қалыптастырѓан В.Г.Белинский болды. Ол халықтықты жеке-дара  ±лттық µлшеммен емес жалпы адамдық дењгейде қарастырады

53 
 
әдіс туғызады. Қоғам дертіне ем іздейді. Емді жазушыларға береді. 
Кӛркемдік әдіс үш түрлі мәселемен тығыз байланысты: бірінші – 
нақты шындық, екінші – жазушының дүниетанымы, үшінші – 
жазушының ойлау жүйесі.
Стильдік принциптер кейде қарама-қарсы немесе сыңар сипатта 
бейнеленеді. А.Соколов стильдік категорияларды: субьективтілік, 
обьективтілік, суреттеу (экспрессия), кӛркемдік шарттылық типі, 
момументальдық (әуезділік) деп әртүрлерін кӛрсетеді. Стильдің 
ӛзіне тән стильдік белгілері бар. Олар : сюжеттілік, сипаттамалық, 
психологизм. Стильдің ӛзіне тән стильдік доминанты болады. 
Осының бәрі сайып келгенде стиль тұтастығымен ӛлшенеді.
Алғашқы ӛнер туындыларындағы шынайылықтың ӛзгеше бітімі, ол
- гуманистік реализм. Гуманистік реализм тусында кӛне дәуір 
ӛнеріндегі мифологияның басым қызметі кӛрініс береді деуге 
болады. Антикалық реализм, яғни орта ғасырда пайда болды. Осы 
кезде адамды қоғаммен салт-санадан шектеп, олардың салынуының 
кӛрінісі байқалған кез. орта ғасырлық символизм – ояну дәуіріндегі 
әлеуметтік және рухани ӛмірдегі батыл серпілістердің ізгілік 
мұраттарын қалыптастырған ӛте мәнді кезі. Мұнда дара тұлғаның 
мінез бен әрекеті, оның тарихи кӛзқарасы ӛзгеше еді. Қайта ӛрлеу 
дәуірінің реализмі, ояну дәуірінің дағдарысын жинақтаудағы – 
Борокко. Осы елде пайда болған XII ғасырдағы абсолюттік 
монархия тәртіптері туындаған кез еді. Осы кезде классицизмда 
ӛзіне тән қағидалары болды, олар: әсіре асқақтың, үш бірлік 
ұстанымдарымен бейнеленді. Осы кезле шынайы ӛмірден алшақтау 
байқалады. Ағартушылық реализмнің іргетасы XVIII ғасырда қолда 
бастаған. Осы кезде білімді, парасатты дәріптеу басталып, 
тәрбиелік рухтағы романдар жарыққа шыға бастады. Осы тұста 
ӛмірдегі абсолютизммен күрес идеясынан туған сентиментализм 
ӛнерде классицизмді ауыстырар тың ағым болып, қалыптасқан. 
Романтизм - әрі әдеби бағыт, әрі кӛркемдік әдіс. Бұнда ӛнердің 
субьективтік табиғатына кӛбірек кӛңіл бӛлінді. Ол ӛз эстетикалық 
идеалына 
айрықша 
назар 
аударды, 
қоғамның 
шыншыл 
картинасынан кӛрі жеке адамның ішкі жан дүниесіне кӛп орын 
берді. Феодалдың дүниетанымға қарсылық байқалып, олар 
айрықша жағдайлар, мінез, сезімшілдік әрекетінен кӛрінді. 
Сыншыл реализм – шындықты шынайлау әдісі. Адамның ӛзін-ӛзіне 
таныту, сайып келгенде одан да әрі тереңдеп барып, алдымен 

54 
 
халықтың ӛзін-ӛзіне ……, содан соң сол халықтың ӛзгеге, яғни 
әлемге –адамзатқа таныту. Адам мен қоғам, қоғам мен заман 
арақатынастарын барлық бірлігімен және қарам-қарсылығымен 
жан-жақты суреттеу арқылы кӛркем образдар, типтер, сайтұлғалар 
жасау тәсілі. әлеуметтік ұстанымдардың беріктігінде «кіщкене 
адам» мәселесі қарастырылды. Суреттеу дәл әрі тарихи кӛркем 
шындық эстетикалық жағынан қуатты болуы шарт. Қалам болғанда 
да , бір нәрсе айқын: реалзим атаулының бүкіл дүниежүзілік 
әдебиеттегі озық үлгілері –XIX ғасырда Толстой, Достоевскийлар 
шығармалары да, XX ғасырда М.Әуезов шығармаларымен 
жалғасып жатты. Батыс Еуропа әдебиеті мен қазақ әдебиеті 
тарихында ортақ жағдаяттар мен ӛзіне тән ӛзгешеліктер кездесті. 
XX ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі әдеби бағыт, ағым, әдіс 
кӛріністері – жыраулар поэзиясы, жазба ақындар ӛнері, қисса-
дастандардағы шығармашылық дүниетаным мәселелерімен тікелей 
байланысты. Социалистік реализм – тұтас әдеби дәірге мейлінше 
жан-жақты, шынайы кзӛқарас қалыптасқан. Осы кезде арзан 
ұраншылдық 
пен 
талантты 
дүниелер 
арасында 
елеулі 
айырмашылықтар бар. Социалистік реализмге дейінгі ең 
прогресшіл әдіс-сыншыл реализм. Социалистік реализм – сыншыл 
реализмнің мұрагері. Алайда осы екеуін салыстырып қарасақ, 
араларынан шынайылық бірлігімен қатар, үлкен алшақтық байқауға 
болады. Ең негізгі алшақтық – мақсат алшақтығы: сыншыл реализм 
ӛз кезіндегі ащы шындықтарды ашып кӛрсете тұра, социалистік 
қоғамды мейлінше нығайту мақсатын кӛздейді. Екінші алшақтық – 
мұрат алшақтығы: сыншыл реализм қаншама прогресшіл 
болғанмен, оның эстетикалық идеалы айқын болған жоқ. 
Социалистік реализмнің дейінгі мүлде басқа, мұнда ап-анық идеал 
бар. Айрықша сипаттарының бірі-бір творчествалық әдістің 
ішіндегі екі түрлі әдістің – реализммен романтизмнің бірігуі, біте 
қайнауы дейміз. Қазіргі кезде мифологиялық реализм аталатын 
бағыттың қыр-сырлары Г.Маркс, А.Карпеньтъер, М.Астурмас, 
М.Лъоса т.б. жазушылар еңбектерінен байқай аламыз. Жалпы 
дүниежүзі әдебиетінің даму тарихына қарап отырсақ, классицизм 
менсентелинтолизмнен басқа натурализм секілді әдеби ағымның 
кездесетінін айта кеткен жӛн. Бұл ағымды басында Э.Золя ұсынды. 
Оның 
«экспериментальдық 
роман» 
теориясы 
«Театрдағы 
натурализм» тәрізді теориялық талғамдарында ӛмір құбылыстарына 

55 
 
ешқандай идеалық баға бермеген, қазіргі қалпында суреттеуді талап 
еткен творчествалық принциптер бар. Оның принциптерімен қоса 
оның ағым ретіндегі табиғатын терең түсіну керек. Суреттеу 
тұсында басы артық оңаша кӛріністерге ұрынушылықтар да 
кездесіп қоймады. Ӛтірікті қоспай, оқиғаны шыншыл күйінде беру, 
бұл әрине оның жетістігі, ал ӛнердегі эстетикадан жұрдайлық 
принципсіздігі оның шешімі болып саналады. Модернизм 
ұғымында әдебиетке жататын кӛптеген тенденциялар бар. Осыдан 
тенденцияларға: эксприсионизм, символизм, футуризм, сюррелюзм, 
абстракционизм т.б. жатқызамыз. Формалық ізденістердің 
жетістіктерімен ерекшеленеді. Осы тұста ұтымдырақ болып 
табылғаны бейсаясатшылдықтың теориялық тұрғыда кӛрініс беруі. 
Тенденцияларда маңызды орында болған бейнелеу предметі болып 
табылады. Осы тұста символизмнің бағытында Дж.Джонс, 
Ф.Кафка, А.Камю, Ж.Сартр, А.Сент-Экзюпери секілді дара талант 
иелерінің кӛркемдік ізденістеріндегі ой ағымын жеткізу, адамның 
жан дүниесін бедерлеудегі, уақыт пен кеңістік диалектикасын 
игерудегі табыстары орасан зор деуге толық мүмкіндік бар. 
Модернистік дүниетанымға ең қатысты нәрсе – импрессионизм. 
Бұған ағайынды Гонкурлар мен Э.Золяның импрессионистік 
қиялдары мысал бола алады. Қаламгер ӛз табиғатына адал болуы, 
сонымен қатар кӛру, сезіну табиғатыда бірге қатар жүреді. Тек қана 
суреттеу басым, бірақ баға бермеу идеясы қатар болды. Осында 
Поль Верлен Әуезділік туралы айтқан ойлары бар. Сонымен қатар 
еркін ӛлеңді қолдауда Рене Гильдің еңбектерін айта кеткен жӛн. 
Еркін ӛлеңде символизммен туыстығы бар деді. Э.Джжарденнің 
ішкі монологымен қоса М.Прустың «сана тасқынының» 
импрессионализм эстетикасынан ӛрбуі де заңдылық. Даралық 
сапаларды, кӛріністерді іздестіру жан тарихымен байланысты 
қарастырылды. Г.Апполинер пайым-дауынша субьективтілікті 
дәріптеулікті нуббизммен үндес деп бағалады. Сюрреализм – бұл 
интуитизм мен фрейдизм және романтизм мен символизм 
эстетикасынан ӛріс алған бағыт ӛмір шындығынан кӛрі, кӛру 
шындығы маңыздырақ болды. 1924 жылы «сюрреализм» 
журналында монифест жарияланады. П.Элюор үшін «сапырылыс 
пен ойсыздықтың», «ақиқаттылығы» анықталды. 1929 жылы екінші 
монифест 
жарияланды. 
Мұнда 
революциялар 
мен 
«ғажайыптарға»ғашықтың аңсары суреттелді. Негізгі жанр – 

56 
 
лирирка болып есептелді. Д.Соллерс пайымдауынша антироман 
ӛкілдері 
сюрреализммен 
тамырлас 
деп 
түсіндіріледі. 
Экзизтенционализм де ӛмірден мәні мансұқ етілді. Олар 
тіршіліктен мағына таппай, әдеттегі құндылықтарын жатсыну 
байқалды. Ар-ождан тазалығы, әділеттілікке сенбеді. Осы кезде 
А.Комюдің «Бӛгде адам», Ф.Кафканың «ӛзгеру» романдары 
қалыптасып, тәртіпке қарсы шықты. Бұл шығармалар Къеркегор, 
Хандеггер, Ясперс философиясының іздері басымырақ деп 
түсіндірілді. Белгілі бір жүйе болып, символдық – поэтикалық 
жүйенің ролі басымырақ болды. Ӛркениет келген кезде одан 
сақтануды ойластырды. Адамның жалғыз қалуы жайлы, 
экзистенционалдық тұлғаны – Гамлетті мысалға алды.

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: