгығулар.................... ......................................................95
6-тарау.  Біріктірілген тетікбөлшектердің кескіндері
6.1. Тетікбөлшекгерді кілтекпен бірікгіру........................ 97
Жатгығулар........................................................................
6.2.  Пісірмелі біріктіруді кескіндеу................................. 100
Жатгығулар........................................................................ М і
6.3. Дөнекерлеу, желімдеу және тігу арқылы
біріктірулерді кескіндеу.................................................... 105
Жатшғулар........................................................................
7-тарау. Қүрастырылған бүйымдардын сызбалары
7.1. Қүрастьфу сызбасы туралы жалпы түсінік.
Сипатгізім.......................................................................... |Ш
Жатгығулар............................................ ............................В 1
7.2. Қүрастыру сызбасын бүйымньщ өзіне қарап салу...  115
Жаттыгулар........................................................................ 121
7.3. Қүрастыру сызбаларын оқу. Бөлшекгеу................... 122
Жатгығулар........................................ ......................—
........
7.4. Конструкторлық қүжатгардың бірыңғай жүйесі
туралы................................................................................ 131

Ж.М.ЕСМҮХАН
Техникалық  сызу
( Оку қуралы)
Редакторы 
Әйгерім  Әлімбекова 
Техникалық  редакторы 

жүктеу/скачать 8,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: