“Круг”, “кружок”, “круглый”, “кругом”, “вокруг”

117
“Колесо”, “кольцо”, “обруч” мағынасында:
алт. tegilek (тегилек);
тыв. d??rbek – duguj – d?rbek;
хак. tegilek (тегилек);
қырғ. döŋgölök – tegirćik (колесо малой телеги);
тат. t?g?rm?c;
башқ. t?g?rm?s – d?ŋg?l?k;
ноғ. tegeri?ik – d?ŋgelek;
қаз. tegeri?ik - d?ŋgelek – doŋgalaq;
азерб. t?k?r;
түр. tekerlek;
өзб. d?ŋg?l?k;
ұйғ. d?ŋgilak (диал.) – чах;
қараим. kürčäk.
3) “Мельница”мағынасында:
(номинация по внешности круглого жернова – Вербицкий – 345)
алт. teerbe – teermen – terben;
тыв. d?rbe;
хак. terben;
қырғ. tegirmen;
тат. tegerman;
башқ. tirman;
ноғ. dijirmen; 
қаз. dijirmen
азерб. d?jirman;
түр. degirman;
өзб. t?gm?n;
қараим tegirmj?n.
Жоғарыда аталған номинанттарға ұқсас дөңгелек заттардың атауы: 
1) “кружок”, “маленькая монета” мағынасында: алт. tegileč – tegile-
geč – “кружок”, “маленькая монета”; пеш акчаный teгеледеč – “монета в 
пять копеек”; 
2)  туынды  түбірлердің  осы  қатарына  башқұрт  тіліндегі  təңка
1) “чешуя”
3) қазақ тіліндегі teŋge “денежная единица” (разногодостоинства –
золото,  серебро,  круглаямонета);  отсюда  теңгебалық – “чешуйчатая 
рыба”; 

118
Бұл  сөз  бен  этимологиялық  жағынан  туыстас:  моңғ.  Тіліндегі 
түгирик  “деньги”  сөзі.  Салыстырыңыз:алт.,  тув.  tegerik, tőgerik,  қаз. 
тоға  “бляха”;  ұйғ.  төңгə - тоқа;  өзб.  туқа  “бляха”;  қырғ.  tegirmek 
“малая юрта”; қаз. tegeri? – тоже;тегершік – дөңгелек (диал.)
4)  бұл  атауға  байланысты  ұқсас  заттар:  ұйғ.  təңнə  “корыто”.  Са-
лыстырыңыз:  қаз.  тегене  “большая  шашка”;  тең  “тюк”,  теңки  “сги-
баться задной частью”; өзб. доғара; түрік. текпе “корыто”, тат. тигəнə 
“корыто”, “колода” т.б.
Бұл  келтірілген  мысалдардың  бəрінен  бірдей  бөлініп  шығатын 
гомогенді түбір тілдердің ұзақ тарихы даму дəуірін, бір белестен екінші 
белеске  өту  мерзімін  сатылап  көрсетеді.  Түпкі  түбір  сөз  барлық  туыс 
тілдер  үшін  бірдей,  не  бір-біріне  ұқсас  екендігін  көрсетсе  де,  түпкі 
түбірден  туынды  түбір  жалғау-жұрнақ  қабылдап,  алыстаған  сайын,
оның тұлғасы өзгере бергенін көреміз.
Сөйтіп, о бастағы шығу тегі бір байырғы түбір бірінші сөз басында-
ғы  дыбыстары  [m~g]  аумағында  өзгеріп,  сөз  ортасындағы  буын  құрау-
шы дауысты дыбыс – [ə~е~о~ө~ү] дыбыстар аумағында өзгеріп, ал буын 
аяғындағы  дауыссыз  дыбыс  [f~г~ң~й~қ]  дыбыстар  аумағында  өзгеріп 
балама  түбір  тұлғасын  көбейтіп  отыр.  Олардың  нақтылы  тұлғалары 
мыналар: тəг ~ тег ~ төг ~ түг ~ түң ~ тəк ~ тек ~ төң ~ тей ~ дəг ~ 
дай ~ дөң ~ доң ~ дөг ~ дій. Бұлардың ішінде бастапқы мағынасын сақ-
тап қалған байырғы түбір – *дөң.
Бұл  дыбыстардың  нұсқасында  сингармониялық  өзгеріс,  олардан 
туған  туынды  түбірлер  де  көп.  Міне,  этимологияны  анықтаудың  оңай 
болмайтыны да содан.
Мəселе  сөздің  жалғау-жұрнақ  пен  түбірдің  қиюласқан  шекарасы-
нан  туындаған  жігіндегі  қиындықта  болып  отыр.  Ол  өзгеріс  екі  жаққа 
түбір тұлғасына да, жалғау-жұрнақ тұлғасына бірдей əсер етеді. Жоғары-
да келтірілген бір түбірдің 12-13 түрлі нұсқасы [teg~t?g~nog~t?g~q?ң~t
om~tuq~daj] шыққан кезде негізгі түбірді табу қиынға соғатыны сөзсіз.
Шет  сөздер  емес,  байырғы  төл  сөздерге  этимологиялық  талдау 
жасау тəжірибесі басқа тəсілдерден гөрі сөздің түбірін анықтауға көңіл 
бөлудің  маңыздылығын  көрсетіп  отыр.  Өйткені  түбірін  тапқаннан  ке-
йін, оның сөз жасам модельдері бойынша туынды түбірлерін, яғни сөз-
дің өзін анықтау қиынға соқпайды. 
Бұл  туралы  түбір  құрылымын  зерттеуші  М.Ескеева  былай  дейді: 
«Жалпы  тіл  білімінде  қ/к,  ғ/г,  х,  һ  дыбыстарының  туыстығы  талас 

119
тудырмайды, олардың кей жағдайда бір тіл ішінде де, тілдер арасында да 
фонологиялық  жағынан  ажыратылмауы  да  генетикалық  жақындықтың 
көрінісі. Əсіресе, сөздің абсолют соңында түркі тілдері арасында қ/к, ғ/г, 
х,  һ  дыбыстарының  ешқандай  мағыналық  мəн  жүктемей  алмасып  жа-
туын жиі кездестіреміз: түрікмен тілі говорларындаqirk-qirq-qirh«сорок», 
татар  əдеби  тілінде  –vaqa–түмен  говорында  –paγa”  ягушка»;  чуваш 
тілінде – saxal - қазақ тілінде –saqal «борода», қаз. тілінде - zaγa - ноғай 
тілінде – jaqa - құмық тілінде – jaqa - қырғыз тілінде zaqa - якут тілінде – 
saha - хак. тілінде čaqa - чуваш тілінде – suxa «воротник» [4].
Бұл байырғы баламалы түбірлердің түркі-моңғол тілдерінде заңды 
құбылыс  екенін  нақты  мысалдар  келтіріп,  дəлелдеп  отыруымыздың 
себебі – баламалы түбірлердің өзінен тараған туынды балама түбірлері 
тіл болмысында сақталып, мағынасы ашылмай, құпия түрінде қала беруі 
мүмкін.  Ал,  бұл  тəрізді  балама  түбірлердің  əрбірі  жалпы  түркі-моңғол 
тілдерінде 2-ден 300-ге дейін жеке топ құрап, олар тіл дамуының əр түр-
лі деңгейін көрсетеді. Этимологиялық сөздік жасаушы зерттеушілердің 
баламалы  түбірлерді  ескермеуі – тіл  заңдылығын  толық  ашпау  деген 
сөз.  Баламалы  түбірлердің  біразы  түркі  тілдері  бойынша  А.Вамбери, 
М.Рясянен, Г.Клаусон, Э.В.Севортян, Н.И.Золотницкий, В.И.Вербицкий 
сынды ғалымдардың сөздіктерінде бір жерде жинақталып берілген [6]. 
Бұл туралы толығырақ ғылыми-дəйектік талдау мен түсініктемені мына 
еңбектерден қарауыңызға болады (А.Т.Кайдар. Структура односложных 
корней основ в казахском языке. Алма-Ата, 1986; Ж.А.Манкеева. Қазақ 
тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту. Алматы, 2010; т.б.).

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: