Саяси партиялардың құқықтық мәртебесінің түсінігі және құрылымы

Кез келген құбылыстың маңызды сипаттамасы болып құқықтық мәртебесінің мазмұны мен көлемі табылады [20]. Бұл кез келген құқықтық құбылысты тану үшін оның құқықтық мәртебесін зерттеудің маңыздылығын көрсетеді. Бәрінен бұрын құқықтағы «құқықтық мәртебе» түсінігі ғылыми тұрғыдан нені білдіретіндігін анықтап алу керек.

Аталған термин ғылымда және заңнамада кеңінен қолданылып келе жатыр.

«Мәртебе» (статус) сөзі латын тілінен аударғанда «тұлғаның (заттың) орнын, жағдайын, күйін» білдіреді. Сондықтан, әдетте, «құқықтық мәртебе» және «құқықтық жағдай» терминдері синоним ретінде қолданылады. Жалпы алғанда құқықтық мәртебені субъектінің заңды түрде бекітілген жағдайы деп анықтауға болады. Аталған түсініктемеге әртүрлі анықтаманың берілгендігін ескере отырып, осы жұмыста партияның құықтық өмірінің және мемлекетпен қарым-қатынасының барлық негізгі жақтары түсінілетін «құқықтық мәртебе» термині қолданылады.

Қоғамдық бірлестіктердің құқықтық мәртебесін теориялық зерттеудің қажеттілігін атап өту қажет. Конституциялық құқық ғылымында тұлғаның құқықтық мәртебесі туралы сұрақ қызу талқылану үстінде, алайда, қоғамдық бірлестіктердің, оның ішінде саяси партиялардың құқықтық мәртебесінің түсінігі мен құрылымы аз зерттелген. Біздің пікірімізше, қоғамдық бірлестіктердің, оның ішінде саяси партиялардың құқықтық мәртебесінің көлемі мен мазмұны туралы сұрақтар жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Аталған проблеманы зерттеу кезінде жеке тұлғаның құқықтық мәртебесін зерттеуде қолданылған жолдарға арқа сүйеуге болады. (Бұл жерде сөз құрылымы жайлы қозғалып отыр. Яғни, саяси партиялардың мәртебесінің құрылымымен сәйкес келеді.) Мысалы, М.В. Баглай былай деп жазады: «Негізгі құқықтардың, бостандықтардың және міндеттердің жиынтығы адамның және азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесін құрайды. Бұл құқықтық мәртебе адамның жалпы құқық қабілеттілігіне негіз болып табылады, яғни, оның кез келген заңды әрекеттер істеу мүмкіндігіне жол ашады» [21]. Н.Л. Гранат бұл мәселеде мынадай пікір білдіреді: «Жеке тұлғаның конституциялық мәртебесінің құрылымына мынадай компоненттер кіреді: 1) азаматтық құқық; 2) құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін біріктіретін құқық субъектілігі; 3) негізгі құқықтар мен бостандықтар заңды мүдделер мен міндеттер; 4) құқықтық қағидалар 5) құқықтық жауапкершілік ерекше орын алатын құқықтық мәртебенің кепілдіктері» [22].

Сонымен, бірқатар ғалымдардың жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің мазмұны туралы айтқан пікірлерін қарастыра отырып, бірнеше негізгі мәселелерді айқындап алуға болады. Біріншіден, барлық ғалымдар аталған категорияны тәуелсіз құқықтық институт ретінде қарастырады. Екіншіден, құқықтық мәртебені құрайтын элементтердің әртүрлілігіне қарамастан, олардың кейбірі оған берілген анықтамалардың барлығында кездеседі. Бұлар құқықтар, бостандықтар, міндеттер, оларды жүзеге асыру кепілдіктері. Үшіншіден, қарастырылып отырған түсініктің өзін ғалымдардың кейбірі тар, кейбірі кең мағынада талқылайды. Осы жұмыстың авторы да партияның құқықтық мәртебесін кең мағынада талқылауға қосылады және бұл мәселеде Л.Д. Воеводиннің ұстанымымен келіседі: «Ғылыми әдебиетте құқықтар мен бостандықтар және құқықтық мәртебе институттарын ұқсастыру кеңінен тараған. Заңдарда да құқықтық жағдайдың, құқықтар мен бостандықтар институтымен қатар тұратыны сирек кездеспейтін жәйт. Сөйтіп, екі бөлек институт бір ұғымға біріккендей әсер қалдырады. Сонымен қатар, тұлғаның құқықтық жағдайы кешенді мемлекеттік-құқықтық институт болып табылады және өзінің аясына, азаматтардың негізгі құқықтарын, бостандықтарын және міндеттерін біріктіреді». [20. 13 бет]. Сөйтіп, көпшілік авторлардың пікірі бойынша жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі, конституциялық құқықтың кешенді институты болып табылады. Осы жұмыс авторының пікірі бойынша, жоғарыда айтылғандардың барлығын, негізінен саяси партиялардың құқықтық мәртебесіне қолдануға болады. Мұнда да саяси партиялардың мемлекет пен қоғамдағы орнын және рөлін анықтайтын институттарды құқықтық мәртебе біріктіреді.

Сонымен саяси партиялардың құқықтық мәртебесінің құрылымына нені кіргізуге болады? Партиялар өзінің құқықтық мәртебесінің құрылымы бойынша қоғамдық бірлестіктердің бірі ретінде қарастырылуы мүмкін, ал қоғамдық бірлестіктер құқықтағы ұжымдық субъектінің бір түрі ретінде қарастырылады. Ұжымдық субъект болса, құқықтағы субъектілердің бірі ретінде қарастырылады. Сәйкесінше, саяси партиялардың мәртебесінің құрылымы, осы жағдайда құқықтың кез келген субъектісінің мәртебесінің құрылымымен сәйкес келеді. Құқықтық мәртебенің құрылымы жалпы, ал мазмұны жеке құбылысты білдіреді. Құқық субъектілері өзінің құқықтық мәртебесінің мазмұны бойынша әртүрлі болып келеді де, ал құқықтық мәртебенің құрылымы болса, оларды біріктіреді.

Ұжымдық және жеке субъектілердің құқықтық мәртебесінің негізі болып, оның құқықтарының, бостандықтарының және міндеттерінің жиынтығы табылады. Бұл саяси партиялардың құқықтық мәртебесінің негізгі элементі.

Алайда, құқықтарды жүзеге асыру, кепілдіктерді өмірге енгізу, ұжымдық субъектілердің құқықтық мәртебесінің дамуының жалпы бағытын анықтайтын, негізгі құқықтық бастамаларға, яғни, құқықтық мәртебенің қағидаларына арқа сүйейді. Тиісінше, бұл қағидалар да ұжымдық субъектілердің құқықтық мәртебесінің элементтері болып табылады.

Ұжымдық субъектілер белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болу үшін, онда құқық субъектілігі болуы керек. Әдетте, құқық субъектілігі деп құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін қамтитын құқықтың субъектісі болу қабілеті түсініледі [23]. Тиісінше, құқық субъектілігі де құқықтық мәртебенің құрамына кіреді.

Сонымен, Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың құқықтық мәртебесі деп құқық субъектілігі, құқықтық қағидалар, құқықтар, бостандықтар және міндеттер, оларды жүзеге асырудың құқықтық кепілдіктері және партиялардың құқықтық жауапкершілігі сияқты элементтерді біріктіретін конституциялық құқықтық құбылысты айтамыз