Пәні бойынша оқУ-Әдістемелік кешен

30 
 
Лекция тезисі:
Әдеби жанрлар (фр. тілінде genre - т‰р, тек, 
жанр) – ауызша және жазбаша шыѓармалардыњ кµркем даму 
процесінде қалыптасады.Шыѓарма жанры дәст‰рлі т‰рде 
мынадай негізгі белгісі бойынша анықталады - бір жанрдаѓы 
шыѓармаларды біріктіретін және айтарлықтай т±рақты, әрі тарихи 
қайталанатын сипаттаѓы мазм±нына, қ±рылысы мен т‰ріне қарай.
 
Жанрлардыњ µмір с‰руініњ ењ басты екі шарты ретінде 
оныњ әдеби жанрыныњ беріктігі мен тарихи эволцюиялық 
т±рѓыдан ‰здіксіз дауына бейімділігін атауѓа болады. Әр т‰рлі 
шыѓармалардыњ сыртқы бітімінде ±қсастық аз болуы м‰мкін, 
алайда б±лардыњ арасында қ±рылымдық, µмірді қабылдау және 
бейнелеу тәсілдері жаѓынан байланыс болады. Оладыњ нақты бір 
жанрѓа телудегі негізгі ±станар нысана да осы ерекшелдіктен келіп 
шыѓады. Кейде ерте кезењдерде жиі пайдалѓан кейбір жанрлардыњ 
араѓа кµптеген уақыт салып, жањѓырып, қайта оралып 
жататындыѓы да бар. Әдебиет дамуныњ кейбер кезењдерінде 
қаламгерлер жанр проблемасына айрақша мән беріп, жанрлар 
теориясы жазу тәжірбиесімен бірге ж‰ргендігі белгілі. Мәселен, 
әдеби т‰рлердіњ бір-біріне тәуелділігі қатањ сақталѓан классицизм 
т‰рлерінде әдеби т‰р µзін белгілі ж‰йесін сақтауѓа міндетті 
болды. Алайда жанрлар дамуы теориялық қалыпқа кµнбеді. Т‰рлі 
жанрлар арасында шыѓармашылық алмасулар қай кезењдеде болып 
т±рады. Б±л - әдебиет ‰шін табиѓи қ±былыс. Кµптеген 
шыѓармалар µз бойында т‰рлі жанрларѓа тән белгілерді 
±штастырып отырады. Әдеби т‰рлер арасында шекара қашанда 
ашық. Дегенмен жанрлардыњ Әрқайсыныњ негізгі даралық 
сипатын кез-келген уақытта анық кµруге болады. Әдеби 
шыѓармаларды жанрларѓа бµлу т±тастай бір ±станымдар ж‰йесіне 
негізделеді. Біріншіден, әдеби шыѓармалар әдеби тектер бойынша, 
яѓни эпикалық, лирикалық, дарамалық болып топтыстырылады. 
Одан кейін бір тек аясындаѓы шыѓармалар тобы µздерініњ негізгі 
эститикалық сапа-қасиеті бойынша комедиялық, трагедиялық, 
элегиялық, сатиралық, т.с.с. болып сараланады. Алайда б±лай 
бµлу, кейбір дәуірлерде онай болѓанымен кейінгі кезендерде 
к‰рделе мәселеге айналды. Себебі кейінгі әдеби даму процесінде 
жанрларды тоѓысу дәст‰рге айналды. Сонымен, жанрларды 
жіктеуде басты белгілер шыѓарманыњ белгілі бір әдеби текке тән 
болуы сондай-ақ басым кµрінетін эстетикалық сапа белгісі 

31 
 
алынады. Бірақ б±л аздық ететін ‰шінші ±станым шыѓарманыњ 
кµлемі мен соѓан сәйкес жалпы қ±рылымын тану ±станымы қажет. 
Кµлем кµбінесе негізінен екі жаѓдайѓа – тек пен эстетикалық 
‰ндестік мәселесі тікелей қатысты. Лирика кµлемі қашанда 
шектеулі, драмада сахна талаптарына сәйкес қалыптасқан µлшем 
бер. Екінші жаѓынан қаһармандық жаѓынан кењ тынысты қажет 
етеді. Ал асқақ потетика немесе элегиялық сарындардыњ мейлінше 
кењ қ±лаш жазуѓа м‰мкіндік жоқ. Сонымен қатар жанрлық 
µлшемдерді автор ойына байланысты µзінше даралық негіздемелері 
болады да сол ой жоспарларѓа сәйкес прозалық эпостыњ ‰лкен 
(роман), 
орта 
(повесть) 
және 
кіші 
‰лгілері 
(әњгіме) 
жасалады.Кµркем шыѓарманы кењінен танып білу жанрлар 
сериясын тудырады. Атап айтар болсақ, тарихи, отбасылық-
т±рмыстық, детективтік, ѓылыми-фантастикалық жғне т.б. 
келтіруге болады. М±ныњ барлыѓы кµркем шыѓарманы кењінен 
тањып білудіњ жемісі. Шыѓарманыњ танымдық мазм±ны кµбінесе 
романныњ, повестіњ және әњгіменіњ немесе пьеса мен кµріністіњ, 
µлењніњ жеке немесе топтық портреттіњ жанрлық ерекшеліктерін 
айқындайды. Суреткердіњ идеялық-психологиялық баѓалау 
±станымы апологиялық және сырттай объективті, ирониялық 
болуы м‰мкін болѓандықтан, бірқатар жанр т‰рлері туындайды.
Оларѓа тоқталар болсақ, әдебиеттегі ода – баллада – эпиграмма – 
памфлет осыныњ нәтижесі. Сонымен қатар, олардыњ 
әрқайсысында µнердіњ басқа т‰рлеріне қараѓанда жанрлық 
м‰шелену қатынасында µзгешелік бар, яѓни µнердіњ т‰рі 
(мысалы, фольклорлық поэзия және әдебиет, поэзия және проза) 
мен тегіне (мысалы, әдебиеттегі эпос, лирика, драма) қарай 
бµлінісінде. Кµркем шыѓарма дифференциясындаѓы олардыњ
қарым-қатынасын зерделеу т±йыққа тірелуде. ¤йткені, «Жанр», 
«Т‰р», «Тек», «Әр т‰рлілік» терминдері осыѓан байланысты 
нақты анықтамасын тапқан жоқ. Осыныњ салдарынан, оларды 
қолданыста бірініњ орнына бірін пайдалану жалѓасуда. 
М.М.Бахтинніњ жанр теориясына қосқан ‰лесі мол. 
М.М.Бахтинніњ концепциясыныњ конструктивтілігі және де 
қайшылыѓы отандық және батыстық әдебиеттану ѓылымында
‰лкен қолдауѓа ие болды. Жанрлық типологияны қарастыратын 
болсақ, концепция даралыѓымен ерекшеленеді. Ѓалымныњ 
теориялық ережелері кењінен танымал. 

32 
 
Бахтинніњ жанрлық т±жырымдамасынан мынадай ‰ш 
мәселені атап айтуѓа борлады: 
1.
Шыѓарманыњ жанры және ішкі диалогтылыѓы; 
2.
Шыѓарманыњ жанры мен қ±рылымы; 
3.
Әдебиеттану ѓылымыныњ тарихындаѓы жанрлар,
олардыњ генезисі мен дәст‰рі. Осы проблемалардыњ барлыѓы
жанр типологиясына байланысты. 
ХХ ѓасыр әдебиетіне жанрлардыњ алуан-т‰рлілігі тән. Егер 
ХІХ ѓасырда бірнеше жетекші жанрлар басым болса, ХХ ѓасырдыњ 
бірінші жартысында трагедияныњ жеке ‰лгілері траги-комедия, 
сатиралық комедия, жања сипаттаѓы эссе жанры, б±рын белгісіз 
кино, радио және теледраматургия таѓы да басқалары мањызды 
рµль атқарады. Осы дәуірде жанр проблемасы модернистік 
эстетика µкілдерініњ батыста роман мен драманыњ жанрлық 
қ±лдырауына байланысты жанрлық нақтылық пен жанр 
т‰рлерініњ даму зањдылықтарын жоққа шыѓаруѓа ±мтылысына 
орай µткір сипат алды. Алдайда б±л жанрдыњ әлемдік әдебиеттегі 
мәні жоққа шыѓара алмайды. 

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: