мазм±нды жеке алып зерттеуде кењінен таралѓанымен, әдебиетке  пішіндік т±рѓыдан ‰њілу басымырақ болды.  Негізгі әдебиет

25 
 
байланысын танытады. Композиция µзіндік мазм±нѓа ие, оныњ 
қ±ралдары 
мен 
тәсілдері 
суреттелген қ±былысты 
қайта 
жањѓыртып, мәнін терењдетеді.Б±ларды және жеке-жеке емес, бір 
т±тас композициялық ±станым негізінде шешуге тура келеді. 
Кейбір ѓалымдар м±ндай ±станымды «архитектаника» деп атайды. 
Б±л сµз гректіњ «архитектура – сәулет µнері» беген сµзінен 
туындайды. Белгілі бір дәрежеде жазушылар да сәулетшілер 
сияқты, олар да болашақ туындысыныњ жоба-жоспарын алдын – 
ала белгілейді. Архитектаника алдын –ала т‰йсіну арқылы пайда 
болса, ењ жақсы композициялық шешімніњ µзі алдын-ала жасалѓан 
«есеп қиспақа» кµне берместен, шыѓармашылық ‰рдісте ѓана 
толық шешімін табады. Композиция – шыѓарманыњ сюжеттік – 
баяндаушылық жаѓымен қоса, оныњ образдық бітімін, харктерлер 
сипатын да қамтитын ±ѓым. Әдеби қаһарман белгілі бір дәрежеде 
µзге кейіпкерлермен композициялық салыстырулар жасау арқылы 
да ашылады. Әдебиеттіњ т‰рлі тектері мен т‰рлеріне қатысты 
композициялық зањдарыныњ айырмашылықтары болуы да тосын 
жәйт емес. Мәселен, поэзиялық шыѓармаларда композиция 
бµлшектерініњ қатарына µлењ, шумақ та жатады. Драматургия да 
басты роль диалог атқарады, сипаттау мен мінездеулер қысқа 
ремарколарѓа сыйѓызылады. Қалай болѓанда да, кез келген 
жанрдаѓы туынды да шынайы кµркемдік терењдік композиция 
қ±рылымына сµз араласқанда ѓана игерілмек. Ал, кµркем 
шыѓармадаѓы сµз дегеніміз – автордыњ дара тілі, µзіндік 
стилі.Композицияныњ ішкі міндетіне кµркем ой мен сезімніњ 
‰здіксіз қозѓалысын реттеу жатады. Ол ‰шін композицияныњ 
ғрбір бµлшегі бір-бірімен тыѓыз байланыста болуы шарт. Эпикалық 
шыѓармада жиі кездесетін композициялық бµлшектердіњ бірі – 
лирикалық шегініс.Лирикалық шегініс – эпикалық шыѓарма 
авторыныњ ойы мен сезімініњ шыѓармада тікелей кµрінуі.Кейде 
лирикалық шегініс арқылы жазушы кейіпкерлер мен олардыњ 
әрекетіндегі µзініњ баѓалануына ењ мањызды деген т±старѓа 
оқырман назарын аударуѓа, әсерлілігін арттыруѓа ±мтылады.Кейде 
бір кейіпкерлерге баѓытталѓан лирикалық шегініс басқа бір 
кейіпкердіњ ой-сезімімен астасып жатуы м‰мкін, бірақ оқырман 
б±л ‰лгідегі лирикалық шегіністі де автордыњ ой мен сезімніњ 
кµрінісі деп қабылдайтыны белгілі.Кейде автор лирикалық 
шегіністі µз шыѓармасыныњ сипаты мен міндетін хабарлау 

26 
 
мақсатында пайдаланады.Оқшау (кірме) эпизодтар – шыѓармада 
баяндалатын негізгі оқиѓаѓа тікелей қатысы жоқ кµріністерді 
атайды. Кейде оқшау эпизодтарда лиракалық шегініс сияқты 
шыѓарманыњ 
идеясын, 
паюосын 
т‰сіндіру 
‰шін 
пайдаланылады.Кµркемдік ањдату – жазушы алда болатын оқиѓаны 
барынша терењ т‰сіндіру ‰шін оны алдын-ала соѓан ±қсас 
кµріністер арқылы ањѓартатын тәсілді айтамыз.Пейзаж – 
шыѓармада табиѓат кµрінісініњ бейнеленуі. М±нда қандай да бір 
кµркем шыѓармадаѓы µзге де кµркемдік қ±ралдармен қатар µзіне 
тән кµркемдік-идеялық мән атқаруѓа тиісті пейзаж туралы. Пейзаж 
шыѓарманыњ т±тас идеялық-кµркемдік мәніне қызмет ету ‰шін 
де, сондай-ақ шыѓармадаѓы жекелеген кµріністерге, оқиѓаларѓа, 
кейіпкерлерге қатысты да қолданылы береді.Интерьер – шыѓарма 
кейіпкерлерініњ т±рмыс-тіршілігіне қатысты т‰рлі заттар мен 
қ±рал-жабдықтардыњ бейнеленуі. Интерьер, кµбінесе тар ауқымда, 
яѓни жекелеген кейіпкерлерге қатысты ѓана қолданылады.Сонымен 
қорыта айтар болсақ, композициялық бµлшектер мен сюжеттік 
дамудыњ кезењ-кезењдерін тәртіпке салып, реттеп т±ратын нәрсе – 
шыѓарманыњ композициясы. Ал, композициялық шеберлік - 
шыѓармадаѓы барлық бµлшекті бір ѓана б‰тінге т±тастыру, бәрін 
бір ѓана нәрсеге- негізгі идеяѓа-баѓындыру.«Сюжет» нақты бір 
заттық мәнге ие бола алады. Яѓни сюжет – авторлық мақсат та, 
фабула-сол мақсатқа жетудіњ қ±ралы. Егер фабуланы әњгімелеп 
беруге болатын болса, сюжеттіњ кµркемдік мғнін шыѓармада 
кµрінетін авторлық баяндау ерекшеліктері ѓана жеткізе алады. 
Кейде жазушы пайдаланѓан даяр фабула сюжетке айналѓан кезде 
кµркемдік µњдеуге ±шырайды. Біріншіден, м±ндай даяр фабулалар 
µмірдегі, нақты оқиѓаларѓа негізделген шыѓармаларда жиі кездесуі 
м‰мкін. Екіншіден, бір жазушыныњ жасаѓан фабуласы екінші 
жазушыныњ шыѓармасында м‰лде жањасападаѓы сюжетке ±ласып 
жатуы да ықтимал. Бір ѓана фабула әр жазушыныњ шеберлігіне 
байланысты әр т‰рлі сюжеттік сипатқа ие бола береді. Сюжет 
шыѓарма 
стилімен, 
кµркем 
д‰ние 
қ±рылымныњ 
ортақ 
зањдылықтарымен тыѓыз байланысты. Демек, шыѓарманыњ 
кµркемдік мањызы фабулаѓа емес, фабуланыњ шыѓармашылықпен 
игерілген кµркемдік сипатыныњ сюжетте терењдетіле бейнеленуіне 
қатысты.Сюжет – француз тілінде «зат» деген ±ѓымды білдіреді. 
Ол-эпикалық және драмалық, кейде лирикалық шыѓармаларда 

27 
 
қозѓалыс ‰стінде кµрінетін оқиѓа барысы, әрекет дамуы. Сюжет
дегеніміз дейді Горький, - «жалпы алѓанда, адамдардыњ µзара 
қарым – қатынасы, байланысы, қайшылықтары, жек кµру, жақсы 
кµру, әр характердіњ типтіњ µсу, жасалу тарихы». «Сюжет» 
терминін алѓаш рет XVII ѓасырда классицистер П.Корнель мен 
Н.Буало қолданды. Олар сюжет ±ѓымын Аристотель ізімен ежелгі 
д‰ние қаһармандарыныњ µміріндегі оқиѓалармен байланыстырды. 
Кµбіне сюжет шыѓармадаѓы оқиѓалар ж‰йесі ретінде кµрінеді. 
Оныњ сыры сюжетті шыѓарманыњ басым бµлігі аса мањызды 
қоѓамдық конфликтілерді кµркемдік т±рѓыдан қарастырады және 
оларды қаламгер жасаѓан бірт±тас µмір кµрінісініњ ішінде 
бейнелейді. Сонымен бірге сюжет дегеніміз µнер туындысыныњ 
мазм±нына айналѓан µмірлік оқиѓалардыњ µзара байланысы, µрбуі, 
µрістеуі. Бір-бірмен қарым-қатынастаѓы адам т±лѓалары µзекті 
оқиѓалар арнасында, т±тасқан қимыл-әрекет ‰стінде, шиеленіскен 
к‰рес, қақтыѓыс, қарама-қарсылық ішінде қалыптасады. Сюжетті 
шыѓармалардыњ мазм±нында кµбіне к‰рделі қайшылықтар, 
µмірлік тартыстаржеп, тартып жату себебі де соѓан байланысты. 
Тартыс - (латынша конфликтус) –қақтыѓыс, айқас деген маѓына 
білдіреді. Ол µмірдегі қайшылықтардыњ µнердегі кµрінісі, адам 
тіршілігіндегі т‰рліше қарама-қарсылықтардыњ, адамѓа тән әр 
алуан кµзқарастаѓы, идеядаѓы, сезімдегі, нанымдаѓы, іс-әрекеттегі, 
мақсат-м‰ддедегі кереәар қ±былыстардыњ µнер туындысында 
жинақталып, суреттелуі. ¤нердегі µмірлік тартыс – кµркем 
шыѓарманыњ идеялық мазм±нындаѓы ‰зілмес желі, арқау, керек 
десењіз к‰ллі µнер туындысына тіршілік беріп т±рѓан ж‰йке, 
дейді З.Қабдолов, олай болса, әдеби шыѓармадаѓы табиѓи тартыс, 
оныњ сюжеті мен композиясын µрбітер, қозѓаушы к‰ш. Сюжетте 
қоѓамдық тартысты қозѓалыс ‰стінде, яѓни дамуы, шешілуі 
арқылы кµрсету қоѓамдық даму тенденцияларын, оныњ 
зањдылықтарын т‰сінуге ықпал етеді. Осыѓан орай, шыѓармадаѓы 
сюжеттіњ алуан сипатты ролін д±рыс т‰сінуге қажетті кейбір 
негізгі сғттерді атап µткен жµн. Қаламгер тартыс мғніне терењдей 
бойлауы арқылы сол конфликтіге қатысушы адамдардыњ жан-
д‰ниесіне ‰њіледі. 
1. Қаламгер µз шыѓармасыныњ мазм±нын қ±райтын 
конфликтілерге ақыл-ойымен де, сезімімен де бірдей µз араласуына 
тура келеді. 

28 
 
2. Әрбір ‰лкен қаламгер µз дәуірі мен халқы ‰шін 
асамањызды орын алатын тартысқа ѓана назар аударады. 
Шыѓармаларѓа µзек болѓан қоѓамдық тартыс µткен 
дәуірлерден де алынуы ықтимал. Алайда, тартыстыњ т‰пкі мәні 
қаламгер µмір с‰рген кезењдегі қоѓамдық талап-тілектермен 
орайласып жатады. Сонымен бірге қаламгер µз бейнелеп отырѓан 
характерлер мен жаѓдайлар, адамдар арасындаѓы байланыстар мен 
қарама-қайшылықтардыњ шынайы сипатын ашып танытуда 
сюжеттіњ м‰мкіндігіне с‰йенеді. Осылардыњ бәрін бейнелеу 
шыѓармада алѓа тартылѓан проблемалардыњ мәнін ашуѓа, идеяѓа 
ықпал етеді. Сюжет желісіндегі образ-характерлер негізгі идеяѓа, 
негізгі оқиѓаѓа байланысты бола отырып, µзіндік даралыѓын да 
сақтап қалуы да шарт. Классикалық ‰лгідегі туындыларда 
к‰рделі де т±тастық сипатта кµрінетін сюжеттіњ басталуы 
(экспозиция), байланысы (завязка), дамуы (ситуатция), шарықтау 
шегі (кульминация), шешімі (развязка) сияқты бµлшектерден 
т±рады. Кей шыѓармаларда пролог пен эпилогта кездеседі. 
Сюжеттіњ басталуы – оныњ кіріспесі іспетті м±нда әдеби 
қаһармандар µзара қарым-қатынасқа кµшпестен б±рынѓы хал-
жаѓдай, тіршілік, қоѓамдық орта, болашақ қақтыѓыстар алањы, 
оқиѓалар орны суреттеледі. Экспозицияныњ бір ерекшелігі – ол 
шыѓарманыњ сюжеттік желісіндегі µмірлік тартысқа тікелей ықпал 
жасамайды, тек мезгіл мен мекенге мегзеу, дерек, дәйек ретінде 
ѓана қалады. Экспозиция ‰немі шыѓарма басында кездесе бермей, 
кейде шыѓарма соњында да беріледі.Сюжеттік байланыс – адамдар 
арасындаѓы әрекеттіњ басы, тартыстыњ басталуы, шыѓарма 
арқауындаѓы негізгі оқиѓаныњ әуелгі туындау себебі. Байланыс, 
экспозициядай емес, шыѓарманыњ сюжеттік желісіндегі µмірлік 
тартысқа тікелей ықпал жасайды, оқиѓаны µрбу жолына салады. 
Сюжеттік даму шыѓарма мазм±нында аса ‰лкен мәнге ие. Б±нда 
адамдар арасындаѓы байланыстар мен қарама-қайшылықтар 
анықталады, адам м-інезініњ т‰рлі қырлары ашылады, 
кейіпкерлердіњ қалыптасуы мен µсу тарихы беріледі. Яѓни
байланыс оқырманды шыѓармадаѓы проблеманы т‰сінуге 
баѓыттаса, әрекет дамуы сол проблеманыњ шешілуіндегі м‰мкін 
жолдарын ањѓартады. Шыѓармада суреттелген сюжеттік дамудыњ 
ењ жоѓарѓы шиеленіс биігіне жеткен т±сы шарықтау шегі деп 
аталады. Шарықтау шегініњ мазм±ндық мәні шыѓармадаѓы 

29 
 
проблеманыњ ењ жоѓарѓы ±шыѓына келіп тірелуінде жатыр. 
¤мірдегі қандай да бір проблеманыњ шешімін табатыны сияқты, 
шыѓармадаѓы шарықтау шегіне жеткен проблемалар да кµркемдік 
т±рѓыдан шешімін табуды керек етеді. Б±л т±ста образдар да 
айрықша танылып, адам мінездері жан-жақты ашылады. Шыѓарма 
сюжеттіњ к‰ллі кезењімен т±тастырып, белгілі бір б‰тіндікке 
әкеліп т±рѓан композицияныњ аса жауапты т±сы да – осы.Шешім – 
шыѓарма сюжетініњ де шешуші кезењдерініњ бірі. Суреткердіњ µзі 
суреттеп отырѓан µмір шындыѓына шыѓарѓан «‰кімі», адамдар 
арасындаѓы қарама-қарсы тай-таластардыњ, к‰рделі к‰рестердіњ 
бітуі, т‰рліше таѓдырлар тартысынан туѓан нақты нәтиже, оқиѓа ѓа 
қатысушылардыњ ењ ақырѓы хал-к‰ші, к‰ллі қ±былыс-
кµріністердіњ соњѓы сахнасы. 
Сюжеттіњ қ±рамдас бµлшектері қатарында пролог пен 
эпилогта аталады. Б±лар – кейбір шыѓармаларда ±шырасатын 
бµлшектер.Пролог – шыѓармадаѓы негізгі сюжет дамуына µзінше 
кіріспе іспетті. Алдаѓы әрекет дамуынан алдын–ала хабардар ете 
отырып, пролог шыѓармадаѓы әрекет, оқиѓалардыњ алѓашқы 
себептерін ашып кµрсетеді. Б±л себептер кейде уақыт жаѓынан тым 
ертеде болуы да ықтимал. Қалай болѓанда да, прологта баяндалѓан 
себептер белгілі бір дәрежеде шыѓармада µрістейтін оқиѓалар мен 
жаѓдайлардыњ басты мәнін ашуѓа баѓытталады.Эпилог- шыѓармада 
кµрінген әрекет, оқиѓалардыњ ењ ақырѓы шешімініњ бейнеленуі. 
Эпилогты қаламгер шыѓарма шешімі кейіпкерлер әрекеттерініњ 
даму баѓытын, олардыњ кейінгі таѓдырларын т‰ркілікті толық 
ањѓартам деп есептеген кезде кµбірек пайдаланады. Сонымен қоса 
эпилог арқылы жазушы µзі бейнелеген жаѓдай туралы авторлық 
‰кімін ерекше айқын сездіре алады. Сюжеттіњ аса мањызды 
элементтері осындай. Алайда б±лардыњ бәрі бірдей барлық 
шыѓармада болуы шарт емес. Бірі болѓан жаѓдайда бірініњ болмауы 
әбден м‰мкін. 

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: