Пәннің оқу – әдістемелік кешені

Самбо күресінің әдістері

Әдіс үш бөлімнен тұрады: әдістің негізі, анықтайтын бөлімі және бөлшектері.

Ең алдымен әдістің негізін дұрыс игеріп, оның баршаға бірдей шарттарын бұлжытпай орындау керек. Жаттығуды жақсы игерген кезде жасөспірімнің жеке басының дене бітімінің ерекшелігіне байланысты әдіс негізін өзіне қолайлы өзгеріспен орындауы қателікке жатпайды.

Ал, әдістің іске асыратын негізгі қозғалыс бөлігін әдістің анықтаушы бөлігі дейміз. Әдістің бұл бөлігін орындаған аз уақыт ішінде орасан зор дене күші жұмсалады.

Әдістің бөлшектері дегеніміз – орындалған қозғалыстың екінші қатарлы маңызы бар, орындағанда әдістің негізгі сиқын бұзуға әсер етпейтін қозғалыстар жатады.

Әдісті меңгеру нәтижесінде қимыл ебдейлігі яғни қимыл іскерлігі пайда болады. Жаңадан үйренген әдістері алғашқы орындаудың өзі, орындалатын қозғалыс жөнінде орындаушының аз ғана мөлшерде болса да білімі, қозғалыс тәжірибесі мен жалпы дене дайындығының арқасында әдістің негізін саналы орындауға мүмкіндік туғызады. Әдісті шебер орындау мен саналы басқару арасында байланыс күшейе түседі. Алғашқы да берілген әдіс сананың бақылауы бойынша тұрақсыз тәсілдермен орындалып әдістің негізінен ауытқулар болуы заңды құбылыс. Ал , әдісті жүйелі түрде көптеп қайталай берсе оның құрамына кіретін қозғалыстар бірте– бірте үйреншікті қалыпқа келіп, дененің тепе – теңдік механизмінің қозғалысы біртіндеп автоматты түрге еніп қимыл іскерлігі дағдыға айналады.

Дағдының мазмұнын анықтаушы белгілерін атап өтсек:

Әдісті автоматты түрде басқару қозғалыс дағдысын анықтайтын бағалы ерекшелігі. Қимыл іскерлігі автоматтандырылған қимыл – қозғалыс әрекеттерін жасауға көмектесе отырып, әдістің жоғары сапамен, терең ықыласпен орындауға мүмкіншілігін артырып, көптеп қайталау қозғалыс барысында сананың бақылауын керек етпейді. Бұл әдісті орындауда сананың бақылау жұмысы біржола іске аспай қалады деген емес.

Ол алғашқы істің басынан бастағанда жалпы бақылау мен реттеуші жұмыс атқарады. Көп жағдайда дағды іскерлікпен жұптасып қатар қолданылады.

Дағдылы қозғалыста, әдісті тұтас орындағанда оның жеңіл, анықтаушы бөлігі мен бөлшектерінің бір–бірімен тығыз байланыста болып тұрақтылығымен сипатталады.

Сенімділік әдіс–айланы жоғары қарқында орындағанда өзінің тиімділігін сақтайды. Орындау барысында пайда болатын психикалық (қорқу, қобалжу, дене қуатының төмендеуі салдарынан болған шаршау, бейжай болу) төтеп бере алатындай жағдай болады.

Жаттығу барысында дағдылы қозғалыстың бөліктерінің тасымалдануы үлкен орын алады. Әдістерді орындағанда бір қозғалыс дағды екінші бір ұқсас әдістере қолданылуы жиы қайталанады. Оның басты себебі оқыту, үйрету барысында негізгі мақсаттардың бір жасөспірімнің бойында қозғалыстың көптеген орындалу жүйесін қалыптастыру. Ал, үйрену кезінде дағдылы қозғалыстардың бір тобы екінші бір тобына белсенді түрде әсер етеді.

Дағдының осылай бірлесіп тиімді және тиімсіз әсер етуінің түрін қарастырар болсақ:

Әдістердің бөліктерінің дағдылы үйлесімді тасымалдау кезінде машықтанған қозғалыс дағдысы, кейінгі үйренетін дағдының тез қалыптасу процессін жеңілдетеді. Әрбір дағдылы қозғалыс әдістерінің дағдыларына алғашқы тіреу болып, үйренген әдіс тәжірибесін кеңінен қолдануға көмегін тигізеді. Бұл жағдайда бұрынғы қозғалыс дағдыларының құрылым бөліктері кейінгі үйрену дағдысын тез арада меңгеруге негіз болады.

Дағдыны үйлесімсіз тасымалдау дегеніміз – адамның дағдылы қимыл – қозғалысының жаңадан қалыптасатын қимылына сәйкес келмей кедергі келтіретін қозғалысын айтамыз.

Дағдыны үйлесімсіз тасымалдау көп жағдайда дұрыс орындауды талап

ететін, техникасы күрделі әдістерді жасау кезінде пайда болады. Сондықтан дағдылы қозғалыстарды үйретуде, әдістерді топтастырғанда, оқу үйрету процессі жұмысын жоспарлағанда тигізер әсерін алдын – ала еске алу қажет.

Кілемдегі орын ауыстыру немесе жүру әдіс – айласы қарсыластар қандай бір әдіс- айлалық ұпай алу үшін тепе–теңдікті сақтап дұрыс жүріп орын ауыстырып отыруы шартты.

Қарсыластың шабуылынан қорғану немесе шабуылға шығу үшін өзіне ынғайлы жүрістер немесе орын ауыстыруларды міндетті түрде жасайды.

Самбо күресінде орын ауыстыруды негізгі үш топқа бөледі.

Тек алға, жанынан тіке алға;

Оңға, солға жанына жасалатын қозғалыстар;

Ұлы дене бұрылып жасалатын қозғалыстар (90º-180º-қа бұрылып);

Самбо күресінде арақашықтықты бес топқа бөлуге болады:

Қарсыластар ұстаспай аңдысып тұру.

Қарсыластар ұстасып аралары алыс қашықта жүру.

Қарсыластар ұстасып орта қашықта жүру.

Қарсыластар ұстасып жақын қашықтықта жүру.

Қарсыластар қоян–қолтық ұстасып, өте жақын қашықтықта жүру.

Сондықтан палуандар белдесу кезінде белгілі ұстау айласы және арақашықтықтағы әдіс жасауға жеңіске жетуге мүмкіндік береді.

Құлау әдіс- айласы немесе өзін-өзі қауіпсіздендіру самбо күресінде палуан құлау әдіс - айласын жасап үйренеді. Мұның негізгі мақсаты кез – келген самбошы жаттығу, жарыс уақытында күрес кілемінде әр түрлі жағдайда құлайды және әдісті дұрыс істеп үйрену үшін сан мыңдаған рет жұптасқан палуандар бірі – бірін лақтырып құлатады.

Сол себепті ішкі ағзаларды жарақаттанбау, мертікпей, ми шайқалудан сақтану үшін құлау әдіс - айласын шартты түрде орындайды. Сондықтан дұрыс құлап үйрену абзал. Құлау әдіс-айласын үйретуде жеңілден күрделіге қарай деген қағиданы ұстанған жөн.

Құлау әдіс- айласын негізгі төрт топқа бөледі.

Алға құлау әдісі;

Жанға құлау әдісі;

Артқа құлау әдісі;

Алға бүтін айналып құлау әдісі яғни алға айналып жауырынға құлау.

- Құлау әдіс – айласын жұптасыпта орындауға болады.

- Құлау әдіс –айласы самбошының шыңдалған сайын әр түрлі әдіс - айлалық элементтермен толықтырып күрделендіріп отыру керек.

Тепе – теңдіктен шығару самбошының әдіс жасауға мүмкіндік алу кезеңі, бұл әдіс – айланы шабуылдаушы орындау үшін қарсыласын:

а\ алға;

ә\ артқа;

б\ оң жақ қапталға;

в\ сол жақ қапталға;

г\ оң жақ артқа;

ғ\ сол жақ артқа;

д\ оң жақ алға;

е\ сол жақ алға қозғап тепе – теңдігінен шығару керек. Сондықтан самбошылар бұл әдіс -айланы дұрыс орындап үйренуі шарт [18].

Бастапқы қалыптан күресу әдіс -айласысы күресте белдесу бастапқы қалып яғни табанда тұрған қалыптан басталады.

Самбо күресінде бастапқы қалыпта күресу әдіс-айласы бірнеше қимыл әрекеттермен ұштастыруға болады.

Самбо күресінде әдістер жасалу ерекеліктеріне қарай екі үлкен топқа бөліп қарастырылады:
Самбо әдістері
Бастапқы қалыпта Төрт тағанда

жасалатын әдістер жасалатын әдістер


қолмен жасалатын әдістер Буындарды ауырту әдістері
аяқпен жасалатын әдістер. Арқаға ұстау әдістері.

денемен жасалатын әдістер.
Қолмен жасалатын әдістер (үйіру, қолмен шалу, қылтадан қолмен іштен және сырттан ілу, өңгеріп тастау, бөктеріп тастау т.б).

Аяқпен жасалатын әдістер: (шалу әдістері, қағу әдістері, ілу, орау, ашалап тастау, шалып жығу және т.б).

Денемен жасалатын әдістер: (арқалап тастау, иықтан асырып тастау, кеудеден асыра лақтыру, жамбастан тастау т.б).

Жоғарыда аталған әдіс-айлалық әдіс элементтерін самбошы оң және сол жаққа жасап үйіренсе бұл палуанның жеңіске жетуіне өз үлесін қосады.

Самбошы дайындау \жаттықтыру\ кезінде әдіске машықтану жүктемесін жас ерекшелігіне, жынысына байланысты жаттықтырушы өзі ғылыми негізде жасау шартты.

- Бастапқы қалыпта күресу әдіс -айласын машықтандырудың өзін үш кезеңге бөліп қарауға болады.

Тартып жақындату немесе тепе – теңдіктен шығару кезеңі;

Әдістің басталу кезеңі;

Аяқтау кезеңі.

Бұл белдесу кезеңдеріндегі тұрып жасалатын әдістің жүдеден күресу кезеңіне \партер\ дейінгі әдіс - айлалық элементтердің топтамасы [7,26].