Алматы «Сардар» баспа үйі

90
(МК, 5313) мен  қазіргі  түрік  тілінде (al «хитро сть,  надувательство») 
жеке-дара  қолданылатын  түбір  сөз  екен.  Осылайша  анықталған  ал 
сөзінің  мағынасы  мен  дербестігі  ендігі  жерде  өз  тіліміздегі  сиректеу 
қолданылатын «шын сөзіңбе, ал сөзің бе? деген тіркестің құрамындағы 
«алдың»  табиғатын  түсінуге(яғни:«шын  сөзіңбе,  жалған  сөзіңбе?»  деп 
ұғынуға) тікелей септігін тигізіп тұр.
Пікірімізді  дəлелдей  түсу  үшін  тағы  да  бірнеше  мысал  келтірейік. 
Қазақ  тіліндегі  етістіктің  сөзжасамдық  модельдері  ішінде  өзінің  кө-
нелігімен  көзге  түсетін  √-т-  моделі  бойынша  да  көптеген  екі  буынды 
етістік  жасалған.  Басқа  модельдерге  қарағанда,  мұны  көне  деуге  се-
беп – оның  етістік  жасауға  негіз  болған  түбірлердің  көпшілігін 
консервациялап, «өлі  түбірге»  айналдырып  жіберуінде.  Мысалы:  *ай-
>айт-, *ар->арт~, *бөр->бөрт-, *жор>жорт-, *қай- >қайт-, *кер-
>керт- т.б. Осындағы түбірлердің бəрі де қазақ тілі үшін өлі элементке 
айналған  жəне  барлық  грамматикаларда  солай  деп  есептелінеді.  Бірақ 
жоғарыда  келтірілген  мысалдар  сияқты,  бұлардың  өлі  түбірге  айналуы 
тек  қазақ  тілінің  ғана,  немесе  сол  сияқты  кейбір  түркі  тілдерінің 
ғана  басындағы  жағдай  болуы  ықтимал.  Олай  дейтін  себебіміз:  осы 
түбірлердің  көпшілігі-ақ,  атап  айтқанда,  *ай-, *жор-, *қай-, *кер-  т.  б. 
жазба  ескерткіштері  мен  түркі  тілдерінде  жеке-дара  қолданылып  келе 
жатқандығы дəлелденген жəне əлі де дəлелдене беретін фактілер.
Солардың  бір-екеуін  ғана  қарастырып  көрейік.  Мəселен,  қазақ 
тілшілерінің  бөлшектеуге  келмейтін,  біртұтас  түбір  деп  жүрген  айт- 
сөзі  жоғарыдағы  модель  бойынша  синхрониялық  тұрғыдан  *ай-  жəне 
-т-  тұлғасынан  тұратын  туынды  түбір  екендігі  түркологтар  тарапынан 
əлдеқашан  дəлелденген  факт.  Біз  оған  тек  мысал  келтіреміз.  Ол  түбір
XI ғасырдың белгілі ескерткіші «Құтадғу білігте» «говорить, называть; 
разъяснять,  толковать»  мағынасында  жиі  қолданылғаны  мəлім:  «нені 
айтса» деген тіркес ескерткіш тілінде neg? ajsa- түрінде берілген
76
.
Дəл  осы  сияқты  *қай-  түбірі  де  Махмұд  Қашғари  заманында 
дербес  сөз  болған:  qaj-  «поварачиваться,  оборачиваться»;  мəселен,ker? 
qajdї«онобернулся назад» деген тіркестің біз үшін қазір заңды түрі тек–
«кері  қайтты».Осы  қатардағы  мысалдарға  √-жы-/-жі-  моделі  арқылы 
жасалған  етістіктерден (*ал>алжы-, *жүн>жүнжі-, *мы>мыжы-  т. 
б.) *жыл>жылжы- етістігі жатады. Бұл түбір, байқап қарасақ, бірнеше 
сөздің  құрамында  (жылыс-,  жылпос-,  жылмайағут.  б.)  кездеседі  екен. 
Оның «қозғалу, орын өзгерту, ақырын қимылдау» сияқты жалпы мағы-
76
 Мақала да С (согласный) дауыссыз, Г (гласный) дауысты дыбыс белгілері ретіндеалынды.

91
насы сезіліп тұрса да, біз оны жеке айта алмаймыз. Өйткені ол біз үшін 
ұмыт  болған  түбір.  Бірақ  кейбір  түркі  тілдерінде  бұл  түбір  сақталған. 
Мəселен,  қазіргі  хакас  тілінде  чыл-  (мағынасы  «двигаться,  ползать», 
«скользить, кататься на коньках») түрінде
77
, якут тілінде сыыл- (ползать) 
түрінде
78
 жеке-дара қолданылып жүрген сөздер.
Ендігі мақсат: «өлі түбірлердің» статусын анықтау, яғни тұлғалық, 
мағыналык,  дыбыстық,  сөз  табына  қатыстық  ерекшеліктерін  көрсету, 
оларды  тарихи  тұрғыдан  жеке  сөз,  туынды  сөз  жасауға  негіз  болған 
дербес түбір, морфологиялық құрамы айқын тілдік единица деп қарап, 
консервацияға ұшырау, мағынасыздану себептерін ашып, эволюциялық 
даму жолын қарастыру.
Қазақ  тіліндегі  екі  буынды  етістіктер  құрамында  кездесетін  өлі
түбірлердің  ең  басты  құрылымдық  ерекшеліктеріне,  жоғарыда  айтыл-
ғандай, олардың бір буынды болып келуін жатқызуға болады. Кез келген 
модельді  алып,  туынды  тұлғаны  ажыратқанда,  біз  осыны  көреміз. 
Мəселен:  дем>демік-, *қыз>қызық-, *қол>қолда-, *сүң>сүңгі-  т.  б. 
Бірақ  бұл  түбірлердің  бір  буынды  болып  келуі  əрқашан  да  олардың 
бір  бүтін  тұтастығына,  этимологиялық  монолиттігіне  кепілдік  қыла 
алмаса  керек.  Өйткені  ол  түбірлердің  өздері  де  бір  замандағы  туынды 
түбір болуы ықтимал. Түрколог ғалымдардың бұл саладағы зерттеулері 
осындай бір буынды СГС типті түбірлердің кейбіреулері о баста туынды 
болғандығын көптен бері-ақ дəлелдеп келеді. Олардың саны қазіргі кезде 
30-дан астам. Мəселен, А.Зайончковский
79
 бұл тəрізді бір буынды туынды 
түбірлерге  жазба  ескерткіш  фактілеріне  сүйене  отырып,  өз  тарапынан 
мыналарды  жатқызады:  *ad->adyr-  «дивиться,  изумляться  (меняться  в 
лице)»;*ad>adyr-  «различать,  отличать,  выбирать».  Дəл  осы  арада*ad 
түбірінің  дыбыстық  варианты  ретінде  қазақ  тілінде  кездесетін*ай->

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: