Аламан  IАтжалман,  алақоржын–  тышқан  тұқымдасына  жата- тын кеміргіш жануар. Аламан II

127
емес. Алайда, зерттеу мақсатына қажетті мəселені – адам мен тышқан 
факторлары арасындағы ұқсас мағынаның қалыптасуын айқындауда осы 
деректің өзі де жеткілікті сияқты. Жəне бұл құбылыстың бір тілдің екі 
түрлі (əдеби жəне диалектілік) деңгейінде қалыптасып, қолданыс табуы 
да назар аударарлық құбылыс.
Аламан туралы басқа зерттеушілер де (Омарбеков С., Махмұтов А., 
т.б.) осы сөздің бойына тəн жоғарыдағы мағыналарын көне ұғым ретінде 
де,  диалектілік  ерекшелік  ретінде  де  сақталғанын  дəлелдей  түседі. 
Мəселен, С.Омарбеков өзінің зерттеулерінде:
“Аламан – “сарбаз,  шапқыншы  қол”  екенін  көрсетіп, “шақырып 
ұран  шаппаса,  Аламаны  шулап  артынан ...” (Ақтан  ақын); “Аламанға 
жол  бердік,  Аса  жұртты  меңгердік ...” (Махамбет  ақын); “Қарам  əмбет 
залымның  Аламаны  көп  еді ...” (Н.Байғанин)  сияқты  мысалдармен 
оның  жергілікті  ақын-жырау  тілінде  сақталғанын  көрсетсе [10, 99 б.], 
зерттеуші  А.Махмұтов  көптеген  авторлардың  пікірін  келтіре  отырып, 
“аламанның” о баста ал – етістік түбіріне парсының “адам” мағынасын 
білдіретін ман (<манд) жұрнағын жалғау арқылы жасалғанын көрсете-
ді [11, 28-29]. 
Алайда,  аламан  атауының  əлеуметтік,  этнолингвистикалық,  тілдік 
(əсіресе,  семасиологиялық)  табиғатын  жан-жақты  ашып,  оның  шығу 
төркінін, тұлғалық құрамын (*ал, *ала, *алам, *алақ, алақшы, аламан, 
аламаншы  т.б.),  мағынасын  толық  анықтау  үшін  бір  тілдің  деректері 
мен  бірер  ғалымның  мағлұматы,  жобасы  жеткіліксіз  сияқты.  Өйткені 
аламанның таралу шегі мен қолданыс аясы өте кең.
Сондықтан  да,  оның  шегін  анықтау  үшін  түркі  жəне  басқа  көрші-
лес  тілдердің  де  фактілерін  шолып  шығу,  оны  санамалап  шығу  қажет. 
Гомогенді (туыс, тектес) омонимдерді айқындаудың бір тəсілі – сөздер-
дің  негізгі  жəне  арқау  болып  саналатын  мағыналары  қолданысының 
шет-пұшпағында  (перифериясында)  кездесіп  қалатын  ауыс-түйіс, 
окказионалды, коннотаттық, көне де байырғы, не мүлдем ұмыт болған, 
не күңгірттеніп, қолданыста сиректей бастаған мағыналарды анықтау.
Осы мақсатқа байланысты біз төменде аламан атауына қатысты бі-
раз  түркі,  моңғол  жəне  көрші  тілдердің  (орыс  тілі  де  оған  кіреді) 
лексикалық қолданыстарын санамалап өтуді жөн көрдік. Олар мыналар: 
1.  Қазақ  тілінің  өзінде  қолданылатын  атаудың  мағыналары:  а) 
“Əскери  қарулы  топ”;  ə) “көпшілік  бұқара  тобыр”,  б) “сарбаз”;  в) 
“біреуді  шабуға,  олжалауға  сайланған  шапқыншы  топ”;  г) “атжалман”, 

128
“алақоржын  тышқан”;  ғ)  бүркіт  тұқымдасының  ақиығы,  алғыр  да 
қырантұқымы;  аламан-тасыр,  аламан  бəйге,  аламан  шу  т.б.  тұрақты 
тіркестер т.б.
2. Башқұрт тілінде:алама – 1) алохой –«дурной», «дрянной», разг.; 
2) “плачевный”; аламалық - 1) некрасивый поступок; 2) пакость, подлость 
[БашРС, 33 б.]; 
3.  Түркі-татар  наречиелерінде:  алак – “грабеж”, “расхишение”, 
“растроиство”; alaqmaq “б.  расхишение”, “разграбление” [Л.В.Будагов. 
Сравнительный... 79 б.];
4.  Қырғыз  тілінде:  Аламан – 1. беспорядочный  набег; 2. (точнее: 
баш аламан) “беспорядок”, 3. “толпа, масса народ”; 4. фольк. “военная 
добыча,  трофей”;  аламан  бəйге  “Скачки,  в  которых  участвуют  лошади 
любых возростов” [Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь, 45б.];
5.  Түрікмен  тілінде:аламан  –  уст. “набег,  налет”;  аламанчы – уст. 
“участник набега, налета, налетчик, грабитель” [ТуркмРС, 39 б.].
6.  Ұйғыр  тілінде:  Аламан – «хваткий»,  алман  бүркіт, «хваткий 
беркут» [УйгРС, 16 б.];

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: