Пән бойынша оқу-әдістемелік материалдар

11 
 
Қазақ әңгімелерінің типологиясы. 
Қазіргі қазақ әңгімелерінің даму 
тенденциялары 
1 
1 
- 
2 
2 
Кӛркем шығарманың тілі. 
1 
1 
- 
2 
2 
Қазақ прозасындағы мифтік сананың 
кӛрінісі 
1 
1 
- 
2 
2 
Барлығы:
15 
15 
- 
30 
30 
 
2.2. Лекциялық сабақтардың тезистері 
 
№1 лекция тақырыбы:
Кіріспе. Әдебиет теориясының мақсат-
міндеті. Кӛркем әдебиеттің табиғаты. Шығармашылық әлемі және 
әдеби болмыс.Қазақ ұлттық әдебиет теориясы ғылымының 
қалыптасу тарихы. 
І апта. 2 кредит- сағат. 
Лекция тезисі:
Әдебит теориясы пәнінің мақсат-міндеті сӛз 
ӛнерін поэтика және эстетика табиғатымен тығыз байланыста 
кешенді саралаудан туындайды. Шығарманы әдеби талдау әдебиет 
теориясынан ажырағысыз ұғым. «Әдебиет теориясының негізгі 
мақсаты әдебиеттің даму заңдылықтарын, кӛптеген шығармаларға, 
әдеби процеске ортақ сипат белгілерді айқындау. Сондықтан 
әдебиеттің қоғамдық ӛмірмен байланысын ашатын идеялық, 
танымдық, ұлттық және интернационалистік сипаттарын, кӛркем 
шығарманың құрылыс-бітімі, мазмұн мен түр, кӛркемдік әдістер, 
кең тараған жанрлар – мінеосындай мәселелерді зерттеп білуге 
кӛбірек мән беріледі» (З.Ахметов). Демек, ұлттық әдебиеттің даму 
заңдылықтарын әлемдік даму үдерісінде алып қарастырғанымызда 
кешегі кеңестік идология қысымынан орын алған саяси 
бұрмалауларды назардан тыс қалдыра алмаймыз. Біріншіден, сӛз 
ӛнерінің ұлттық сипаты мен ұлттық мүддені басты орынға қоятын 
идеялық мұратын, екіншіден, кӛркемдік дамудағы дәстүр 
ұласуының идологиялық қысыммен үнемі тежеліп отырғанын 
ескеру шарт. «Тегінде, әдебиет кӛктен түскен пайғамбарлық емес. 
Әдебиет елдің жанында жүре бастаған толқындардың жарыққа 
шыққан жаңғырығы» (Мағжан). «Күшті ақын - әлеуметінің тіл 
қамшысы, сайламаса да табиғатынан сайланып шығарылған уәкілі, 
мұңың, зарын айтқызатын елшісі» (Ж.Аймауытұлы). Бұл ретте сӛз 
ӛнерінің ӛіндік табиғатын талдауда әдеби үдерісті, әдеби 

12 
 
құбылыстарды, кӛркем шығарманың зерттеудің және талдаудың 
жүйелі қағидалары, яғни әдебиеттану әдістері қазіргі әдебиетшілер 
тарапынан жан-жақты зерттеуді талап ететін ӛзекті мәселелердің 
бірі. Сондықтан да кӛркем шығарманы әдеби талдау ең бірінші 
кезекте талдауға негізделгендіктен де кӛркем мәтінмен жұмыс 
басты орында тұруы қажет. Кӛркем мәтін кӛркемдік уақыт, 
кӛркемдік шындық, кӛркемдік түр (форма) мәселелерімен 
байланыстағы күрделі әдеби-теориялық және эстетикалық ұғым. 
Бұл орайда кӛркем әдебиеттің табиғатын байыптағанымызда, 
әдебиет және ӛнер түрлерінің шығу тегін (ӛнердің синкреттілік 
болмысы, кӛне миф, кӛшпелілер эстетикасы), әдебиет және 
эстетикалық категориялар (ажарлылық пен әсемдік, қаһармандық, 
асқақтық, келеңсіздік т.б), кӛркем әдебиеттің ерекшеліктерін 
(әдебиеттің образдылық табиғаты, дүниені тану тәсілдері, образ 
түрлері, кӛркем образы және таңба, сӛздің бейнелік қызметі), 
кӛркем әдебиеттің әлеуметтік сипатын (әдебиет пен ӛнер – тарихи, 
психологиялық және әлеуметтік құбылыс, шығармашылық еркіндік 
және идеология, кӛркемдік талғам, ұлттық психика ерекшеліктері 
т.б.) тағы бір пысықтап алғанымыз дұрыс. Бұл ретте мәтіндік 
талдауда тек қана тақырыптық және идеялық арна басты орында 
тұрмай, ең бастысы кӛркем шығарманы әдеби талдауда кӛркем 
шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе туралы 
әдебиеттанудағы ең кӛне ғылым саласы поэтика тұрғысынан 
келуіміз қажет. «Әдебиет теориясының саласы ұғымындағы 
поэтика әдеби тек пен түрдің, ағымдар мен бағыттардың, стильдер 
мен әдістердің ерекшеліктерін зерделейді, сондай-ақ кӛркемдік 
тұтастықтың әр түрлі деңгейінің ішкі байланыс заңдылықтарын 
және олардың арақатынасын зерттейді» (А.Ысмақова). Ал поэтика 
мақсаты шығарманың кӛркемдік қасиеті мен құндылығын 
туындайтын эстетикалық әсерленуді, түйсінуді қалыптастыруға 
қатысатын мәтіндік элементтерді айқындап және жүйлеу. Демек, 
пән мақсат-міндеті да жоғарыда бажайланған мәселелер 
тұрғысынан ӛрістейді. Қай ±лттыњ болсын ғдебиеттану
ѓылымыныњ жеке ѓылыми сала болып қалыптасу жолына назар 
аударатын болсақ, оныњ µзіндік туу, қалыптасу дғуірлері бар 
екеніне кµз жеткіземіз.Әдебиеттіњ ѓылымдық тарихын жасау, 
дәуірлерге бµлу арқылы даму жолын анықтау, кµрнекті µкілдерініњ 
творчестволық µмір жолын зерттеу, әдебиет тарихындаѓы орынын 

13 
 
белгілеу ж±мыстары осы ±лттық әдебиет туралы ѓылымнан әдеби-
теориялық, әдеби-тарихи, сыншылдық ой-пікірлерініњ ѓылыми 
сипатқа айналуына тікелей байланысты. Дамудыњ б±л сатылары 
мен жолын қазақ әдебиеттану ѓылымы да бастан µткерді. 
Қазіргі тањда б±л ѓылым ‰здіксіз, µсу, µркендеу кезењдерін
бастан кешіп отыр.Осы жоѓарыда айтылѓан әдебиеттану
ѓылымыныњ негізгі саласыныњ бірі - әдебиет теориясы да 
ойдаѓыдай дамып келеді. Әдебиет теориясын кештеу зерттелді 
дегенде, біз мынадай жайларѓа с‰йенеміз. Республикамыздыњ
жоѓарѓы оқу орындарында 1960-шы жылдарѓа дейін 
студенттердіњ оқу қ±ралы ретінде профессор Қ.Ж±малиевтіњ орта 
мектепке арналѓан «Әдебиет теориясы» ѓана ж‰рген. 
Ал, Ахмет Байт±рсыновтыњ «Әдебиет танытқышы» баспадан 
шыққанымен, кµпшілік арасына тарамай, оқуѓа тыйым салынды. 
Қазақ әдебиеттануындаѓы 1920 жылдардаѓы әдеби-теориялық 
ењбектерге тоқталмас б±рын, µткен кезењдерімізге ѓылыми 
т±рѓыдан кµз тастаѓанымыз д±рыс.Әдеби-теориялық, ѓылыми-
сыншылдық ой-пікірлер µзіне қолайлы кезењ туѓанда, яѓни қазақ 
баспасµзі қанат жая бастаѓанда, бірден т‰леп ±шты демегенмен, 
тәй-тәй басып µсе бастады. «Т‰ркістан уалаятыныњ газеті» (1870-
1882 ж.ж.), «Дала уалаяты» (1888-1902 ж.ж.) сияқты газеттер
қоѓамдық ой-сананы, кµркемдік таным-білікті, эстетикалық 
сыншылдық, әдеби-теориялық ой-пікірлердіњ қалыптасуына
µзіндік ‰лестерін қосты.Қазақтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы демократ 
ақын-жазушылары Абай мен Ыбырайдыњ б±л игі бастамаларын, 
‰лгілерін µз заманында едәуір дамытты. Б±л дәуірде қазақ 
әдебиетінде әлі де әлсіз болса да, кµркем проза, оныњ роман, 
повесть т‰рі публицистика т‰рі жасалды, бірен-саран
драмалық шыѓармалар пайда болды.Осы т±рѓыдан келгенде,
қазақтыњ ±лттық-әдеби теориялық ой-пікірініњ кµркем сµздіњ 
мәнін ±ѓып, эстетикалық-тәрбиелік мәнін ±ѓынѓан кезден ояна
бастайтын алѓашқы бастауларынан бері қарай әдебиет териясы да 
сан-саласы қалыптасу, даму жолдарынан µтті. 

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: