Сабақтар өткізу үшін де өте қажет. Бүл кітап университетгер мен академиялардың инженерлік мамандықтарында оқитьш

3.  Оңқай және солақай бүрама сызықтардын қандай айырмашылыктары
бар? 
-
4.  Цилиндрлік бүрама сызықты қалай алады? Оның фронталь  проекдия-
сында  алынған  сызықтың  атын  ата. 
*
5.  Дәптеріңе  диаметрі  50  мм,  биіктігі  40  мм  цилиндрдің  бетіне 
қадамы 
40  мм  солақай  бүрама  сызық  сал.  Қатгы  қағазға  цилиндрдің  толық 
бетінің  жаймасын  салып,  оған  бүрама  сызықтың  нүктелерін  түсір. 
Жайманы  қиып  алып,  одан  цилиндр  жаса.  Осы  мақсатга  жайманы 
қиғанда айқастыру үшін  молырақ алған дүрыс.  Сонда  цилиндр бүйір 
бетінің  жаймасы  болатын  тіктөртбүрыштың  диагоналі  цилиндрлік 
бүрама  сызыққа  айналғанын  көресің.
Жазық фигураны (шаршы, үшбүрыш, трапеция және т.б.) 
бүрама  қозғағанда  шығатьга  денені 
буранда
  деп  атайды. 
Бүранданы жасайтын жазық фигураны бүранданың профилі 
дейді.  Профиліне  қарай  бүрандаларды  үшбүрышты,  тік- 
бүрышты және  трапеция тәріздес  бүранда деп ажыратады. 
Үшбүрыштың  бүрама  қозғалысынан  шығатын  бүранданы 
ушбурыіиты буранда,
 ал трапецияның бүрама қозғалысынан 
шығатын бүранданы 
трапеция тәріздес буранда
 деп атайды. 
Тікбүрышты  бүранданы  сызбада  салу  54,  а-суретте
көрсетілген. Оның профилі 
АВСИ
 тіктөртбүрышы. Ол суретте 
сызықталып  ажыратылған.  Осы  тіктөртбүрыш  бүрама 
қозғалады  делік.  Сонда  оның  төбелері 
А,  В,  С
  жөне 
й  
нүктелері цилиндрлік бүрама сызықтарды сызады. Сызбада
4.2.  Бүрандалар
ә)
54-сурет
52

аталған  нүктелердің траекториялары  болатын төрт  бүрама 
цилиндрлік сызықтардьщ көрінетін  бөліктері  ғана  көрсетіл- 
ген.  Үшбүрышты бүранданы салу 54,  ә-суретте келтірілген. 
Оның профилі 
АВС
 үшбүрышы. 
АВС
 үшбүрышьщ  бүрама 
қозғасақ,  үшбүрыппы  бүранданы  аламыз.
Трапеция тәріздес бүранданы салу үшін табандары айналу 
осіне параллель трапецияның бүрама қозғалысын қарастыру 
керек.
Бүрандалар да, бүрама сызықтар сияқты оңқай және сола- 
қай болуы мүмкін. 54-суретгегі бүрандалар онқай бүрандалар 
екенін  анықтау  қиын  емес.  Іс  жүзінде  бүранданың  оңқай 
немесе  солақай  екенін  ажырату  үшін  мына  ережені  есте 
сақтаған дүрыс: егер бүраңданы сағат тілі бағытында бүрағанда 
ол қашықтай  беретін болса,  онда оның оңқай болғаны;  ал 
егер сағат тілі бағытында бүрағанда жақындай беретін болса, 
ондаоның  солақай  бүранда  болғаны.
Жоғарыда  бүранда  алу  үшін  тек  бір  ғана  көпбүрышты 
алып,  оны бүрама қозғадық.  Осындай бүранда бір  кірмелі 
бүранда деп  аталады.  Бүраңца  алу үшін  бірнеше  өзара тең 
жазық фигураның бүрама қозғалыстарын қарастыруға болады. 
Мүндай  жягдайда  көп  кірмелі  бүранда  алынады.  Мысалы, 
54, б-суреттегі бүранданы қарастырайық. Ол ортақ төбелері 
бар  екі  үшбүрыштың  бүрама  қозғалыстары  нәтижесінде 
алынған. Сондықтан, ол — екі кірмелі бүранда.
Үстіңгі  көріністер  54-суретте  горизонталь  тіліктермен 
алмасгырылған. Үшбүрышты бір кірмелі бүранданың горизон- 
таль тілікгегі  қимасын  салуды  түсіндірейік. 
Б—Б
 қимасын 
анықтайгьш горизонталь жазықтық 
А,  В,  С
 нүкгелері сызатьш 
бүрама сызықтарды  1, 2, 3 нүктелерінде қияды. Сонда 12,
2г 
жөне 32 нүкгелерін қосатын қисық сызықтарды жүргізу керек. 
Аталған қисық сызықтардың аралық нүктелерін табу үшін 
бүранда профилінің аралык жағдайларын пайдалану керек.
54,  ә-суретте А/нүктесінің проекцияларын салу көрсетілген. 
Ол үшін горизонталь проекцияда центр арқылы өтетін түзу
жүргізіледі  де,  профилі 
АВС
 үшбүрышының 
горизонталь
проекциясы болатын кесінді (  А,В, немесе 
ВгС
г)  алынады. 
Одан кейін осы үшбүрыштың фронталь проекциясы ( ДВ,С,
үшбүрышы) анықталады. 
АІВ
  түзуінің қиюшы жазықтыпен
қиылысу нүктесі — 
М.
 Осыдан  ДВ,  жөне  1,3, кесінділерінің
қиылысу нүктесі болатын  А/,  нүктесі табылады. 
М
; нүктесі 
арқылы  жүргізілген  вертикаль  байланыс  сызығы  мен
53

А, В, кесіндісі 
М2
 нүктесінде қиылысады. Осылайша 
М
 нүктесі
сияқты нүктелерді қалауымызша табуға болады.
12, 
М2
  және  2,  нүктелерін  қосатын  қима  сызығы  — 
Архимед спиралі, 
22
 нүктесін 32 нүктесімен қосатын қисық 
та Архимед спиралінің үзіндісі.
54-суретге  бүранда  ғана  емес,  бүрандасы  бар  сырық  та 
кескінделғен.  Осьшдай  беттің  сыртқы  бетінде  орналасқан 
бүрандаларды сыртқы бүрандалар дейді.
Бүранданы цилиндр тәрізді тесіктердің ішкі бетгеріне це 
орналастыруға болады. Бүл жағдайда ішкі бүранда алынады. 
Бүрандалар  конус  пішінді  сырықтарға  немесе  тесіктерге 
ойылулары мүмкін.  Сондықтан бүрандалар 
конустық
 және 
цилиндрлік
  болы п  бөлін еді.  К он усты қ  бүрандалар 
тетікбөлшектің ішкі бетіне де, сыртқы бетіне де орналасады.
Жаттыгулар
1.  Бүрандалар  қалай  алынады?  Бүранда  түрлерін  ата.  Ішкі  бүраңданың 
сыртқы  бүрандадан  айырмашылығы  қандай?
2.  Солақай  бүранданы  оңқай  бүрандадан  қалай  ажыратуға болады?  Кеп 
кірмелі  бүранда  мен  бір  кірмелі  бүранданың  айырмашылықтары
қандай? 
•'  і  Щ
3.  Конустық  және  цилиңдрлік  бүрандалардың  айырмашылықтары  бар
ма?  Бар  болса,  қандай?
4.  Диаметрі  40  мм,  биіктігі  60  мм  цилиндр  алып,  оның  бетіне  профилі 
қабырғасының үзындьпы  5  мм  шаршы  болатын тікбүрышты  бүранда 
сал.  Бүраңцаның  қадамы  30  мм.
5.  Диаметрі  40  мм,  биіктігі  60  мм  цилиндрдің  бетіне  профилі  биіюігі  5 
мм  тең  қабырғалы  үшбүрыш  болатын  бүранда  сал.  Бүранданың 
қадамы  20  мм  болсын.  Үстіңгі  көрініске  цилиндрді  тең  екіге  бөлетін 
горизонталь  жазықтықпен  қимасын  түрғыз.
4.3.  Бүранда түрлері және олардың сызбада белгіленуі
Бүрандаларды пайдалану қажеттілігіне қарай 
бекіту бүранда- 
лары
 және 
журістік бурандалар
 деп екі топқа бөледі.  Бекіту 
бүрандалары  бүйымдарды  біріктіру  үшін  қолданылатын 
тетікбөлшектерде,  ал  жүріс  бүрандалары  домкраттарда, 
престерде кезцеседі. Техника да жиі қолданыл атын, өлшемдері 
есептелген  және  тағайындалған  бүрандаларцың  кейбіріне 
тоқталайық.
Метрикалық бүранда. Бүл ең көп тараған бекіту бүранда- 
сы. Оның профилі төбесіндегі бүрышы 60°-қа, биіктігі Я-ге 
тең үшбүрьпп (55-сурет). Бүрандасы сыртында болатын тетік- 
бөлшекті шартгы түрде “бүрандама” деп, ал бүрандасы ішінде
54

с
55-сурет
болатьш тетікбөлшекті “сомьш” деп атайық. Сызбадағы 
а — 
сыртқы бүранданың (бүрандаманың) сыртқы диаметрі, 
И -  
ішкі  бүранданын  (сомынның)  сыртқы  диаметрі, 
сІх  — 
бүраңдаманъщ ішкі диаметрі, Ш — сомынньщ ішкі диаметрі, 
И
 — бүраңдаманьщ ортаңгы диаметрі, Д  — сомынньщ ортащы 
диаметрі, 
-
  бүрандаманың  ойықтарын  анықтайтын 
диаметрі, 
Р  —
  бүранданың  қадамы.  Профильдің  үштары 
биіктігінің  1/8  бөлігіне  кесілген  болса,  ойықтар  биіктіктің
1/6 бөлігіне жапырылған.
Профиль  биіктігі  және  жапырылу  радиусы  мына
тендіктерден анықталады:
Метрикалық  бүранданьщ  басты  параметрлері  —  оның 
номинал диаметрі мен қадамы 
Р.
 Диаметрлер мен қадамның
кейбір мәндері 5-кестеде  көрсетілген.
Бүранданын  өрбір  номинал  диаметріне  оның  бірнеше 
қадамы  сәйкес  келеді.  Осыган  байланысты  метрикалық 
бүранданы 
ірі қадамды
 және 
майда қадамды
 деп бөледі. Әрбір 
номинал диаметр үшін ірі қадамды бүраңда біреу, ал қалган- 
дары майда қадамдылар.  Мысалы, номинал диаметр 20 мм 
болса,  ірі  қадамды бүранданың қадамы  2,5  мм  болады.  Ал 
майда қадамды бүранданың қадамы  2;  1,5;  1; 0,75; 0,5 мм
болуы мүмкін.
Бүрандаларды сызбада шартты түрде белгілеу келісілген.
Бүранданың  белгісі мына  бөліктерден  түрады:
к  шт т .
6
2
55

•  бір  немесе  бірнеше латын  өрпі  —  бүранданың түрін
анықтайды; 
Э
•  бүраңданың миллиметрмен есептелген номинал диаметрін
көрсететін сан; 
1
•  бүранданың кіру санын  көрсететін  цифр; егер бүранда
бір кірмелі болса,  оңда бүл сан көрсетілмейді;
•  бүранда қадамының сан мөні, ірі қадам көрсетілмейді;
•  бүранда солақай болса, онда ҺН өрілтері жазылады,  ал
бүранда оңқай болса,  онда  ешқандайжазу  болмайды.
Мысалдар: М16 — номинал диаметрі  16 мм, қадамы 2 мм 
оңқай, метрикалық ірі қадамды бүраңда;
М  20 х  1  ЬН  —  номинал диаметрі  20  мм,  қадамы  1  мм, 
солақай үсақ қадамды  метрикалық бүранда.
Трапециялық  бүранда. 
Күштерді  беру  үшін,  айналмалы 
қозғалысты  түзусызықты  қозғалысқа  айналдыру  үшін 
трапециялық  бүранда  пайдаланылады.  Оның  профилі  — 
көлбеу қабырғаларының арасыңдағы бүрышы  30°  болатын 
теңбүйірлі трапеция. Трапециялық бүрандалардың“сомьш” 
мен  “бүрама” үшін бірдей профилі 56-суретте келтірілген. 
Ондағы  белгілеулер  55-суретгегі  сияқты: 
сі
  —  бүраманың 
сыртқы  диаметрі; 
Ә  —
  сомынның  сыртқы  диаметрі; 
4   — 
бүраманьщ ішкі диаметрі; 
О.
 — сомынның ішкі диаметрі; 
Р — 
бүранданың қадамы; 
Н=
 1,866 • 
Р —
 бастапқы үшбүрыштың 
биіктігі; 
Н {  —
  бүранда  профилінің  биікгігі.  Трапециялық 
бүранданьщ тағайьшдалған қадамдары:  1,5; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 
9;  10;  12;  16;  20;  24;  32;  40;  48.  Трапециялық  бүранданың
белгісі  Тг әріптерінен,  номинал диаметрінен,  кіру  саны 
Р 
пен  қадамы  Р-дан  және  солақай  бүранданың  белгісі  ЬН 
әріптерінен түрады.  Мысалы: Тг20х4(Р2)ЬН,  мүндағы Тг — 
бүранданың трапециялық екенін көрсетеді; 20 — бүранданың
56-сурет
56

номинал  диаметрі;  4  -   бұранданың  екі  кірмелі  екенін 
білдіреді;  Р2 — қадамы 2 мм-ге тең,  Ш  -  бұранда солақай 
екенін  көрсетеді.  Бұранда  бір  кірмелі  болса 
Рһ,
  ал  оңқай 
болса, ЬН деген жазу болмайды.
5-гсесте
Бүранданың  диаметрлері
Бүранданың 
қадамы  Р
Бүранданың
номинал
диаметрі
57

> \ \ \ \ \ '  
• 
Сонын
бұрома
' / 3 0 %
57-сурет
Тіректік бүранда. Сыртқы әсер бір бағытта болатын меха- 
низмдерде тіректік бүранда қолданылады. Оның профилі — 
теңбүйірлі емес трапеция; трапецияның бір бүйірі бүранданьщ 
осіне перпендекуляр түзумен 30°, ал екінші бүйірі 3° бүрыш 
жасайды (57-сурет). Тіректік бүранданьщ қадамы трапещ іялық 
бүранданың  қадамымен  бірдей.  Я=1,5878Р; 
һ =
0,75Р; 
Л=0,8677Р;  /=0,4189Р;  г=0,1243Р.  Тіректік бүранданы сыз- 
бада былай белгілейді: 880x10 ЬН (солақай), 580x10 (оңқай), 
мүндағы 8 — тіректік бүранданы,  80 — номинал диаметрі 80 
мм,  ал  10 — қадамы  10 мм екенін көрсетеді.
Қүбьфлық  бүранда.  Қүбырларды  жалғастыру  үшін  қү- 
бырлық бүранда қолданылады. Сондықтан оларға тығыздыкты 
қамтамасыз ету мақсатында (жалғастырылған жерден сүйық 
ақпайтын,  ал  газ  шықпайтын  болуы  қажет)  қатаң  талап 
қойылады. Қүбырлық бүрандалар конустық және цилиндр- 
лік  болып  ажырайды.  Қүбырлық  цилиндрлік  бүрандаға 
тоқталайық. Оның бастапқы профилі — төбесіндегі бүрышы
55° болатын теңбүйірлі үшбүрыш  (58-сурет). 
Н =0,
960491
Р, 
А=0,640327Р;  і?—0Д37329Р.  Профиль  төбелері  шеңбер
доғаларымен доңгелектелген. Қүбьфльпс, бүранданың негізгі 
олшемі  — дюйммен  есептеледі.  Дюйм  —  үзындық  өлшем 
бірлігі,  ол Англияда қолданылады.  Бір дюймде  25,4 мм бар 
(1"  =  25,4  мм).  Қүбырлық  бүранданы  сызбада  былай 
белгілейді: мысалы 0 2 , мүндағы О — бүранданың қүбырлық 
цилиндрлік  екенін  корсетеді;  2  —  екі  дюйм  деп  оқылады 
және  ол  бүрандалы  қүбырдың  ішкі диаметрін  анықтайды. 
Оны  миллиметрге  айналдырып,  дөңгелектегенде  50  мм 
болады. Ал бүранданың диаметрі 
сі
 =/>—59,616 мм-ге тең. ОІ 
1/2  мүнда  да  біз  бүранданың  қүбырлық  екенін  көреміз
58

58-сурет
және  оньщ  негізгі параметрі  і-  дюймге тең.  Бүрандалы 
қүбырдьщ  ішкі  диаметрі 40 мм, ал оның сыртқы диаметрі
47,805 мм.
Конустық метрикалық бүранданьщ метрикалық бүранда- 
дан айырмашылығы бар. Өйткені, ол цилиндрлік бетке емес 
конустылығы  1:16 болатын конустық бетке салынады. Оның 
профилі мен өлшемдері қарапайым метрикалық бүранданың 
профилі мен өлшемдеріне сәйкес келеді. Сызбада конустьщ 
метрикалық  бүранданы  белгілеудің  мысалы  — МК  20x1,5. 
Мүндағы  М  -   метрикалық,  К -  конустық деген сөздердің 
бірінші әріптері, ал оньод номинал диаметрі 20 мм, қадамы 
1,5 мм және  бүранда  оңқай.
Жаттығулар
1.  Бекіту бүрандалары  қайда  қолданылады? Жүріс  бүраңдалары  қандай
механизмдерде  кездеседі?
2.  Бүраңдалардың ішінде ең көп тарағаны кайсысы? Алдымен,  бүранда-
лардың  қарастырылған  типтерін  атап  шық.
3.  Метрикалық бүранданьщ  профилі  қандай?  Трапециялық,  тірекпк 
және  қүбырлық  бүраңдалардың  профильдері  қандай?
4.  Номинал  диаметрі  10  мм  болатын  метрикалық  ірі  қадамды  бүран- 
даның қадамы неше миллиметр? Осьшдай үсақ қадамды  бүрандалар
саны  қанша?
5.  Трапециялық және тіректік бүрандалардың қолданылатын орындарын
айтып  бер.
6.  6-кестені  толтыр:

6-кесте
Бүранданың
шартты
белгісі
Бүранданың
типі
Бүранданың
номинал
диаметрі
Бүранданың
қадамы
Бүранданын
бағыты
М24
метрикалық
24  мм
3  мм
оңқай
М16х1,5  ЬН
Тг  50x12
832x6  ЬН
ОІ  1/4
41,912  мм
2,309  мм
МК48х2  ЬН
М12
4.4.  Бүрандаларды сызбада ықшамдап кескіндеу
Бұрандаларды сызбада, олардың өлшемдерін және пішін- 
дерін сақтап салуды (4.4) қарастырдық. Одан бұрандаларды 
салу өте  кұрделі және  қиын  екенін  көрдік.  Ал,  бұрандалы 
тетікбөлшектер машина бөлшектерінің 60 пайызьшан асады. 
Сол  себепті  бұранданы  салуды  жеңілдетудің  маңызы  зор. 
Бұранданы сызбада ықшамдап кескіндей білу және бұрандалы 
тетікбөлшектердің шартгы түрде орындалған сызбаларын оқи 
білу керек.
Бүранда  профильдерінің  пішіндерін  ескермей,  барлық 
типтегі бүрандаларды сызбада оларға ортақ ережені пайда- 
ланып кескіндейді. Бүрандалардың барльиъшда да олардың 
сыртқы диаметрі 
{ё
 немесе 
В)
 және ішкі диаметрі 
Ы
  немесе
болатынын  көрдік.  Сыз- 
бада осы екі диаметрге сәйкес 
сызықтар жүргізулері тиіс.
Б урандалы  
сы ры қт ы ң 
кесгсіндерін
 (59,  өжәне б-сурет) 
қарастырайық.  Бүранданың 
сы ртқы   диаметріне  сәйкес 
сызықтар  жуан  негізгі  тұтас 
сызықпен,  ал  оның ішкі диа- 
метріне сәйкес сызықтар тұтас 
жіңішке сызықпен жүргізіледі. 
Сырық осіне параллель жазық- 
тықта  оське  параллель  төрт 
сызықты көріп түрмыз:  олар- 
дың  ең  жоғарғысы  мен  ең 
төменгісі  жуан,  ал  ортаңғы 
екеуі жіңішке сызықтармен са- 
лынған. Бүранданың шеті жуан
ә)
М1бх1
б)
59-сурет
60

I
■
в)
түтас сызықпен жүрпзіледд
және  бүл  сы зы қ  жуан
параллель сызықтар аралы- 
гын қосып түрады.  Оське 
перпендикуляр жазықтық- 
тағы  көріністе  екі шеңбер 
сызылған:  олардың  бірін-
шісі,  сыртқы  диамеірге,
екіншісі,  ішкі  диаметрге 
сөйкес.  Екінші  шеңбер 
түтас  жіңішке  сызықпен,
шамамен  шеңбердің  3/4 
бөлігіне  ғана  жүргізіледі; 
оны  кез  келген  жерден 
үзуге  болады.  Сыртқы 
шеңбер  жуан  сызықпен 
жүргізіледі.
Еңді бүраңцалы тесіктің 
кескінін  (60, 
ә
 және 
б-
су- 
рет) қарасгырайық. Мүнда,
сы ры ққа 
керісінш е, 
бүранданың 
сыртқы 
диаметріне сәйкес сызықтар жіңішке,
ал ішкі диаметрі жуан түтас сызықтармен жүргізіледі. Оське 
перпендикуляр  жазықтықтағы  кескінде  ішкі  шеңбер  жуан 
түтас  сызықтармен  жүргізіледі.  Оське  перпендикуляр 
жазықтықтағы кескінде  ішкі шеңбер жуан түтас сызықпен 
жүргізілсе,  сыртқы  шеңбер  жіңішке  түтас  сызықпен 
шеңбердің  3/4  бөлігіне  ғана  жүргізіледі.  Оське  параллель 
жазықтықта  тесікті  тілікте  кескіндейді.  Егер  осындай 
бүраңдалы тесікгі көріністе кескіндеуге тура келсе (61-сурет), 
онда 
сыртқы 
жөне  ішкі диаметрлері бойынша жүргізілетін
щ жуандықтары бірдей болады және олар үзшме 
гн  жүргізіледі.  61-суретгегі  сол  жақ  көріністе 
[  және  тесіктегі  бүрандалардың  кескінделу
сурет
61-сурет

X 1
62-сурет
ерекшеліктері  берілген.  Сыртқы және  ішкі бүрандалардың 
тіліктегі  ерекшеліктерін  62-суреттен  көресіндер.  Мүнда 
сыртқы  бүранданың шеті  көрінбейді,  сондықтан да  үзілме 
сызықпен көрсетілген. Тіліктегі сызықтау сызықтары жуан 
сызықтарға шейін жүргізіледі, олар жіңішке түтас сызықпен 
жүргізілген бүранда сызыгын қиып өтеді.
Сырықты  тесікке  оңай  кіргізу  үшін  тесіктерде  де, 
сырықтарда  да  қиықжиектер  болады.  Оське  параллель 
жазықтықтағы  кескінде  жіңішке  сызықтар  қиықжиек 
сызықтарьша  дейін  жүргізіледі,  ал  оське  перпендикуляр 
жазықтықта  қиықжиек  көрсетілмейді  (59, 
ә,  б
  және  60- 
суреттер).  Сол  жақ  көріністегі  жүргізілмейтін  сызықты 
анықтау  үш ін,  оларды  59, 
а
  және  60,  а-суреттермен 
салыстырындар.
Сырықты  ойып,  бүрандалы  сырық  алу  үшін  бүранда- 
кескіш (плашка) (63, о-сурет) деп аталатын қүрал қолданыла- 
ды.  Оның  қиықжиектері  бар  екенін  көріп  түрсыңдар. 
Сондықтан сырықтағы бүранданың соңгы орамдары дүрыс 
пішінді болмайды. Профильдің биікгігі біртіндеп кеми береді. 
Бүранданың  үзындығын  есептегенде,  оның іске жарамсыз 
бөлігін есептемейді және көрсетпейді  (59, д-сурет).
Егер бүранданьщ осы іске жарамсыз бөлігін көрсету керек 
болса, онда жіңішке сызықтың бүранда шеіін көрсететін жуан 
сы зы қпен  қиы лы су  н үктесін ен   бастап  тікбүрыш ты 
үшбүрыштың  гипотенузасы  болатын  жіңішке  сызықтар
жүргізіледі (59,  б-сурет).
Түйық  тесіктер 
бурандалы  тескіш
  (63,  ә-сурет)  деп 
аталатын қүралдың көмегімен тесіледі. Техникада кең тараған 
тескіпггердің үшы, төбесіндегі бүрыш 120° болатьш теңбүйірлі 
үшбүрьппқа  кескінделетін,  конус  тәрізді  болады.  Өйткені 
түйық тесіктің тіліктегі кескіні 120° бүрышпен қиылысатын 
екі кесіңдімен шектеледі (60,  а-сурет). Тесікке бүранда салу 
үпгін  бүранда  салғыш  (метчик)  (63,  б-сурет)  деп  аталатын 
қүралды пайдаланадьг. Оньгң үшьг қиьгқ конус тәрізді болады.
62

Қиыъжиек
а) 
ө) 
6)
63-сурет
Сондықтан  тесіктегі  бұранданъщ  соңғы  орамдары  дүрыс 
пшіінде болмайды. Профильдің биіктігі біртіңдеп кеми береді. 
Бүранданың осындай іске жарамсыз бөлігін сызбада көбіне 
көрсетпейді  (65  жөне  66-суреттер).  Керек болған жағдайда 
бүраңданың іске жарамсыз бөлігін (тесікгегі) 60, ә-суретгегідей
етіп көрсетеді.
Сызба  салу  жүмысын  жеңілдету  мақсатында  тесіктегі 
бүраңданы 60, б-суреттегідей етіп сызуға болады. Бүл сызбада 
қиықжиек көрсетілмеген және бүраңда шартгы түрде тесіктің
түбіне  дейін  жеткізілген.
Бүранданы кескіндейтін сыбайлас орналасқан жуан негізгі
және  жіңішке  түтас  сызықтардың  арақашықтьпы  0,8  мм- 
ден кем және бүранданың қадамынан артық болмауы керек. 
Сонымен,  сызбада  бүрандалардың  барлық  типтері  бірдей 
кескінделетінін  көрдік.  Шартты  кескіндеріне  қарап  тетік- 
бөлшекке қандай бүраңда ойылатынын анықтауға болмайды. 
Мүны қалай анықтау  керек?
М К  8X0,75
64-сурет
63

Ол үшін сызбаға бүранданың өлшемін 
түсіреді.  Бүранда өлшемін оське парал- 
лель жазықтықтағы кескінге түсіру үшін.
• 
#
65-сурет
шығару сызықтарын жүрпзіп алу керек. 
Шығару  сызықтары  сыртқы  (үлкен) 
диаметр сызықтарьшьщ жалғасы. Осыдан 
кейін өлшем сызығы жүргізіледі. Өлшем 
сызығыньщ үстіне немесе оньщ жалғасы- 
ның үстіне бүранданың белгіленуі толық 
жазылады.  Бүранданың белгіленуі тура- 
лы  4.3-параграфта  айтылған  болатын. 
Бүранданы  оның  осіне  перпендикуляр 
ж азы қты қта  белгілеу  үш ін  шығару 
сызықтарын  салмай,  бірден өлшем сы- 
зықтарьш жүргізуге болады. Бүранданың 
іш кі  д и ам етр ін ің   өлш ем і  сы збаға 
түсірілмейді. 59,60,61 жөне 62-суретгерде бүранда өлшемдері 
қалай түсірілгеніне назар аударып қараңцар. Міне, осылайша 
метрикалық, трапеңиялық жөне тірекгік бүрандалар сызбада 
белгіленеді.
Конустық  және  қүбырлық  бүрандалардың  өлшемдерін 
сызбада көрсетудің өзіндік ерекшеліктері бар.  Мысалы,  64- 
суретте  метрикалық  конустық  бүрандасы  бар  бүрама  деп 
аталатьга тетікбөлшектің сызбасы  беріліп,  оның белгіленуі
корсетілген.  Ал,  66-суретге қүбырльпс, бүранданың өлшемі 
түсірілген  (01/2).  Мүндағы  негізгі  ерекшелік  шығару  сы- 
зығы нүсқамамен  басталып сатыға жалғасады,  ал сатының 
үстіне  бүранданың  белгіленуі  жазылады.
Өлшемдері  түсірілген  бүранда  кескіндерін  оқып,  онда 
қандай бүранда кескінделгенін және оньщ параметрлері туралы 
толық мағлүмат аламыз. Мысалы, 59, б-суретке қарап, онда
66-сурет
64

метрикалык  үсақ  қадамды  оңқай  бүранда  кескінделгенін 
білеміэ.  Бүранданың  үзындығы  25  мм,  номинал  диаметрі 
16 мм, қадамы 1 мм және іске жарамайтьш бөлігінің үзындығы
3 мм. 62-ьуретте қүбырға үқсайтьш сыртында трапециялық, 
ал шгіңде тіректік бүрандалары бар тетікбөлшек кескінделген. 
Трапециялық  бүранда  солақай,  оның  номинал  диаметрі 
32 мм, қадамы 6 мм. Тіректік бүранда оңқай, оның диаметрі 
16 мм, кадамы 2 мм. Оның үсгіне бүрандалардың профильдері 
жөне  басқа  өлшемдері  туралы  да  білеміз.  Мысалы,  59,  ө- 
суретге  кескінделген  бүранданьщ  профилі  тең  қабырғалы 
үшбүрыш,  бүранданың  ішкі  диаметрі  13,835  мм,  ортаңғы
диаметрі 14,701 мм (5-кесте).
Бүрандалы  сырықты  (1)  бүрандалы  тесікке  (2)  бүрап
кіргізгеннен кейінгі олардың сызбасын қарастырайық (65- 
сурет).  Ш аргга түрде  сырьгқ бүрандасы тесік бүрандасьш 
жабады  деп  есептеп,  оның  тек  сырық  жетпеген  бөлігін 
көрсетеді. Алдымен, сьфық бүраңдасы еш өзгеріссіз сызылады, 
одан  кейін  тесіктің  кескінін  сырық  кескінін  жалғастыра 
сызады.  65-суретті мүқият қарасаңдар,  сырық бүрандасын 
шектейтін жуан түтас сызықты тесікте жіңішке түтас сызык
жалғастыратьпшн, ал сырықтың шгкі диаметрін көрсететін
хіңішке  түтас  сызықты  тесіктегі  бүранданың  жуан  түтас 
сызығы  жалғастыратьгаын  көресіңцер.  66-суретген  де  осы 
айтылғандарды байқайсьшдар.  Онда да сыртқы бүрандасы 
бар тетікбөлшек  (1)  шікі  бүрандасы  бар  тетікбөлшекке  (2) 
бүрап  кіргізілген.  Басты  көріністе  тетікбөлшектер  үзілш 
көрсегілген және жергілікті тіліктер берілген. Сол жақ көрініс 
А—А
 тілігімен алмастырылған. Әрине, сырық тесікке дүрыс 
кіруі  үшін,  олардың  бүрандалары  бірдей  болулары  керек. 
66-суреттен 1 -тегікбөлшектің бүраңцасы С 1/2, ендеше 2-тетік- 
бөлшектің тесігіндегі бүранда да 0 1/2 болуы шарт. Жергшікп 
тіліктегі  сызықтау  сызықтарына  назар  аударындар.  Онда 
сызықтауды шектейтін сызықтар жуан түтас сызықтар екені
көрініп түр.

жүктеу/скачать 8,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: